0‘zbekiston respublikasi oliv va orta maxsus ta’lim vazirligi

Tarbiyalanuvchilariii Shaxsning estetik madaniyatini shakllanishi estetik tarbiyalash ko‘p jihatdan estetik kamolotiga ta’sir o’tkaza- omillari va vositalari digan tashqi va ichki shart-sharoitlargabogiiq.- Bunday tashqi va ichki shart-sharoitlar estetik tarbiya omillari deb ataladi.




Tarbiyaviy faoliyatning shunday shakilari borki, ular shaxsntng estetik voqelikka munosabatini rivojlantirshga xizmat qiladi. Tarbiyaviy faoli- yatning bunday shakllari estetik tarbiya vositalah deb ataladi, Estetik tarbiya omillari va vositalari oTtasidagi. cbegara nisbiy hamda shartlidir. Muayyan sharoitlarda estetik tarbiya omillari estetik tarbiya vositalari vazifasini o’tashi va aksincha bo'lishi ham mumkin.
Maktabgacha ta'Tim yoshidagi holalarning estetik tarbiyalash vazifa- larini amalga oshirish uchun nia’jum bir sharoitlarni yaratish lozim. Bolalarni oTab turgan muhit, turmush estetikasi ana shunday eng muhim omiidir. Agar muhit estetiklikka asoslangan bodsa, agar bola odamiar orasidagi xushmuomala munosabatni koTsa. tevarak-atrofdan olingan ta- assurotlar ijobiy tavsifga ega boTsa, u kichikligidanoq estetik borliqni o‘zi uchun me^Tyor sifatidaqabul qiladi. Turmush estetikasi o‘zidako‘plab detallarni qamrab oladi.


15-rasm. Estetik tarbiya omillari.


Shuningdek, bolalarni borliqni va uning go'zalligini tahiil etib borishga oTgatish lozim; ^tlSeni koMagingga qaysi rangdagi tufli mos tushadi, deb o^ylaysan?". “Uyimiz devoriga ko'proq qaysi rangdagi parda to‘g‘ri tushadi; ko'kmi voki yasbilVT Mazkur holatda bolaning aynan javobining o‘zi muhim emas, asosiysi uning e Tib or ini rangning mos




kelishi void kelmasligiga qaratish, shuningdek. bolada u ham go'zallik yaratishi rnurnkinligi haqidagi xulosanl hosil qilishga erishishdir.
Estetik tarbiyaning eng muhim omili - bu tabiat&vc. Tabiat bilan doimiy ravishda munosabatda bodtnay turib, estetik jihatdan rivojlanish. estetik tarbiyani uvushtirish mumkin emas. Boshqacha aytganda, tabiat hech narsa bilan al mash drib ho'lmaydigan go‘zallik marshal. U estetik his-tuyghi. kuzatuvchanlikni rivojlantirish ucbun boy material beradi. Ayniqsa, tabiat badiiy obrazlar orqali ifodalansa, yanada o'zining estetik jihatini yaqqol namoyon etadi. Masai an, Quddus Mubammadiyning “Polari” she’rida ana sbujihat yorqin aks etgan:
G‘uv-g‘uv uchar bolari,
Duv-duv uchar bolari.
Guldan gulga qo'nishib,
Sharbat ichar bolari.
Sen qadrdon do‘stimiz,
Asaling yeb, o'sdik biz.
Yasab berayin quti,
Bog'chamizda qol, ari!
■ Jonajon tabiat estetik tarbiyaning qudratli vositasi bo‘lib xizrnat qiladi. Tcvarak-atrofdagi tabiat go'zaliigi hatto eng kichik bolani ham quvon- tiradi. Uning tuyg'ular va xayollarda saqlangan go'zalligi bolalikda ayniqsa, chuqur va yorqin idrok qilinadi. inson bularni butun hayoti davomida esidan cHiqarmaydi.
Savr, ekskursiya vaqtida tarbivachi bolalarning diqqatini tabiatning rang-barangligiga. uning o'zgarishi va uygYmligiga qaratadi, tabiat hodisalariga qiziqish uyg‘otadi, unga muhabbat va ehtivotkorlik munosa- batini tarbiyalaydi, asrab-avaylashga o'rgatadi. Bularning hammasi bola­larning estetik didlarini tarbiyalaydi, ular kishilarning mehnat natijalarini yaqqol ko‘rib, atrofdagi go'zallik inson mehnati tufayli yuzaga kellshiga ishonch hosil qiladilar. Mana shu jihatdan estetik tarbiyaning yana b.ir vositasi sifatida mehnat yuzaga chiqadi.
Maktabgacha ta’lim muassasasi yer mavdonchasi va tabiat burchagidagi o’simlik va hayvonlarni kuzatish hamda parvarish qilisli bolalarda estetik idrokni, ularga nisbatan to‘g‘ri munosabatni. go'zallik yaratish xohishini shakllantiradi hariida qizghn faoliyatga undaydi.' Yilning yoz fasllarida polizda, gulzorda, yer maydonchasida mehnat qitish jarayonida ham bolalar estetik zavq oladilar. Kuzda o'z mehnati




Tarbiyaviy faoliyatning shunday shaJdlari borki. ular shaxsning estetik voqelikka munosabatini rivojlantirshga xizmat qiladi. Tarbiyaviy faoli- yatning bund ay shakllari estetik tarbiya vositalari deb alaladi. Ester ik tarbiya omillari va vositalari obtasidagi chegara nisbiy hamda shartlidir. Muayyan sharoitlarda estetik tarbiya omillari estetik tarbiya vositalari vazifasini oTashi va aksineha bo'lishi ham mumkin.
Maktabgacha ta’lim yoshidagi bo la laming estetik tarbiya lash vazifa- larini amalga oshirish uchun maTum bir sharoitlami yaratish lozim. Bolalarm o'rab turgan muhit, turmush estetikasi ana shunday eng muhirn omildlr. Agar muhit estetiklikka asoslangan boTsa. agar bola odamlar orasidagi xushmuomala munosabatni ko'rsa. tevarak-atrofdan olingan ta- assurotlar ijobiv tavslfga ega bo*lsa. u kichikligidanoq estetik borliqni o“zi uchun me’yor sifatidaqabul qiladi. Turmush estetikasi o‘zidako'plab detallarni qamrab oladi.


Shuningdek, bolalarni borliqni va uning go'zalligini tahlil etib borishga o'rgatish lozim: “Seni ko.'ylagingga qavsi rangdagi tufli mos tushadi, deb o'ylaysan?”, “Uyimizdevoriga ko‘proqqaysi rangdagi parda to^;g‘ri tushadi: ko'kmi yoki yashil?’’. Mazkur holatda bolaning ay nan javobining o'zi muhim emas, asosiysi uning e'tiborini rangning mos




kelishi yoki kelmasligiga qaralish. shuningdek, bolada u ham go‘zallik yaratishi mumkinligi haqidagi xulosani hosil qilishga erishishdir.
Estetik tarbivaning eng muhim omili - bu tabiatd.\\\ Tabiat bilan doimiy ravishda munosabatda bo'lmay turib. estetik jihatdan rivojlanish, estetik tarbiyani uyushtirish mumkin cmas. Boshqacha aytganda, tabiat hech narsa bilan almashtirih bo‘lmaydigan go'zallik manbah U estetik his-tuyg'u. kuzatuvehanlikni rivojlantirish uchun boy materia! beradi. Ayniqsa, tabiat badiiy obraziar orqali ifodalansa. vanada o'zining estetik jihatini yaqqol namoyon etadi. Masalan, Quddus Muhammadiyning "Bolari” she'rida ana shu jihat vorqin aks etgan:
G'uv-g^;uv ucbar bolari.
Duv-duv uchar bolari.
Guldan gulga qo‘nishib,
Sharbat ichar bolari.
Sen qadrdon doAtimiz,
Asalingveb, oAdik biz.
Yasab beravin quti,
BogAhamtzda qol, ari!
Jonajon tabiat estetik tarbivaning qudratli vositasi bodib xizmat qiladi. fevarak-atrafdagi tabiat go'zalligi hatto eng kichik bolani ham quvon- tiradi, Uning tuyg'ular va xayollarda. saqlangan go'zalligi bolalikda ayniqsa. chuqur va vorqin idrok qilinadi. inson bularni butun hayoti davomida esidan chiqarmaydi.
Sayr. ekskursiya vaqtida tarbiyachi bolalarning diqqatini tabiatiling rang-barangligiga, uning o'zgarishi va uyg‘unligiga qaratadi, tabiat hodisalariga qiziqish uyg‘ otadi, unga muhabbat va ehtivotkorlik munosa- batini tarbiyalaydi, asrab-avayiashga oAgatadi. Bularning hammasi bola- laming estetik didlarini tarbiyalaydi. ular.kishilaming mehnat natijalarini. yaqqol koYib, atrofdagi go‘zal.lik inson mehnati tufayli vuzaga kelishiga ishonch hosil qiladilar. Mana shu jihatdan estetik tarbiyaning yana bir vositasi sifatida mehnat vuzaga chi qadi.
Maktabgacha ta'lini muassasasi vcr maydonchasi va tabiat burchagidagi o'simlik va hayvoniami kuzatish hamda parvarisb qilish bolalarda estetik idrokni. ularga. nisbatan to'g'ri munosabatni, go^:zal!ik varatish xohishini shakllantiradi hamda qizgrin faoliyatga undaydi. Yilning yoz fasllarida polizda. gulzorda, yer maydonchasida mehnat qilish jarayonida ham bolalar estetik zavq oladilar. Kuzda o'z mehnati




mevasini yevish bolaga alohida estetik huzur bag‘ishlaydi. Dala va bogdarga sayrga borganda tabiatning go‘zalligi va boyligidan, u yerdagi dehqonlarning yaratuvchilik mehnatlaridan benihoya zavqlanishadi.
Eslebk tarbiya vositalari orasida san 'at muhim oh'in egallavdi. San'at - ijtimoiv ong va faoliyatnmg o'ziga xos shakli bo'lib, levarak-atrof va borliqni badiiy obrazlarda aks ettirilishidir.
Estetik tarbiyaning eng muhim omili sifatida san'at nafaqat badtiy qadriyatlarni idrok qilish, balki ulami yaratishni ham o^;z ichiga oladi. Badiiy qadriyatlarni yaratishga jamiyat a’zolarming, ayniqsa, yosh avlodning faol ishtirok etishi ularda estetik did-farosat va talab-elitiyoj- larning rivojlanishiga. ijodkorlik qobiiiyatlarini rag'hatl anti rishga olib keladi.
Maktabgacha ta'lim muassasalarida bolalarni estetik jihatdan tarbiyalashda san’atning xilma xil turlari va janrlaridan. xususan musiqa vatasviriv san’atdan foydalaniladi.
Estetik tarbiyaning vositalaridan yana biri qo ‘g’irchoq te.atridu\ Qo'~ gdrchoq teatri dunvoning ko'plab xatq va elatlariga qadim zamonlardan buyon ma'lum. U jamiyat hayotida muhim ahamiyat kasb etib kelgan. Qo‘g‘irchoq teatri har qaysi davlatda turli shaklda, turli hajmda, o'ziga xos tarzda taraqqiv etib. rivojlanib kelgan. Maktabgacha yoshdagi bo- lalami estetik tarbiyalashda qo'g'irchoq teatri vositasidan samarali foydalanish - bolaiaming iqtidori, obyektiv borliq haqidagi tasawuri, dunyoqarashini yanada rivojlantirish uehun qulay shart-sharoitnj yaratishi bitan ahamiyathdir. Yurlboshimiz ta’biri bilan aytganda "Yosbl aiming ma’naviy olamini bolalikdan boshlab ezgug'oyalar asosida shakllantirish va kamol toptirish haqida gap borar ekan, yana bit* muhim masala xusu- sida to'xtalib o‘tish oYinli, deb o'ylayman. IJ ham bo'lsa, dunyoga hay- rat ko‘zi bilan boqib, undan o'zicha ma’no topishgd intiladigan murg'ak farzandlarimizningqiziqishi va hissiyotlariga mos qo'gdretioq va o'yin- choqlar ishlab chiqarish masalasidir'Z’ Zero, qo'g'irchoq teatri vosuasida bolaning atrof-muhit. hayot haqidagi tasavvurlari, taassurotlari, u yoki bu hodisalarni tushunish, go‘zallikni ko'ra bilish va his etishga ma’suliyat hissi oshadi.
Qo‘ghrchoq teatrining bolalarni estetik tarbiyalashda nihoyatda kuch- li ta'sir etishi uning soddaligi. odatdan tashqari jo⁴shqiniigi va qo⁴g^:ir- choqiigi, shuningdek, badiiy so’z, musiqa, qo'shiq, raqs, tasviriy san’at ³³


33. Karimov i.A. Yuksak ma'naviyat-yengiimas kuch. - to «Ma^!iiaviyat». 2008. 157-b.
146

kabi tarkibiy qismlarning uzviy jipslashib ketganligi bola ko‘z o'ngida yaqqol namoyon boMishidir.

Maktabgachayoshdagi bolalaming qo'gdrcboq teatri vositasida estetik sifatlarini shakilantirish jarayonida quvidagi bosqichlaming.amalga oshi- rilishi maqsadga muvofiqdir:

1. 
   o'tkazilishi rejalashtirilgan teatr oldi suhbati. Bolalarda teatr qah- ramoniarining o'ziga xos tabiati. xatti-harakatlari haqidagi tasavvurlarini savol-javob asosida aniqlash;
   
2. 
   teatr tomoshaning ta'sirchan, his-tuyg'u va mazmunga boy tarzda o'tkazdishi;
   
3. 
   teatr namoyishidan so'nggi suhbat Boialarning voqealar. ularning mazmun-mohiyati haqidagi fikrlarP.
   

Shuningdek, maktabgacha yoshdagi boialarning badiiy dldini o'sti- rishda kitahlar muhim rol 0‘ynaydi. Kitoblar faqat boialarning yoshiga mos. mavzu, mazmun bilangina emas, shu bilan birga bayon qilish usuli hamda bezatilishi bilan ham ajralib turishi juda muhimdir.
Ayniqsa, ikki-uch yoshli bolalar uchun chiqarilgan kitoblarda so⁴z- lardan ko'ra rasmlaniing ta’siri katta bo'ladi. Bola kitobchadagi rasmlarni qayta-qayta o⁴ z o^;rtoqlariga. kattalarga, qo'g'irchogdga "o‘qib" berish bi­lan lining mazmunini o*z xotirasida. mustahkamlaydi. Kitobdagi chiroyli, yorqin rasmlar boialarning baddy didini tarbiyalaydi.
Bolalar tomonidan eng ko^:p o'qiladigan. kitoblar er/aklanlk. Ertaklar qisqa syujetli, tilining havotiv va jonliligi bilan ajralib turadi. Bundan tash- qari ertak qahramonlarining bolalarga yaqin vatanish ekanligi ham ular bi­lan birga hayratlanish; voqealarni qiziqish bilan eshitish irnkonini beradi.
Estetik tarbiya maktabgacha ta'lim muassasalarida rasm chizish. qirqib yelimlash. ioy ishi kabi faoliyatlar orqaii amalga oshiriladi. Ana shu nuqtayi nazardan bolalarni estetik tarbiyalashda tasviriy san 'at muhim rol o'ynaydi. Bolalaming badiiy-estetik tasavvurlari tevarak-atrofdagi jonli va jonsiz narsa-hodisalami turli usullar (rasm chizish, qirqib-yeiimlash, lovdan narsalar yasash, tikish). an’anaviv (akvarel bo‘yog⁴ i, bo‘r, qalani, mo'yqalam. flomaster, rangli qalam va iplar. qog'oz. karton. yelim. igna) va noamanaviy (paxta, gubka. barmoqlaryordamida, sham, gugurteho'piari) vositalar orqaii tasvirlashda namoyon bo'ladi. Bulami badiiy-estetik savodxonlikning dastlabki elementlari sifatida qabul qilish mumkin. ³⁴


34. Azizova Z, Maktabgacha kalta yoshdagi bolalarda qo‘g'irchoq teatri vositasida axloqiy-cstetik sifatlarni shakilantirish. - T., 2010. - 4-b.
147




Maktabgacha yoshdagi bolalar tasviriv ko‘nikma va malakalarni oson o'zlashtiradiiar. lkki-uch yoshli bola qalam va mo'yqalamni to’g'ri ushlash malakasini oson egallaydi. undan foydalanishni qiyinehiliksiz o'rganib oladi. Dili yoshda bola bir qancha ko’nikma va malakalar zaxirasiga ega bo'ladi va ulardan yangi predmetlami tasvirlashda kerakii usullarni qodlab, mustaqil ravishda o'z aql-idrokiga tayangan holda fovdalantshi inumkin.
, , ,,, Maktabgacha ta'lim rnuassasalarida musiqa