0Raqamli texnologiya fakulteti 2-kurs talabalariga 4-semestr uchun «Falsafa» fanidan yakuniy nazorat savollari

Jan  Jak 
Russo
  (1712-
1778)  ulkan  ta’sir  ko’rsatdi.  Erkinlik  hamda 
yuridik  huquqlarning  so’zsiz  tengligiga  asoslangan 
fuqarolik  jamiyatining  nazariy  asosi  hisoblangan  bu  asar 
Buyuk fransuz 
inqilobi davrida yakobinchilar uchun o’ziga 
xos dasturilamal bo’lib xizmat qildi. 
 
 
179 
1 
1 
2 
Abu Nasr Farobiyning falsafiy qarashlari. 
Forobiy
  (870-950,  asarlari:  Kitob-ul  xuruf,  Fozil 
odamlar  shahri,  Ehsoul  ulum,  Siyosat  falsafasi,  Fuqarolik 
siyosati)  falsafa  va  tabiiy  fanlar  tarixiga  oid  yuzga  yaqin 
asar muallifidir. U fanlar bilish vositalari ekanligidan kelib 
chiqqan. Bunda mutafakkir nazariy (mantiq, falsafa, tabiiy 
fanlar) va amaliy (axloq, siyosat) fanlarni farqlagan. Fanlar 
tizimida u insonga haqiqiy bilimni soxta bilimdan farqlash 
imkonini beruvchi mantiqni birinchi o’ringa qo’ygan. Ayni 
shu  sababli  faylasuf  inson  tafakkuriga  alohida  e’t
ibor 
bergan.  Aynan  falsafa  insonga  borliqning  mohiyatini 
tushunish  imkonini  beradi.  Borliq  «yagona»  va  ayni 
vaqtda  «ko’p»dir.  Borliqning  mazkur  holati  emanasiya, 
ya’ni  «yagona»  muhitdan  borliqning  turli  muhitlari  kelib 
chiqishi  mahsulidir.  Forobiy  asarlarida  dunyo  bir-biriga 
kiruvchi to’qqiz gumbaz ko’rinishida namoyon bo’ladi. Bu 
gumbazlarda  ularning  Yer  atrofida  aylanishi  sababi 
hisoblangan  jonlar  yashaydi.  Gumbazlar  o’z  harakatini 
dastlabki  turtkidan  boshlagan.  Forobiy  dunyoning  rang-
barangligini  tushuntirish  uchun  Aristotelning  shakl  va 
materiya  haqidagi  ta’limotidan  foydalangan.  U  jonning 
umrboqiyligi 
haqidagi 
masalada 
Platon 
fikriga 
qo’shilmagan,  chunki  uning  paydo  bo’lishi  va  o’limi 
tananing  paydo  bo’lishi  va  o’limi  bilan  bir  vaqtda  yuz 

---

beradi,  deb  hisoblagan.  Ayni  shu  sababli  Forobiyda  bilish 
nazariyasi Platondagi kabi xotirlash nazariyasi emas, balki 
dunyoni  sezgi  va  aql  birligi  sifatida  anglab  yetish 
nazariyasidir.  Bunda  aqlli  jon  narsalar  tabiatini  sezgilar 
idrokidan foydalanib anglab yetadi. Narsalarning mohiyati 
aql  bilan  anglab  yetiladi.  Bunda  aql  avvalo  mantiqqa 
tayanishi,  lekin  sezgi  a’zolari  beruvchi  materialdan 
foydalanishi  lozim.  Forobiy  fikricha,  borliq  6  bosqichdan 
iborat. 1. Birinchi sabab ya’ni xudo. 2. Ikkinchi sabab, ya’ni 
osmoniy  jism
lar.  3.  Uchinchi  sabab,  ya’ni  faol  aql.  4. 
To’rtinchi sabab, ya’ni jon. 5. Beshinchi saba, ya’ni shakl. 
6. Olimnchi sabab, ya’ni materiya. 
 
Forobiy  ta’limoticha,  moddiy  jismlar  6  qismga 
bo’linadi: osmon jismlari, aqlli hayvonlar, aqlsiz hayvonlar, 
o’simlik
lar, menerallar va 4 unsurdan tashkil bopgan.    
Forobiyning  ijtimoiy-siyosiy  qarashlarida  kishilik 
jamiyati va uning vujudga kelishini insonning real hayotiy 
ehtiyojlari bilan bog’lab tushuntiradi. Bu haqda u shunda 
deydi:  «Har  bir  inson  o’z  tabiatiga  ko’
ra  shunday 
tuzilganki,  u  yashash  va  oliy  darajadagi  yetuklikka 
erishmoq uchun ko’p narsalarga muhtoj bo’ladi. U bir o’zi 
bunday  narsalarni  qo’lga  kirita  olmaydi  va  ularga  ega 
bo’lish  uchun  insonlar  jamoasiga  ehtiyoj  tug’iladi.  Shu 
sababli  yashash  uchun  zar
ur  bo’lgan  narsalarni  bir
-
birlariga  yetkazib  beruvchi  va  o’zaro  yordamlashuvchi 
ko’p  insonlarning  birlashuvi  orqaligina  odam  o’z  tabiati 
bo’yicha  intilgan  yetuklikka  erishuvi  mumkin.  Shuning 
uchun  inson  shaxslari  ko’payadilar  va  yerning  aholi 
yashaydigan  q
ismiga  o’rnashdilar.  Natijada  inson  jamoasi 
vujudga keldi». 
 
Forobiyning 
ijtimoiy 
qarashlarida 
muhim 
ahamiyatga  molik  fikr  Arastu  singari  u  ham  insonni 
«ijtimoiy  hayvon»  deb  ta’kidlashi  va  uning  ijtimoiy 
mohiyatini  ochib  berganligidir.  Bu  haqda  o’zining  «B
axt-
saodatga  erishuv  haqida»  degan  risolasida  to’xtalib, 
hayvonni  ikki  xil  nom  bilan  ataydi.  Birinchisi,  hayvoniy, 
ikkinchisi,  madaniy  hayvon  yoki  insondir,  deydi. 
Shuningdek,  Forobiy  insonlar  jamoasi  haqida  gapirib 
jamoani uchga ajratadi. 
 
180 
1 
1 
2 
Qadimgi Hindiston falsafasi : asosiy oqimlar va yo‘nalishlari.