0‘zbekiston respublikasi oliv va orta maxsus ta’lim vazirligi

Qiziquvchanlik va biiishga qiziqishni tarbiyaiash. Maktabgacha ta'iim yoshida aqliy tarbiya biiishga doir motivlarni shakbantirishgayo"- ²¹


21. Bohoeva LXR. levarak-atrofm o'rganishda maktabgacha katta yoshdagi bolalarning bogManishli ntqini rivojlantirish: Pedagogika Hmlari norazodi. ... diss. -T.. 2001. — 25-b.
93




naltiri]gan bo'lib, uning yana bir muhim vazifasi bolalarda qiziquvchan- likni, bilishga qiziqishni tarbivalashdir. Atrof-muhitni bilishga intihsh bola tabiatiga xos xususiyatdir. BolaJar tomonidan eng ko'p beriladigan savo! ham - “bn nima?" Mazkur refleks asosida bola narsa-buyumlarning xususiyatlari bilan tanishib boradi, 'o‘zi uchun ular orasidagi yangi aloqadorliklarni hosil qiladi. Bolalar mjtqni egallaganlaridan so‘ng ularning bilish faoliyati yangi si fat bosqiehiga ko'tariladi. Nutq yorda- mida bolalarning bilimlari umumlashadi. narsa-buyumlarni nafaqat bevo- sita idrok etish asosida, baiki tasavvuriar negizida ularda analitik-sintetik faoliyatga qobiiiyatlilik shakllanadi.
Qiziquvchanlik va bilishga qiziqish atrof-muhitni bilishga doir muno- sabatning xilma-xil shakllarini o'zida aks ettiradi. Qiziquvchanlik bilish faolliginmg muhim shakli sifatida boianing tevarak-atrofdagi narsa- hodisalami bilishga differensiallashmagan (ahamiyatli voki ahamiyatsiz ekanligi muhim emas - ta ’kid hizniki) yo'nalganligidir. Qiziquvchan bola bilisbni xohiaydi. lining qanchalik zarurligi ahamiyatli emas.
Bilishga qiziqish boianing yangini bilish, narsa-buyumlarning, borliq hodisaiarining si fat va xususiyatlarini aniqlash. ular orasidagi mavjud aloqadorlik va mimosabatlarni izlab topishga intilishida namoyon boMadi. Ana shu tariqa bilishga qiziqish qiziquvchanlikdan obyektlarning keng qamrab olinganligi, bilishning chuqurligi va loMiqligi, izlanuvchanlik bi- lan farqlanadi. Bilishga qiziqishning asosi - faoi fikriy faoliyat. Boianing bilishga qiziqishi ta’sirida unda diqqatni davomiy va barqaror ushlab tura olishga qobiiiyatlilik shakllanadi, inteilektual va amaliy vazifalarni hal etishda mustaqillik namovon bo'ladi.
Boianing bilishga qiziqishi uning o'yinlari. rasmlari, hi'kovalari va boshqaijodiy faoliyatida aks etadi. Anashusababli kattalar boianing ijodiy faoliyati uchun zarur shart-sharoitlarni ta'minlashlari lozim. .Masalan, bola transport vositalariga qiziqadi. Uning ana shunday qiziqishiga mos o^fyinchoqlarni olib berish, u bilan birgalikda biror modellarni vasash, o‘yinchoqni bodaklarga taqsimlash va yigbshda yordam berish kerak. Qiziqishni oshirisb uchun boianing transport vositalari haqidagi hikoya- larini eshitish, uni rasm chizishga jalb etish talab etiladi. Boianing muva- faqqiyati garovi sifatida bilishga qiziqishni rag ’b allash turadi.
Shuningdek, bolalarning bilishga qiziqishiarini oshirishda bilish motivlari ham alohida o‘rin tutadi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning bilish motivlari savo liar ko'rinishida namoyon bodadi. Bolalarning

. savollarini shartli ravishda ikki guruhga ajratish mumkm: bilishga doir va kommunikativ. Kommunikativ savollar boia tomonidan o'zining liayratiga katta lami jalb etish, ular bilan aloqa o'Tnatish maqsadida beri- ladi. Masaian,, toll yosiili Alisher dad as id an so'raydi: "Siz kichkina bo'l- ganigizda qorong'i xonaga bir o‘zingiz kirishga qo'rqqanmi$iz?^v Bolalar tomonidan berilgan bu kabi savollarga tushunarli tarzda javob berilishi ulardagi qo'rquv, havratianish hissmi bartaraf etib. o’zini bosiq va dadil tutishiga yordam beradi.

Vaqt o‘tib borishi bilan bolalanting bilish motivtari bilan bogiiq savollari ham o'zgarih boradi. Ikki-uch voshii bolalami ko'proq narsa- buyumiarning nomlanishi, ularning xususiyatlari qiziqtiradi. Ularning savollari ko'pmdia nima? kirn? qanday? qayerda? so'rog'Iari tarzida beriladi. Masaian. uch yoshli Ely or so'raydi: "'Bu nima? Bu durbimmi? Bu kimga, mengami?"
Katta maktabgacha vosh (4-4.5 yosh)dagi bolalar uchun tevarak- atrofdan olgan taassurotlarini faol fikriy qayta ishlash xos. Ularning savollari narsa-hodisalar orasidagi aloqa va munosabatlami bilish.. lasavvurJarini tizimlaslilirish. ulardagi o‘xshashlik. umumiylikvafarqlami Lopishga yo’naltirilgan bo'ladi, Beriladigan savollar ham murakkablashib boradi va "nega?'? "nima uchun?" tarzida ifoda etiiadi. Shunday tarzda to hi yarim yashar bola so'raydi: “Mimaga quyosh qizdiradi-yu. oy esa isitmaydi? '‘Nima uchun odamlar uyda yashaydi. hayvonlar ko'chada ham,yuraveradi-ku?'’ Besh-olti yoshli bolalar uchun biron narsa-hodisa haqidagi zanjirsimon.savollar xos: "Bulutlar nimadan hosil bo'ladi? Me­ga ular osmonda suzib vuradl? Bulutlar qanaqa qilib yomg‘ir bo “lib yerga yog*adi? Mima uchun bulutlar oq. qora ranglarda bo'ladi? Siz bulutni ush- lab ko'rganmisiz? Bulutni idishga solib qo'ysa boMadimi?"
Bola tomonidan beriladigan savollarning katta hajmi to‘rt-besh yoshga to'g'ri keladi. Katta maktabgacha yoshda bolaning savollari nisbatan ka- mavib boradi. Buning sababi bolaning savollarga o‘z kuchi bilan javob topishga intilishi bilan birga. aksariyat hollarda ota-onalarning bola bergan savollarga javob bermasdan, uning savollaridan norozi bohishidir. Natijada bolada savol bersam, dakki eshitaman degan tasavvur hosil bo'ladi. Bu esa, bolaning qiziquvchanligini va bilishga qiziqishining pasayishiga olib keladi.
Bolalarning savollariga javob berishda quyidagi jihatlarga alohida eiibor qaratish'maqsadga muvofiq:

1. 
   Yodda tutish iozimki. bola savolni o'zi ishongan kishiga beradi.
   Bun day xulosaga u kattalarning o'zi tomonidan berilgan savollarga muno-
   sabatlari asosida keladi. Shuning ucbun bola savollarini kim. diqqat bilan
   tinglab, jiddiy va qiziqarii javob bersa. o'sha kishiga bcradi. Ana sbu
   sababli bola tomonidan berilgan savollarga hurmat bilan, ehtiyotkorona
   munosabatda bo⁴lib javob berish kerak.
   
2. 
   Bola tomonidan berilgan savolning nima maqsadda berilavotgani,
   bolani nima ajablantirayotganligiga e'tibor berish zarur, Ko'pincha bola
   tomonidan berilayotgan bilishga oid savollar ham kattalar bilan muloqotga
   kirishish, o'zining emotsional holatiga jalb etish uchun xizmat qiladi.
   
3. 
   Bola tomonidan beriladigan savollarga qisqa va aniq javob berish
   lozim. Mazkur jarayonda bolaning aqliy rivojianisb. darajasini hisobga
   olish, uning hayotiy tajribasiga e’tibor qaratish talab etiladi.
   
4. 
   Bolaning savoiiga oxirigacha to'liq javob berishga shoshilmaslik
   kerak. Aksincha, bu boladayangi savollarningpaydo bo'lishigaolib keladi.
   
5. 
   Boialaming savollariga javob berishda uning o'zining munosabatini
   ham bilish maqsadga muvofiq. Shu maqsadda "Sen o’zing nima deb
   o'ylaysan? Sening fikringeha, qanday bo'lisbi mumkin?" kabi savollardan.
   foydalanish zarur. Bolani birgalikda o'ylashga undasb. uni suhbatga jalb
   etish foydali.
   
6. 
   Bolaning savollariga javob berishda bolalar uchun varatilayotgan
   adabiyotlardan foydalanish samarali. Bu orq'ali bolani olam manzarasi
   haqida bilimlar beradigan manbalar bilan tanishisb. o'qishga jalb etiladi.
   

Shartli ravishda aqliy tarbiya vositalari ikki guruhga
bo'linadi: bolalarning faoliyatl hamda moddiy va
mamaviy madaniyat manbalari.
Bola rivojining ilk bosqichidashaxsiy tajribatevarak-atrofni bilishning mnhim yo'lidir. Biroq buning o'zi bolaning aqliy kamoloti uchun yetarli emas. Buesao'z navbatidauni faoliyatningxilma-xil luriarigajalb etishni talab etadi.