0‘zbekiston respublikasi oliy va 0‘rta maxsus ta’lim vazirligi erkin Egamberdiyev mikroiqtisodiyot

Qisqa muddatli bozor davrida ayrim ishlab chiqaruvchilar va butun tarmoqning quwati o‘zgarmay qoladi. Lekin korxonalaming o‘z quwatidan u yoki bu darajada intensiv foydalanishi uchun vaqtlari yetarli bo‘ladi. Natijada ishlab chiqarish talabning o‘sishini bilgan holda ko'tariladi. Ishlab chiqaruvchi tomonidan bunday e’tibor tomat mahsuloti taklifini (S_L) yanada yuqoriroq darajada elastik qiladi.

Baho eng qisqa bozor davridagi misolga nisbatan kam bo‘ladi.

3. 
   Uzoq muddatli bozor davri ancha uzun bo‘lib, bunda firmalar, korxonalar o‘z resurslarini o‘zgargan shart-sharoitlarga moslab olish imkoniyatiga ega. Ayrim firma yoki korxonalar o‘z ishlab chiqarish quwatlarini kengaytirishlari mumkin. Yangi korxona yoki firmalar tarmoq tarkibiga qo‘shiladi, eskilari esa uni tark etadi. Tarmoqda fermer qo‘shimcha ishlab chiqarish maydonlarini olish, yangi mashina va
   

dastgohlar sotib olish imkoniyatiga ega. Tomatga bo‘lgan talabning va bahosining o‘sishi ta’sirida tomat ishlab chiqarish uchun ko‘pgina fermerlar talab etilishi mumkin. Bunday o‘zgarishlar taklif qiluvchi tomonidan reaksiyaning kuchayganligini, ya’ni taklif chizig'ining S_L yanada elastikligini ko‘rsatadi. Chizmadan ko‘rinadiki, natijada baho uncha o‘zgarmaydi R₀ dan R, gacha va taklif etiladigan mahsulot miqdori ko'proq o‘zgaradi (Q₀ dan Q, gacha). Bu - kelajakda talabning o‘sishiga bo‘lgan ishlab chiqaruvchining reaksiyasi, sezuvchanligi hisoblanadi. Shuni nazarda tutish kerakki, tomat ishlab chiqarishni oshirib borish tarmoqning ishlab chiqarish xarajatlarini ham oshiradi.

Masalan, foydalanish mumkin bo‘lgan resurslar (o‘g‘it, dastgoh, yer, bozor va renta qiymatini o‘sishi) narxining o‘sishi.

Demak, agar awallari ishlab chiqarishning foydali bo‘lishi uchun Rg yetarli bo'lgan bo‘lsa, tarmoqning kengayishida ishlab chiqarish foydali bo'lishi uchun ancha yuqoriroq baho (R,) zarur boiib qoladi.

Agar tomat ishlab chiqaruvchi tarmoqda xarajatlar o‘zgarmay qolganda, unda uzoq muddatli taklif chizig‘i (13-chizmada ko‘r- satilgandek) juda ham elastik, S_L yangi baho dastlabki baho R₀ ga barobar bo'lar edi.

Shu vaqtgacha taklif o'zgaruvchanligiga bog'langan holda umumiy daromad to‘g‘risida gap ochilmadi. Chunki baho bilan taklif etiladigan mahsulot miqdori o‘rtasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liqlik bor, ya’ni taklif chizig‘i yuqoriga intiladi. Shuning uchun elastiklik yoki noelastiklik darajasidan qat’iy nazar, baho va umumiy daromad har doim bir xil yo'nalishda o'zgaradi.

4. 
   Davlatning baho ustidan nazorati
   

AQSH va boshqa soanoati rivojlangan davlatlarda bozorlar ko‘pincha davlat aralashuviga bog‘liq bo‘lmaydi. Soliqlar va subsidiyalar berishdan tashqari davlat (hukumat) bozorni turli xil yo‘llar bilan boshqaradi (hattoki erkin raqobat konkurensiyasi bozorlarini ham). Bu yerda baho ustidan nazoratning ta’sirini ko'rish mumkin. Vaqt-vaqti bilan keng jamoatchilik yoki hukumat fikricha, talab va taklif rpexa- nizmini xaridorlar uchun asossiz yuqori bo‘lgan yoki nohaq pasaygan baholarni vujudga keltiradi. Bunday hollarda hukumat aralashib qonuniy ravishda bahoning pirovard oshirilgan darajasini yoki pasa- yishini belgilaydi.

Endi davlat tomonidan bahoning boshqarilishini amalga oshirishda

bozor mexanizmining qanday o‘zgarishi ko‘rib chiqiladi.