|
Qisqa davrdagi daroraadlar va firmaning xarajatlari
Mahsulot
ishlab
chiqarish hajmi (dona Q)
|
Mahsulot birligi bahosi (dollar)
|
Uniumiv (yalpi) daromad (doll. P (q))
|
T o'la xarajatlar, TC(q)
|
Foyda dollar P (q)
|
Pirovard
xarajatlar
(doll.(MC))
|
Pirovard
daromad
(doll.
(MR))
|
0
|
40
|
0
|
50
|
-50
|
-
|
-
|
1
|
40
|
40
|
100
|
-60
|
50
|
40
|
2
|
40
|
80
|
128
|
-48
|
28
|
40
|
-v
|
40
|
120
|
148
|
-28
|
20
|
40
|
4
|
40
|
160
|
162
|
-2
|
14
|
40
|
5
|
40
|
200
|
180
|
20
|
18
|
40
|
6
|
40
|
240
|
200
|
40
|
20
|
40
|
7
|
40
|
280
|
222
|
58
|
22
|
40
|
8
|
40
|
320
|
260
|
60
|
38
|
40
|
9
|
40
|
360
|
305
|
55
|
45
|
40
|
10
|
40
|
400
|
360
|
40
|
55
|
40
|
П
|
40
|
440
|
425
|
15
|
65
|
40
|
R(q) umumiy daromad
72-chiT/na. Qisqa davrda foydani oshirish.
Chizmada flrma daromadi koordinata boshidan o‘tgan R(q) to‘g‘ri chizig‘i bilan ifodalangan. Lining burchak koeffitsiyenti daromadi o‘zgarishining mahsulot hajmi o‘zgarishiga bo'lgan nisbatini ko'rsatadi, ya’ni pirovard daromadga teng. Xuddi shunday to‘Iiq xarajatlarning burchak koeffitsiyenti chizig‘i ishlab chiqarish xarajatlari o‘zgarishining mahsulot hajmi o‘zgarishiga nisbatini, ya’ni pirovard xarajatlarni beradi.
Mahsulot hajmi 8 birlikka yetguncha oshirib borilsa, foyda ham oshadi: 9 birlik mahsulot chiqarilganda daromad kamayadi.
Xulosa: pirovard daromad xarajatlarga teng bo'lganda, foyda maksimal bo‘ladi:
MR(q)=MC(q).
Dividentlarni to‘lash va oshirish, aksionerlar talabini qondirish maqsadida ishlab chiqarish rahbarlarini ko‘proq foydani oshirish emas, daromad olish qiziqtiradi.
Rahbarlar «uzoq muddatda foyda kam chiqsa ham hozir ko‘proq foyda bo‘lsin», deydilar (mansabda o‘sish yoki mukofot olish uchun). Lekin kelajakda foydani o‘stirish aksionerlar uchun muhim ahamiyatga ega.
Наг qanday holatda ham foydani maksimallashtirish bilan shug‘ul- lanmaydigan korxonalaming yashashi amri mahol. Yashashni, o‘sishni xohlagan ishbilarmon korxonalar uzoq muddatda foydani oshirishga birinchi galda ahamiyat beradilar.
Uzoq muddatli davrda foydani maksimallashtirish
Uzoq muddatli davrda foydani maksimallashtirishda yuqoridagi (qisqa davrda foydani maksimallashtirishdagi) xulosa o'zgaradi. Uzoq davr mobaynida tarmoq tarkibidagi korxona yoki firma o‘z ishlab chiqarish imkoniyatlarini kengaytirish yoki kamaytirish uchun yetarli vaqtga ega. Tarmoqda korxonalar soni ko‘payishi yoki kamayishi ham mumkin. Demak, uzoq muddat mobaynida muvozanatga erishilganda mahsulot bahosi firmaning minimal o'rtacha yalpi xarajatlari nuqtasida aniq mos keladi, ishlab chiqarish ham shu nuqtaga yetadi.
Bunday xulosa quyidagi ikkita asosiy (fakt) haqiqatdan kelib chiqadi:
firma foyda olishga intiladi va zarar ko‘rishning oldini oladi;
raqobatlashtirishda firmalar yoki korxonalar tarmoqqa ixtiyoriy ravishda qo‘shiladilar va uni tark etadilar.
Agar baho dastlab o'rtacha yalpi xarajatlardan ortib ketsa, unda iqtisodiy foyda ko'rish imkoniyatlari tarmoqqa yangi firmalami tortadi (jalb etadi). Lekin tarmoqlarning bunday kengayishi yangidan baho kamayib, o‘rtacha yalpi xarajatlar bilan barobar kelguncha mahsulotni taklif etishni (ishlab chiqarishni) oshirib boradi. Aksincha, dastlab baho yalpi xarajatlarning o‘rtacha miqdoridan past bo‘lsa, aniq zarar ko'rish mumkinligi firmaning tarmoqdan ajralib ketishiga olib keladi.
Taklif qilinadigan umumiy mahsulot hajmi kamayib, qaytadan bahoni o‘rtacha yalpi xarajatlarga teng qilib qo‘yadi.
Tovar ayirboshlash jarayonidagi samaradorlik
Boshqarilishi qiyin bo‘lgan raqobat bozoridagi iste’molchilar va ishlab chiqaruvchilar uchun tovarlar ortiqchaligini oTganganda ko'rinadiki, bunday bozor samarador hisoblanadi. Iqtisodiy samaradorlik natijasi uchun awal ayirboshlash jarayonidagi iqtisodiyotni ko‘rib chiqish darkor. Bu yerda bir-biri bilan ikki tovarni oldi-sotdi qiluvchi ikkita iste’molchining xatti-harakati o'rganiladi. Ayirboshlash mobaynida tovarlaming o'rtasida dastlabki taqsimlanish ularning har biri uchun foydali bo‘lib chiqmasligi mumkin. Tovaming foydali taqsimlanishi hech qachon ikkinchi tomonga zarar keltirmay iloji yo‘q. Bir tomon o'zini yaxshi his qilsa, ikkinchi tomonning ahvoli foydali bo‘lmaydi.
Tovar ayirboshlashda qachon ikkala tomonning ahvoli yaxshi- lanadi?
Odatda ixtiyoriy ikki kishi o‘rtasida tuzilgan bitim (kelishuv) o‘zaro manfaatli bo‘ladi. Buni tahlil qilishda ikki xil mulohazaga asoslanib ish olib boriladi:
ikkala shaxs ham bir-birlariga zarurliklari, foydali bo'lishi to‘g‘risida to‘liq ma’lumotga ega;
tovar ayirboshlash xarajat talab etmaydi, ya’ni bitim tuzish xarajatlari nolga teng.
Masalan, Sarvar va Abbos 10 tonna kartoshka va 6 tonna 15 mm li cho'yan trubaga ega.
Savdo samarasi
21-jadval
Shaxslar
|
Dastlabki taqsimlash
|
Bitim
|
Oxirgi taqsimlash
|
Sarvar
|
10F. IS
|
-1Қ+1С
|
6F,2C
|
Abbos
|
3F,5C
|
+1F-1C
|
4F,4C
|
Bu yerda:
F — oziq-ovqat mahsulotlari;
C — sanoat mahsulotlari.
21-jadvaldan ko‘rinib turibdiki, dastlab Sarvar 10 tonna kartoshka va 1 tonna trubaga, Abbos esa 3 tonna kartoshka va 5 tonna trubaga ega. Ular o‘rtasidagi ayirboshlash qanchalik foydali ekanini bilish uchun ularga nimalar zarur, afzalroq ekanligini bilish kerak bo‘ladi. Faraz: Abbosning trubalari yetarli (5 tonna). Lekin oziq-ovqat mahsulotlari (F), shu jumladan, kartoshka kam bo‘lganligi uchun uning trubani kartoshkaga pirovard ayirboshlash normasi (me’yori — MRS) 3 tonnani tashkil etadi (3 birlik kartoshka olish uchun 1 birlik cho‘yan truba berishga tayyor).
Shu bilan birga MRS - trubaning (C) kartoshkaga (F) ayir- boshlashning pirovard me’yori Sarvarda 1/5 ga to‘g‘ri keladi, ya’ni Sarvar 5 tonna truba berib, 10 tonna kartoshka oladi.
Demak, Sarvar trubani yuqori baholasa, Abbosga kartoshkani unga nisbatan yuqori baholaydi.
Sarvar har birlik kartoshka uchun Abbos 2 tonna cho‘yan truba berishga tayyor.
Ayirboshlanadigan tovarlar miqdori
Kartoshka (tonna)
|
T ruba (tonna)
|
Pirovard miqdori
|
Umumiy miqdori
|
Umumiy miqdori
|
Pirovard miqdori
|
1
|
1-0=1
|
2
|
2-0=2
|
2
|
2-2=1
|
4
|
4-2=2
|
3
|
3-2=1
|
6
|
6-4=2
|
4
|
4-3=1
|
8
|
8-6=2
|
5
|
5-4=1
|
10
|
10-8=2
|
6
|
6-5=1
|
-
|
-
|
Masalaning haqiqatan hal etilishi savdoning borish jarayoniga bog‘liq. Natija Abbosning bir tonna kartoshkani Sarvarga 1/3 dan 2 tonnagacha trubani ayirboshlashiga bog‘liq.
Abbos Sarvarga 1 tonna kartoshkani 1 tonna trubaga almashtirsa, Sarvar bunga rozi. Ikkalasi ham yaxshi manfaatli, bezarar. Sarvarda kartoshka ko‘p, chunki u trubadan ham ko'proq oziq-ovqatni qadrlaydi. Abbosda esa trubalar ko‘p, uning uchun ular oziq-ovqatdan ham afzalroq. Ayirboshlashning pirovard me’yori darajasida (MRS) o‘zaro manfaatli bitim tuzish imkoniyati yaratiladi. Resurslarni taqsimlash foydali emas. Lekin tovarlarni ayirboshlash ikkala tomon uchun ham foyda keltiradi.
Demak, iqtisodiy samaradorlikni ta’minlash uchun, ikkala iste molchining ham ayirboshlashning pirovard me’yorini (MRSni) tenglashtirish lozim.
Bunday holat ko‘p xil tovarlar va iste’molchilar uchun to‘g‘ri keladi. Shunday qilib, barcha iste’molchilar uchun har qanday tovarni ayirboshlashning pirovard me’yori bir xil boMgandagina tovarlarning taqsimlanishi samarador hisoblanadi.
Agar tovarlarni ayirboshlash samarador bo'lsa, shartnomalar qanday tuziladi?
Qaysi shartnoma tovarlarni foydali taqsimlaydi va iste’molchilar uchun qanchalik yaxshi boMadi? Buning uchun 22-jadval ma’lu- motlaridan foydalanib, quyidagi diagramma tuziladi. Bunda gorizontal o‘qda oziq-ovqatlar (kartoshka), (C) vertikal o‘qda sanoat mahsulotlari (trubalar) (F) joylashgan. Oziq-ovqat miqdori shartga ko‘ra 10 tonna, trubalar miqdori 6 tonna, ya’ni bitim tuzishdan awalgi miqdoriga teng (73-chizma).
Do'stlaringiz bilan baham: |
