1 – laborotriya ishi

4 – LABORATORIYA ISHI
QAVARIQ VA BOTIQ LINZALARNING FOKUS MASOFALARINI ANIQLASH.


Kerakli asboblar: qavariq va botiq linzalar, yorug’lik manbai va buyum, optik taglik, ekran, chizg’ich va shtangensirkul.
Ishning maqsadi: linzalar shakli bilan tanishish, ularning fokus masofalarini topish usullarini o’rganish, linzaning parametrlarini hisoblash.
NAZARIYA.
Linzalar shisha va shaffof jismlardan tayyorlanadi. Ularning sirti, sferik qismdan iborat. linzadan nur o’tganda, ikki marta sinadi. Buyum tasvirini hosil qilishda (linzadan o’tgan nur, faqat linza markazidan o’tuvchi teksilikda) linzaning bosh tekisligida sinadi deb qaraladi. Natijada fokus masofani aniqlashda kerak bo’ladigan masofalar, (buyumdan linzagacha va linzadan tasvirgacha bo’lgan masofalar) linzaning bosh tekisligiga nisbatan o’lchaniladi.
I
1 расм
kki xil linzalar ko’p ishlatiladi: birinchisi, yig’uvchi, ikkinchisi sochuvchi. Yig’uvchi linzalarning chekkalari o’rtasiga (markaziga) nisbatan ingichka bo’ladi. Sochuvchi linza esa, teskari, ya’ni, chekkalari markaziga nisbatan qalin bo’ladi. Linzalarning fokus masofalari, uning qanday jismdan qilinganligi va egrilik - radiuslariga bog’liq: f - linzaning fokus masofasi n - jismning sindirish ko’rsatkichi, R_1,2 – uning ikki tomon egrilik radiuslari. Avvalo yig’uvchi linza fokus masofani topish usullarini ko’ramiz.

1. 
   
   1 расм
   - usul. Buyumdan linzagacha va linzadan tasvirgacha bo’lgan masofalar yordamida uning fokus masofalarini aniqlash. Bu usulda buyum linzaning bosh fokus masofasidan katta masofada turishi kerak. Shu sababli buyumni bosh fokus masofasidan uzoq masofaga joylashtiramiz. 1-rasm. F – linzaning fokusi. AV – buyum b
   1 расм
   alandligi; a – Linzadan buyumgacha masofa; OO’’ – linzaning bosh tekisligi; f - linzani fokus masofasi. A’V’ - buyum tasviri. b-linzadan buyum tasvirigacha masofa 1-rasmdan ko’rinadiki, AV buyum tasvirini hosil qilish uchun kam deganda buyumdan chiquvchi uchta nurning yo’nalishini bilish etarli. Birinchisi buyumning A uchidan chiqib, L linzaning bosh optik o’qi bilan tarqaluvchi 1 nur. U linzadan sinmasdan o’tadi. Ikkinchi nur buyumning V uchidan chiqib, bosh optik o’qqa parallel tarqalib, L linzaga tushadi va linzadan sinib o’tgandan keyin uning fokusidan o’tuvchi to’g’ri chiziq 2’ bo’yicha tarqaladi. Uchinchi nur 3 ham buyumning V uchidan chiqib, L-linza markazidan sinmasdan o’tib, 3’ yo’nalishida davom ettiradi. Linazadan o’tgan 2’ va 3’ nurlar biror joyda kesishib, buyum V uchining tasviri V’ni hosil qiladi. V’ nuqtadan bosh optik o’qqa tik tushirsak, kesishgan nuqta buyum A uchining tasviri A’ hosil bo’ladi. Shunday qilib, linza yordamida AV buyumning haqiqiy to’nkarilgan, kichiklashgan yoki kattalashgan A’V’ tasviri hosil bo’ladi. Chizmada burchaklar b=b’ va a=a’ ayqash burchaklar bo’lgani uchun, natijada quyidagi munosabatni yozish mumkin.
   

; ; ; ;
Belgilash kiritamiz: ; ; ; ;
Burchaklarning tengligidan foydalanib, ; tenglik hosil bo’ladi. Buyum tasvirining buyum kattaligiga nisbati linzaning kattalashtirilishiga teng, ta’rifga asosan
(1) - ifoda linza kattalashtirishi linzadan tasvirgacha va buyumdan linzagacha masofalarning nisbati bilan aniqlanadi. Endi tubandagi munosabatlardan flydalanib, ; ; ; ; tenglik hosil qilamiz va (1) ifodadan foydalanib, tenglikni yozish mumkin. Bundan tenglikning ikki tomonini ko’paytmaga bo’lamiz:
; ; (2)
Natijada buyumdan linzagacha bo’lgan masofa a, linzadan tasvirgacha bo’lgan masofa b va linzaning fokus masofasini f bog’lovchi hosil bo’ladi. Bu ifodadan foydalanib, yig’uvchi linza fokus masofasini topish mumkin.

1 – TOPSHIRIQ ISHNI BAJARISH TARTIBI

1. 
   Optik taglikka yorug’lik manbai, yig’uvchi linza va ekran markazlarini bir to’g’ri chiziq va bir-biriga parallel qilib joylashtiriladi.
   
2. 
   Yorug’lik manbasi elektr tarmog’iga ulangandan so’ng, buyum tasviri ekranda aniq ko’rinishiga erishish uchun buyum vaziyatiga nisbatan, linza optik taglik bo’yicha o’nga yoki chapga qarab suriladi. Ekranda buyum chekkalari aniq ko’rinishi kerak.
   
3. 
   Chizg’ich yordamida buyumdan linzagacha bo’lgan a masofa va linzadan ekrangacha bo’lgan b masofani aniqlab, , ifoda asosida linzaning fokus masofasining son qiymati topiladi.
   
4. 
   Tajribani 7-8 marta takrorlab fokus masofasining o’rtacha qiymatini hisoblab, o’rta kvadratik hatolik topiladi.