1 – laborotriya ishi

Ish qurilmasidan foydalanish.
Penoplast taglik ustiga katak oq qog’oz, uning ustiga yassi parallel plastinka qo’yiladi. Shisha plastinkaning qirralari silliqlangan bo’lishi kerak. Qalam yoki ruchka yordamida shisha qirrasining shakli qog’ozga chiziladi, so’ng bir tomonidan ko’z bilan qarab turamiz. Bunda ko’zning balandligi shisha plastinka qirrasi balandligi bilan bir xil bo’lishi kerak. Shisha plastinka qirrasining ikkinchi tomoniga (kuzatuvchining qarshi tomoniga) – shishaga tegdirib, bitta igna qadaymiz. U shisha plastinkaga nurning tushish nuqtasini belgilaydi. Ikkinchi ignani undan mumkin qadar uzoqroq qilib, uning soyasi va birinchi igna soyasi birgalikda ko’zimizga bitta bo’lib ko’rinadigan qilib joylashtiramiz. Ikkita igna vaziyatlari shisha plastinkaga tushayotgan nurning yo’nalishini ko’rsatadi. Uchinchi igna ko’z tomonidan shisha plastinkaga taqab avvalgi ikkita ignalar soyasiga parallel qilib, penoplastga qadaladi. U nurning shishadan chiqish nuqtasini belgilaydi. To’rtinchi ignani mumkin qadar uchinchi ignadan uzoqroq, uchta igna soyasiga parllel qilib qadaymiz. Uchinchi va to’rtinchi ignalar vaziyati shisha plastinkadan chiqqan nurning yo’nalishiga mos keladi.


ISH BAJARISH TARTIBI:

1. 
   Yashil shisha plastinka yordamida to’rtta ignalar soyasini bitta bo’lib ko’rinadigan qilib joylashtiriladi.
   
2. 
   1
   - va 2- ignalar, 3- va 4- ignalar vaziyatlari chizg’ich yordamida tutashtiriladi.
   
3. 
   S
   5 rasm
   O nurning shisha plastinkaga tushish nuqtasi O dan chizg’ich yordamida plastinka qirrasining chizmasini tik o’tkazamiz. Shu o’tkazilayotgan OO’ tikka nisbatan nurning tushish burchagi α sinish burchagi, β va α-β burchaklar aniqlanadi (5-rasm).
   
4. 
   Shisha plastinka chizma sirtiga OO’ tik o’tkazamiz. Shishaning sindirish ko’rsatkichi – n₂, n₁ - havoning sindirish ko’rsatkichi
   

n₂>n₁
Chizmaning OO’ tik tushgan nuqtasiga ixtiyoriy SO nur tushiramiz, bu nur uni O nuqtada kesishadi.
Chizmaning O nuqtasida nur qisman qaytadi, qaytgan nurning yo’nalishi OS yo’nalishda bo’ladi va qisman sinadi, singan nur shisha plastinkada OD yo’nlishda bo’ladi. Chizmaning D nuqtadan nur yana sinib havoga o’tadi. Bu singan nur DT yo’nalishda ketadi. Tushish burchagini α, sinish burchagini β bilan belgilaymiz. Nur shisha plastinkadan D nuqtada α’ burchak ostida chiqadi: α=α’.
Sinish qonunini keltirib chiqarish uchun 5 - rasmdagi ko’yidagi to’g’ri burchakli uchburchaklardan foydalanamiz: 1) SKO 2)OLD 3)DON.
Pifagor teoremasiga asosan 1 uchburchakdagi SO²=SK²+KO² , bundan (13)
SKO uchburchakdan (14)
SK va KO lar chizg’ich yordamida mm aniqlikda o’lchanadi va (13)
ifoda yordamida SO hisoblanadi. β burchakni hisoblash uchun DLO
uchburchakdan foydalanamiz, bu uchburchakda (15) bo’ladi. Bu erda OD ni topishda Pifogor teoremasidan foydalanib quyidagini yozamiz: (16)
CHizg’ich yordamida LD va LO lar 1 mm aniqlikkacha o’lchanib, (16) ifodadan OD hisoblanadi va sinβ aniqlanadi. So’ngra (4) va (7), (12) ifodalarga asosan , ya’ni (17) nisbiy sindirish ko’rsatkichi aniqlanadi. SO nur shisha plastikadan sinmasdan o’tganda, bu nur 5 Agarda SR yo’nalishida o’tishi kerak edi, biroq SO nur shisha plastinkadan singanligi tufayli , undan DT yo’nalishda o’tadi. Natijada SR nurimiz DN masofaga siljigandir. DN masofani aniqlash kerak. DN siljish masofasini aniqlashda to’g’ri burchakli ikkita uchburchakdan foydalanamiz: 1)DON 2) OLD; DON burchakning kattasi α-β ga teng (14), (15) ifodalardan α va β qiymatlarini , α-β aniqlanadi.
OLD uchburchakdan Pifagor teoremasiga asosan OD gipotenuzasi aniqlanadi, natijada quyidagi ifoda yordamida nurning siljish kattaligi topiladi: sin(α-β)=DNG’OD. Bundan DB=ODsin(α-β) (18)
6 . Tajribani alohida-alohida qog’ozlarda 5-6 marta o’tkazib, shisha plastinka sindirish ko’rsatkichi va siljish masofasi DN ning o’rtacha qiymati va kvadratik xatolik aniqlansin.
7. Topilgan son qiymatlar asosida quyidagi grafik chizilsin: sindirish ko’rsatkich son qiymatlari N o’lchamlar soni (6 rasm).

6 rasm