0‘zbekist0n respublikasi oliy va 0‘rta maxsus ta'lim vazirligi 0‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi

10.3- rasm. Parklari ketma-ket joylashgan ikki tomonli saralash bekatining chizmasi.



Har bir saralash tizimida to‘g‘ri yo‘nalishli vagonlar oqimi bir tomonli bekatlardagi (10.1- rasm) ustuvor yo‘nalish vagonlari kabi ishlanadi. Ushbu chizmaning asosiy afzalligi shundaki, unda vagonlar oqimi bilan bajariladigan jarayonlaming uzviy ketma- ketligi, ikki tizim ishining mustaqilligi hamda juda katta olkazish va qayta ishlash qobiliyatiga egaligidir.
Lokomotiv xo‘jaligi, odatda, qabul va jo‘natish parklari oraligida yoki bekatning biron tomoni oxirida joylashadi. Loko- motivlami olkazish uchun saralash tizimlari orasida ikki olish yollari yotqiziladi. 10.3- rasmda punktir chiziqlar bilan ko‘rsatilgan qo‘shimcha ekipirovka-ta’minot inshootlarining qurilishi Q₂ qabul parkiga keladigan poyezd lokomotivlarining bosib o‘tadigan yolini qisqartiradi. Ushbu inshootlar bekat har xil tortish kuchlarining tutashuv punktlari boiganida ham qulay boladi.
Vagon deposi lokomotiv deposi bilan bir umumiy maydon­da joylashib kooperatsiyalashishi yoki saralash parklaridan biri- ning tortish yoii rayonida joylashishi mumkin. Saralash parkin­ing chiqish bo‘gizi yaqinida tranzit konteynerlarni saralovchi maydoncha va saralash platformasi ham joylashsa boladi.
Uch va undan ortiq yo'nalish уо'Пап tutashadigan tugun- iardagi saralash bekatlaridagi burchak osti yo‘nalishida, vagon­lar kelgan yo‘nalish tomondagi ikkinchi yo‘nalishga boradigan vagonlar oqimini ham qayta ishlash lozim boladi. Bir tomonli bekatlarda burchak osti yoiialishinmg vagonlari tarkibni tarqa-
tish jarayonidayoq tegishli manzil yo'nalishi yo‘liga tushadi. Ikki tomonli bekatlarda esa burchak osti yo‘nalish vagonlari saralash parkida ular uchun ajratilgan maxsus yolga tushiriladi.
Ushbu yoMda to'plangan vagonlar malum miqdorga yetgach uzatma (peredatochno‘y) tarkib bilan boshqa tizimning qabul parkiga tortib o‘tkaziladi va ikkinchi marta manzillarining yo‘nalishiga mos yo'llarga tarqatiladi. Shunday qilib, ikki tomonli saralash bekatlarida, burchak osti yo‘nalishi vagonlari ikki marta saralanib tarqatiladi va bekatning yuklanishi tegishlicha oshadi. Burchak osti yo‘nalishi vagonlar oqimi ikkinchi tizimga to‘g‘ridan-to‘g‘ri saralash parki­dan a va b boglovchi yoilar orqali olib oliladi. Ayrim bekatlarda burchak osti yo‘nalish vagonlarini uzatish uchun bekat oxirida maxsus tortish yoii qurilib undan boshqa tizimning qabul parkiga d boglovchi yoi orqali o‘tkaziladi. Burchak osti yo‘nalishi vagon­lari oqimi juda ko‘p boisa, u holda ikki tizim radiusi 250 m dan kam bolmagan halqa yoii orqali boglanishi mumkin.
Ikki tomonli bekatlarda tranzit parklar o‘z yo‘nalishi bo‘yicha jo‘natish parki yonida parallel joylashgani ma’qul. Bunda jo‘natiladigan poyezdlarga ko'rsatiladigan texnik xizmatlar bir- lashtirilishi mumkin, bunda tranzit va jo‘natish parki yollaridan o‘zaro almashib foydalansa boiadi.
Agar mavjud maydon uzunligi ikki tomonli saralash bekat park- larini ketma-ket joylashtirish uchun yetarli bolmasa, u holda aralash turdagi bekat chizmasi qollanadi. Bunday bekatlarda saralash parkiari qabul parklariga nisbatan ketma-ket, jo‘natish parki esa saralash parklariga parallel joylashtiriladi. Bunda yangidan tuzilgan poyezlaming bir qismini to‘g‘ridan-to‘g‘ri saralash parki yollaridan jo‘natish mumkin boiadi.
Ikki tomonli aralash turdagi saralash bekatlarida jo‘natish va tran­zit parkiari tashqari tomondan yoki ikki saralash tizimi oraliglda ichki tomondan, saralash tepaliklari esa bir qatorda joylashishi mumkin.
10.3- rasmda berilgan ikki tomonli saralash bekatining chizmasi yangi bekat qurilishida ham yoki ikki tomonli hamda bir tomonli bekatlami rivojlantirib qayta qurishda ham qollanilishi mumkin.
Asoslanisliiga qarab boshqacha chizmalami ham qollasa boiadi. Bekat chizmasi variantlari texnik iqtisodiy ko‘rsatkichlarni hisob- lab taqqoslash asosida va mahalliy sharoitlarni hisobga olib tanla- nadi. Mavjud bekatlami rivojlantirishda uning inshootlarini ko‘proq saqlab qolishga harakat qilinadi.

11. 
    BOB.
    

YUK BEKATLARI

1. 
   Yuk bekatlarining turlari va vazifalari
   

Yuk bekatlari vagonlar oqimini qayta ishlash va yuk operatsi- yalarini bajarish uchun moijallanadi.Ushbu bekatlarda tashish jarayoni boshlanadi va tugallanadi. Yuk bekatlari har xil trans­port, masalan, temir yollar, avtotransport, suv transporti, sanoat transporti, quvur transporti kabi transport turlarining tutashish punktlari hisoblanadi.
Vazifasiga ko‘ra, yuk bekatlarining ixtisoslashtirilmagan, ix- tisoslashtirilgan va korxonalaming shoxobcha yoilarida joylash­gan turlari mavjud. Ixtisoslashtirilmagan yuk bekatlarida turli xil yukli vagonlar qayta ishlanadi, korxona temir yollariga vagonlar beriladi va olinadi. Ixtisoslashtirilgan yuk bekatlarida korxona temir yollariga va ayrim turdagi yuklami (konteynerlami, og‘ir vaznli, mineral-qurilish, yog‘och, quyma va boshqa yuklar) tashishga xiz­mat ko‘rsatiladi. Korxonalaming shoxobcha yoilarida joylashgan yuk bekatlarida magistral temir yollardan har xil korxonalar nomiga keladigan vagonlarga hamda ortish-tushirish punktlariga xizmat ko‘rsatiladi,
Bajaradigan ishlarining xususiyatiga qarab yuk bekatlari quyi- dagi turlarga bolinadi: yuk ortuvchi (kichik hajmda yuk tushiruv- chi), asosan bo‘sh vagonlar qabul qilinib vagonlar yuklanib jo‘natuvchi; yuk tushiruvchi (yuk ortish kam miqdorda), yukli vagonlar qabul qilinib asosan bo‘sh vagonlar jo‘natuvchi; katta hajmda ortish-tushirish ishlarini bajaruvchi, qo‘sh operatsiya- larni bajarishga imkon beruvchi ortuvchi-tushiruvchi bekatlar.
Texnik alomatlariga ko‘ ra katta, o‘rta va kichik ish hajmiga ega boigan yuk bekatlari o‘zaro farqlanadi. Parklarining bir-biriga nis- batanjoylashishiga ko‘ra, ko‘ndalang, yarim bo‘ylama va bo‘ylama turdagi yuk bekatlari mavjud.
Ish hajmiga va yuk operatsiyalari xususiyatiga qarab yuk bekat­lari quyidagicha farqlanadi: yirik yuk rayoniga va takomillashgan ombor xo‘jaligiga ega boigan, asosan, donali-gilofli, to‘kma yuk­lar, konteynerlar hamda boshqa ortish-tushirish ishlari bajariladi- gan v" katta shaharlar, yirik sanoat markazlarida joylashgan yuk bekatlari (bu kabi bekatlarning ko‘pchiligi sutkasiga 200—400 vagonni qayta ishlaydi); asosan sanoat korxonalariga va birlashgan transport xo‘jaliklariga xizmat qiluvchi yuk bekatlari, bular temir yol shoxobchalari orqali maxsus ortish-tushirish punktlariga xiz­mat ko‘rsatadi (bunga yog‘och yuklaydigan, don yuklaydigan, neft mahsulotlarini quyuvchi va to‘kib oluvchi punktlar, tez buziluv- chan yuklami saqlovchi va turli xildagi bazalami kiritish mum­kin); yuk ishlarini kam sonli bekatlarda konsentratsiyalash sharoit- larida yuzaga keluvchi tayanch yuk bekatlari va sh.k.
Maxsuslashtirilmagan yuk bekatlari temir yoilarda eng ko‘p tarqalgan bekatlar hisoblanadi, ularda juda ko‘p turdagi yuklarga xizmat ko‘rsatiladi. Maxsuslashtirilmagan yuk bekatlarida texnik, tijorat va yuk operatsiyalari bajariladi.
Yuk bekatlarining texnik operatsiyalariga poyezdlami qabul qilish va jo‘natish, texnik xizmat ko‘rsatish va tijorat ko‘riklari, poyezdlami tarqatish, yuk frontlariga vagonlarni berish va yiglb olish hamda vagonlarni tuzib, bekatdan jo‘natish kabilar kiradi.

2. 
   Yuk bekatlarining asosiy qurilmalari
   

Poyezdlami qabul qilish, jo‘natish, qayta ishlash va yuk or­tish-tushirish punktlariga xizmat ko‘rsatish ishlarini bajarish uchun yuk bekatlarida yollar, saralash qurilmalari, yuk rayoni, ayrim holatlarda esa lokomotivlarni ekipirovka qilish va vagon­larni ta’mirlash qurilmalari, ishlab chiqarish texnik binolar va boshqa inshootlar boladi.
Ushbu bekatlarda qabul-jo‘natish, saralash, ortish-tushirish, vagonlarni chiqarib qo‘yish va yurish yollari boladi. Qabul- jo‘natish yollari poyezdlami uchastka yoki saralash bekatlariga jo‘natish va ulardan qabul qilish uchun qollaniladi. Saralash yollarida poyezd tuzish ishlari bajariladi, ayrim holatlarda esa tugunning asosiy bekatlariga poyezdlar jo‘natish ishlari ham amalga oshiriladi.
Saralash qurilmalari ish hajmiga qarab belgilanadi. Qiyalikda joylashgan strelka ko‘chali tortish yollari sutkasiga 100 tagacha

vagonni qayta ishlay oladi va ortish-tushirish punkti 4 tadan kam bolganda quriladi. Agar sutkasiga 250 tagacha vagon qayta ishlan- sa va ortish-tushirish punktlarining soni 4 tadan ko‘p bo‘lsa, maxsus profilli tortish yoli quriladi. Sutkasiga 250 dan ortiq vagon qayta ishlansa, saralash tepaligi quriladi. Bulardan tashqari, suv ta’minot qurilmalari, kanalizatsiya, yoritish, aloqa, televideniye va hujjatlarni jo‘natish uchun mexanizatsiyalashtirilgan pochta (texnik va yuk idorasi orasida), vagonlarni ta’miriash qurilma­lari, turli xildagi yoiovchi va ishchi binolari, lokomotivlami ekipirovka qilish, vagonlarni yuvish va dezinfeksiya qilish, ref- rijeratof poyezdlarni va seksiyalarni ekipirovka qilish, yirikhay- vonlarni tashishga tayyorlash qurilmalari va boshqalar boiadi.
Yuk bekatining asosiy qurilmalaridan biri — bu yuk rayo- nidir. Yuk rayoni ishining xususiyati va hajmiga qarab ikki turda boiishi mumkin: bular umumiy turdagi ixtisoslashmagan va maxsus turdagi ixtisoslashtirilgan rayonlar. Maxsus turdagi yuk rayonlari faqat alohida turda ulami qayta ishlaydi.
Yuk rayonining texnik jihatdan jihozlanganligi ishning tavsi- fi va hajmiga hamda qayta ishlanadigan yuklarning turiga qarab aniqlanadi. Yuk rayonlarida mavjud boiishi shart boigan ombor- lar, maydonchalar, vagon oglrligini olchovchi tarozilar, gabaritli darvozalar, mexanizmlardan tashqari kuzatish uchun qo‘yilgan minora va boshqa yordamchi qurilmalar ham boiishi mumkin. Yuk idorasida tashish hujjatlarini rasmiylashtirish birlashgan texnik-xizmat binosida bajariiadi.
Yuk rayonlari tegishli yoi tarmoqlariga, ombor va ishchi texnik binolaiga, mexanizatsiya vositalariga, aloqa va SMB qurilma- lariga, yoritish qurilmalariga, elektr ta’minoti va boshqa jihoz- larga ega boiishi lozim.
Umumiy turdagi yuk rayonlarida donali-gllofli yuklar, mayda jo‘natmalar uchun yopiq turdagi omborlar quriladi. Konteyner- iar, ola ogir yuklar, yog‘och materiallari, mineral-aurilish materiallari va ko‘mir uchun ochiq maydonlar barpo etiladi. Bulardan tashqari vagondan avtotransportga yoki, aksincha, bevo­sita qayta yuklaydigan qurilmalar, o‘ziyurar qismlar va gldirakli yuklar uchun zaryadlash punktlari, ta’miriash ustaxonalari, yoqilgl va moylash materiallari uchun omborlar quriladi (11.1- rasm).


11.1- rasm. Berk turdagi yuk rayonining chizmasi:
/—donali-g‘ilofli yuklar uchun berk ombor xona; 2— konteyner maydoni; 3— og‘ir yuklar va yog‘och yuklari maydoni; 4— baland yoili to‘kma yuklar maydoni; 5—o‘ziyurar mexanizmlarni tushirish platformasi;