0Raqamli texnologiya fakulteti 2-kurs talabalariga 4-semestr uchun «Falsafa» fanidan yakuniy nazorat savollari

III
. 
Predikatga  qarama-qarshi  qo’yish
  (lot.– 
contrapositio)  bevosita  xulosa  chiqarishning  mantiqiy 
usullaridan  biri  bo’lib,  bu  usul  qo’llanilganda  berilgan 
mulohaza  avval  aylantiriladi,  so’ngra  almashtiriladi. 
Natijada  hosil  qilingan  mulohazaning  (xulosaning) 
subyekti  asos  mulohaza  predikatiga  zid,  predikati  esa 
uning subyektiga mos bo’ladi: 
S
P
P
S
−
−
 
Bunda,  xulosada  S  ning  inkor  shaklida  bo’lishi 
xulosa  bog’lovchisining  inkor  etilishi  natijasidir. 
Predikatga qarama-qarshi qo’yishda A-Ye ga, Ye-I ga, 0-I 
ga o’zgaradi. 
Turli  mulohazalardan  bu  usul  vositasida  xulosa 
chiqarish quyidagi shaklda ko’rsatilgan: 
 
 
 
Xulosa asosi 
Xulosa 
1 
A 
Hamma S-P 
Hyech  bir  R 
emas S emas 
2 
Y
e 
Hyech  bir  S  - 
P emas 
Ba’zi  R  emas 
S dir 
3 
O 
Ba’zi  S  -  P 
emas 
Ba’zi  R  emas 
S dir 
 
Masalan: 
1. A. Hamma  musulmonlar  Islom  diniga  e’tiqod 
qiladilar.Islom  diniga  e’tiqod  qilmaydiganlar  musulmon 
emas. 
Juz’iy  tasdiq  (I)  mulohazadan  predikatga  qarama-
qarshi  qo’yish  usuli  bilan  xulosa  chiqarib  bo’lmaydi. 
Chunki,  «Ba’zi  S-P  mulohazani  aylantirsak  «Ba’zi  S-P 
mas emas», ya’ni juz’iy inkor hukm kelib chiqadi. Undan 
almashtirish orqali xulosa chiqarib bo’lmaydi. 
 
188 
3 
1 
3 
Neokantchilik  va  neogegelchilik  falsafiy  oqimlarining  asosiy 
g‘oyalari ? 
Mazkur 
konsepsiyaning 
rivojlanishiga 
nemis 
faylasuflari 
–
 neokantchilik Baden maktabi namoyandalari 
Vilgelm Vindelband (1848-1915) va Genrix Rikkert  (1863-
1936) salmoqli hissa qo’shgan. Bu tadqiqotchilar falsafani 

---

qadriyatlar  haqidagi  umumiy  fan  sifatida  tavsiflaganlar. 
Rikkert  qadriyatlar  «subyekt  va  obyektning  narigi 
tomonida joylashgan butunlay mustaqil saltanat»ni tashkil 
qiladi,  deb  hisoblagan.  Vindelband  va  Rikkert  nazariy  va 
amaliy  aqlning  kantcha  tafovutidan  kelib  chiqib, 
qadriyatlar  haqida  mulohaza  yuritish  va  joizlikni  bilishga 
asoslangan  normativ  ta’limot  sifatidagi  tarix  falsafasini 
nazariy  mulohaza  yuritish  va  «borliq»  haqidagi  empirik 
ma’lumotlarga  tayanuvchi  tajribaga  asoslangan  fanlarga 
qarshi  qo’ygan.  Ular  qonuniyatni  tarixiy  bilishning  asos
iy 
tamoyili 
sifatida rad etib, uni «qadriyatlarga mansub deb 
topish» ta
moyili bilan almashtirgan. Vindelband va Rikkert 
fikriga  ko’ra,  qadriyatlar  tarixdan  ustun  xususiyat  kasb 
etadi  va  jamuljam  holda  odamlarga  bog’liq  bo’lmagan 
ideal  transsendental  (narigi)  dunyoni  tashkil  qiladi.  Bu 
dunyodan  tegishli  g’oyalar,  avvalo  transsendental  joizlik 
g’oyasi  kelib  chiqadi.  U  mazkur  qadriyatlarning  vaqt  va 
makon  bilan  cheklanmagan  shak-shubhasiz,  mutlaq 
ahamiyatiga  ishora  qiladi.  Odamlar  ularni  anglab 
yetishlariga  qarab  qadriyatlarga  tegishli  munosabat  va 
talablarni  yaratadilar  va  ularga  hayotda,  xulq-atvorda, 
kundalik va tarixiy faoliyatda amal qiladilar.  
Vindelband  va  Rikkert  ijtimoiy  borliq  va  ma’naviy 
hayotning  o’zaro  nisbatini  o’rganib,  jamiyat  tarixida 
ma’naviy
 
hayot  borliqqa  nisbatan  yetakchi  rol  o’ynaydi, 
degan  xulosaga  kelgan  va  shu  bois  ular  K.Marks  taklif 
qilgan,  jamiyatning  rivojlanishida  iqtisodiy  omil  (ya’ni 
borliq)ning  hal  qiluvchi  ahamiyati  asoslangan  tarixni 
materialistik  tushunishga  tanqidiy  ko’z  bil
an  qaragan. 
Rikkert fikriga ko’ra, mazkur yondashuv noilmiydir, chunki 
u  proletariat  g’alabasini  «mutlaq  qadriyat»  deb  e’lon 
qiluvchi marksizm siyosiy dasturi bilan belgilanadi.  
 
189 
1 
1 
7 
Qadriyatlar tushunchasini izohlang? 
Qadriyat  arabcha  so’z  bo’lib,  qadr
-
andozi,  o’lchov, 
me’yor  degan  ma’noni  anglatadi.  Falsafiy  ma’noda 
qadriyat 
–
 
tabiiy va ijtimoiy hayotda namoyon bo’ladigan, 
odamlar  tomonidan  qadrlanadigan,  ular  uchun  foydali, 
ahamiyatli,  moddiy  iqtisodiy,  madaniy,  ma’na
viy, 
mavkuraviy, siyosiy, huquqiy, diniy, milliy, ijtimoiy omillar 
yig’indisi bo’lib hisoblanadi. Qadriyatlar tushunchasi qadr
-
qimmat degan ma’noni anglatadi. Oddiy qilib shuni aytish 
kerraki,  «qadriyat»  iborasining  mazmuni  juda  sodda 
bo’lib,  uning    etimol
ogik  mazmuniga  vobastadir. 

---

Qadriyatlar 
–
  odamlar  qadrlaydigan  narsalardir.  Bular 
atrofimizdagi  predmetlar,  narsa  va  hodisalar,  voqyealar 
bo’lib,  odamlarning  kundalik  hayotiy  ehtiyojlari  va 
talablarini  qondira  oladigan  yoki  qondirishi  mumkin 
bo’lgan narsala
rdir. 
Umuman  olganda  qadriyatlar  deyilganda  faqat 
o’tmish davr uchun muhiy ahamiyat kasb etib qolmasdan, 
hozirgi  kun  va  kelajakdagi  taraqqiyotga  ham  ijobiy  ta’sir 
etadigan,  kishilar  ongiga  singib  ijtimoiy  ahamiyat  kasb 
etadigan  moddiy,  ma’naviy,  tabiiy,  di
niy,  axloqiy,  falsafiy 
va boshqa boyliklar majmuasi tushuniladi. 
Har  qanday  qadriyat  inson  faoliyatining  mahsuli, 
uning  obektiv  olamga  bo’lgan  munosabatining  ifodasidir. 
Qadriyatlar  jamiyat  ijtimoiy  va  ma’naviy  taraqqiyotining 
mahsulidir.  Har  bir  qadriyat  muayan  bir  davr,  sharoit  va 
ehtiyojning mahsulidir. 
Qadriyatlar  falsafiy  nazariyasining  ba’zi  masalalari, 
o’tgan  19
-chi  asrning  ikkinchi  yarmida  Yevropada  yangi 
kantchilik  maktabiga  mansub  V.  Vindelband,  G.  Rikart  va 
boshqalar tomonidan ishlab chiqildi. Qadriyat nazariyasini 
o’rganish yunoncha –
 
qimmatbaho ma’nosini anglatuvchi 
aksiologiya  degan  ilm  sohasini  vujudga  keltiradi.  19-chi 
asrning  20-50  yillarida  M.  Sheler,  N.  Gartman,  R.B.  Perri, 
S.P.  Popper  kabi  nemis  va  amerika  faylasuflarining 
asarlarida bu fanning asoslari shakllantirildi. 
 
190 
3 
1 
3 
Neopozitivizm  falsafasining  mazmun-  mohiyatini  izoxlab 
bering? 
F
anni o’rganish sohasidagi falsafiy yo’nalish sifatida, 
Neopozitivizm, 50-yillar oxiri 
–
 60-
yillarning boshlarida o’z 
nufuzini  yo’qotdi
,  va  shu  davrda 
«To’rtinchi  pozitivizm» 
yoki postpozitivizm maydonga chiqdi. Uning eng mashhur 
namoyandalari  qatoriga  K.Popper,  I.Lakatos,  T.Kun, 
S.Tulmin, P.Feyerabend, D.Agassini kiritish mumkin.