0‘zbekiston respublikasi oliy va 0‘rta maxsus ta’lim vazirligi erkin Egamberdiyev mikroiqtisodiyot

Bahoni eng yuqori me’yori (darajasi) — kamyobliklar (defitsitlar)

Bahoning eng yuqori me’yori — sotuvchilarning o‘z tovarlari yoki xizmatlari uchun qonuniy ravishda belgilangan eng maksimal bahodir. Keng jamoatchilikda bahoning yuqori me’yori ustidan nazorat inflat- siya jarayonlarini cheklash uchun qoilaniladi.

17-chizmada nazoratni bahoga ta'siri ko’rsatilgan: P₀ va Q₀ muvo- zanat baho va mahsulot miqdorini (ya’ni hukumat aralashmagandagi baho darajasida sotiladigan mahsulot hajmini) ko'rsatadi. Lekin hukumat P₀ bahoni juda yuqori deb biladi va bahoni belgilangan P_m bahodan oshib ketmasligini talab etadi. Natija nima bo‘ladi? Baho muvozanat bahodan past bo'lsa, ishlab chiqaruvchilar (ayniqsa, xarajatlari ko‘p bo’lganlar) mahsulot ishlab chiqarishni kamaytiradi va taklif Q, ga teng bo’ladi. Boshqa tomondan qaralsa, bu xil past bahoda iste’molchilar talabi ortib, ular ko‘proq, ya’ni Q₂ hajmida mahsulot olishga harakat qiladilar. Shuning uchun talab taklifdan oshib, defitsit paydo bo'ladi yoki ortiqcha talab yuzaga keladi. Bu ortiqcha talab Q₂- Q₍ ni tashkil etib, ortiqcha, haddan ziyod navbatda turuvchi kishilar sonini ko‘paytirib yuboradi. Bunga misol qilib benzin, yog‘, shakar, ko’mir va boshqa xil mahsulotlarni olish mumkin.

P — baho «




Bu yerda: Q₀ - muvozanat mahsulot miqdori.

17-chizma. Davlat tomonidan bahoni nazorat
qilgandagi o'zgarish.

Bu xildagi mahsulotlarga narxning bosqichma-bosqich o’zgarib borishi talab va taklifni qanday o'zgartirganligini eslatadi. Bahoning davlat tomonidan ma’lum davrlarda nazorat qilib turilishini ham fikrlash kifoya.

Masalan, 0‘zbekitonda yog‘, shakar, go’sht, un mahsulotlariga narx-navoning oshirilishi inflatsiya jarayonini tezlashtiribgina qolmay, aholi daromadida bu xil tovarlar qiymatini ham ko’taradi; boshqa tomondan, iste’mol qiluvchilarni kamaytiradi. Daromad bahoning tez o‘sishini quvib yeta olmaydi. Shu tufayli inflatsiyani kamaytirish va daromadi kam boMgan oilalarni shu xil mahsulotlar bilan ta’minlash maqsadida hukumat ma’lum davrlarda bahoning eng maksimal dara- jasini belgilab qo‘ydi. Masalan, sariyog‘ga 2200 so‘m narx qo’yildi. Shu davrda bozordagi muvozanat baho 3000 so‘m bo’lgan edi. 1994-yili yanvardan boshlab esa 1 kg go‘shtning davlat narxi 4,5 ming so‘m qilib qo‘yilgan edi. Shunday qilib, maksimal bahoni (P_max) belgilash bozorga moslashishni buzib yuboradi, xaridorlar o‘rtasidagi raqobat esa bahoning oshib ketishiga olib keladi va shu bilan bir vaqtda ishlab chiqarishning kengayishini rag‘batlantiradi hamda muvozanat baho, mahsulot miqdori (P₀ va Q₀ sharoitida) defetsit yo’qolmaguncha ayrim xaridorlarni bozordan siqib chiqaradi.

Demak, baho maksimalligi bozor muvozanatidan kelib chiqadigan muammolarni tug‘diradi. Boshqarilishi qiyin bo’lgan mahsulot defet- sitini tartib bilan haqqoniy asosda taqsimlash mumkin emas. Shuning uchun hukumat iste’mol uchun mahsulotni normalashtirishning ma’lum sistemasini ishlab chiqishi zarur. Ikkinchi jahon urushi davrida xuddi shunday qilingan. Bunda iste’mol kartochkalari (kuponlar) chiqarilib haqqoniy taqsimlash amalga oshirilgan. Natijada boy va kambag'al oilalar ham 4 kishidan iborat bo'lsa bir miqdorda kartochka olganlar. Lekin bu yo‘l bilan bozor muammosini hal qilib bo‘lmaydi. Chunki bozorda mahsulotni belgilangan bahodan yuqori bahoda sotib olishga intiluvchi xaridorlar ko‘p.