0‘zbekiston respublikasi oliv va orta maxsus ta’lim vazirligi

Fikrlash esa. bilish faoliyati jarayoni bo'lib, voqelikni bevosita va umumlashgan holda aks ettirish bilan xarakterlanadi. Fikr lash fanlararo tadqiqotlarni, kompleks fanlarni o'zida mujassamlashtiradi. Falsafa materiya bilan bogdiqlikda fikrlash vordamida dunyoni bilishning yodlari va imkoniyatlarini od’ganadi. Formal mantiq fikrlashning asosiy shakllari (tushuncha, hukm, xulosa)ga e'tibor qaratadi. Fikrlashga oid tadqiqotlaming sotsiologik jihati turli jamiyatlarning ijtimoiv tuzilishi bilan hogdiqlikda fikrlashning tarixiy rivojlanish jarayonini tahlil qilish bilan tavsiflanadi. Fiziologiya esa, fikrlash hodisasini aniqiashtiruvchi aqliy mexanizmlarni odganadi. Kibernetika esa. insonning fikr la shiga fao liyatda m uhr 1 anad igan ax b orot j aray o n i si fat i da q arav d i. Ps ixologiya fikrlashni bilish faoliyati sifatida oVganadi ham da foydalanilayotgan vositalarning xarakteri va umumlashgan darajasiga, subyekt uchun yangiligi bilan bogdiqlikda fikrlashning turlarini differentsiyalaydi. Pedagogika fikrlashni falsafiy. fiziologik. psixologik jarayon ekanligini e’tirof etgan holda, uni shakllantifishning shalcl, uslub va vositalarini o'rganadi va amaliyotga tatbiq etadi²¹.
Maktabgaeha yoshdagi bolalarning fikrlashini shakllan-tirishda narsa- buyumlarbilantanishtirishgadoirharakatlarjudamuhim.Amaliyharakatlar asosida bola obyektlarni qiyosiash. tahlil etish, taqqoslash. guruhlashga o'rganadi. Ana shu tarzda bolada fikrlashning ilk - ko'rgazmali-amaliy shakh tarklb topadi. Asta-sekin bolada nafaqat bevosita narsa-buyumlar- ni idrok etish orqali, balki timsollar asosida Fikrlash qobiJiyati rivojlana- di, Ya'ni ko'rgazmali-obrazli fikrlash shakllanadi. Maktabgaeha yosh davrining ikkinchi y amiid a man rig iy-n utqiy fikrlash rivojlana boshlavdi. Fikrlashning mazkur shakli narsa-hodisalar o'rtasidagi mavjud aloqalarni vodga qo'yishda namovon bodadi. ^{19 20}


19. Karimova B.M.. Sunnatova R.I. Mustaqil fikrlash. 0‘quv qodlanmasi bo'yicha mashg'uloflami tashkil etish usIubiyoti-T.: *Sharq». 2000. - 6-b,


20, Xodjavcv V.X, Umumla'Hm maktabi o'quvchilarida mustaqil fikrlashni shakllantirishning didaktik asoslari: Pcd. f. n. diss. -T.. 2009. - 19-b.
90




Fikriashning bareha shakllarida asosiy fikrlash jarayoniarini rivojian- tirisb amalga oshadi. Bolalarnifikrlashgaob'gatish kattalartomonidan hal etilishi lozim bo'lgan vazifadir. Hatto yoshbolalarga bilimlarni asosiy yuk xotiraga tushadigan “tayyor hoi da" bcrish ham maqsadga nomuvofiqdir. Aksincha, boialarni tahlil etish, taqqoslash, qiyoslash, umumlasbtirishga o'rgatish hamda o'zining shaxsiy fikrini bildirishga undash lozim. Bolalarning oldiga ularning bilish faolligini rag"batlantiruvchi. tafakkur yuritish, taqqoslashni talab etuvchi vazifalarni qo’yish zarur.
Maktabgachayoshdagi bolalarning aqliy rivojlanishida bilish jaravon- lari - xotira va xayol katta ahamiyatga ega. Xotira inson havotida muhim rol oXnaydi. Bola tug‘ilganida hech narsani bilmaydi va hech narsa qila olmaydi. U rivojlanishning bimiuncha yuqoriroq darajasiga ko‘tarilib, biron bir fovdali ish qilish uchun ko'pgina bilim va malakalarni eslab qolishi hamda xotirasida saqlashi lozim.
Xotiraning rivojlanishi bolaning hayot sharoitlariga,, lining tadim va tarbiyasiga bogdiq. Maktabgacha tadim yoshidagi bolalarning xotirasi ko‘pincha beixtiyor tarzda boiadi, bunda bola buyumlarni amaliy mash- g‘ulotlar'voki oXin o'ynash jarayonida o‘z-o‘zidan esda saqlab qola- di. Maktabgacha tadim yoshida beixtiyor esda saqlab qolish bilan birga ixtivoriy eslab qolish kuitaklari ham pay do bo da boshlaydi. Bu o‘zgar.ishIar, bolalar faoliyatining murakkablashuvi kattalar talahining ortishi natijasida ro'v beradi. Masalan, kattalar boladan biror topshiriqni hozir emas, balki bir qancha vaqtdan keyln bajarishni talab qiladiiar (buning uchun topshiriqni ixtiyoriy ravishda eslab qolish kerak) yoki bir necha kun oldin (masalan, sayr vaqtida. dam olish kuni uyda) nima bodgan.ligi.ni avtib berishni taklif qiladiiar, buning uchun esa okha narsalami yodga tushirish lozim.
Ruhiy faoliyatning maxsus shakli - xayol maktabgacha tadim yoshi­dagi bolalarning aqliy rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi. Xayol ijodiy faoliyat uchun zarurdir. shuning uchun uni maktabgacha tadim yoshidan boshlab rivojlantirib borish katta ahamiyatga ega. Xayol bolaning hayoti jarayonida, uning faoliyatida, tadim va tarbiva ta’sirida tarkib topadi.
Bolaning xayoii u syujetli oxinlar o'ynay boshlaganida, ularga kattalar qiziqarli ertaklar aytib berganida, ok ha erlaklarga qiziqish orqali xayolning dastlabki alomatlari kokinadi. Ammo boladagi xavollar ko^kproq aniq vaziyatga bogdiq bodadi (masalan, qo'gdrchoq kokinib qolsaruni uxlatadi, mashina bodsa, biror narsani tashiydi. koptok turgan bodsa, uni uloqtirib o'ynaydi va boshqatar).




Maktabgacha ta'lim yoshining dastlabki bosqichlarida bolalarda tasavvur xayoii bo'ladi. hayotiy tajribaning ortib borishi va tafakkurning rivojfanishi bilan ijodiy xayol tarkib topadi, Kiehik maktabgacha ta'lim yoshidagi boJa uchun ko‘ rgazma 1 i - h a r ak all i. ko'rgazmali obrazli tafakkur xosdir. Buning asosida so‘z, mantiqiy tafakkur, tushunchali tafakkur rivojlantiriladi. Tarbiyachi bolalarda analitik-sintetik tafakkur faoliyatini tarkib toptiradi. bu esa hodisalarni, vOqealarni chuqur anglab olish. ular- dagi muhim va muhim bo'lmagan tomonlarni ajratishga ohgatadi.
Katta maktabgacha ta'lim voshiga kelganda bolaning tajribasi ortib. faohyati murakkablashadi va buning natijasida bola xayolida sezilarli o'zgarish yuz berayotganini kuzatish mumkin. Bola koffganlari. eshit- ganlari. ishlagan rasmlari. buyumlari to'g’risida maroq bilan anchagina yaxshi hikoya qilib beds hi mumkin. Bolalaming bun day hikoyalari faqat real borliqni aks ettirib qolmay, balki endi ularni ijodiy hoyitib, hatto o‘zgartirib ham hikoya qilib berishlari mumkin.