011 adabiyot 1-qism djvu

ayting.


121

4 ..... . - . ..-	V
Tllimizda oltita unli tovush bor: a, o, e, o‘, u, L	i

344. 
     mashq. Uch guruhga bo‘lining, birinchi gurub unlilarning so‘z boshida, ikkinchi guruh so‘z o‘rtasida, uchinchi guruh so‘z oxirida kelishiga misollar keltirsin.
     

1. 
   guruh 2-guruh 3-guruh
   

antiqa basavlat manba

344. 
     mashq. Gaplardagi unlilarning ishlatilishiga alohida diqqat qiling.
     

1. 
   Hurmat qilsang, hurmat ko‘rasan. 2. Kishining hurmati o‘z qo‘lida.
   

2. 
   Ko‘z qayerda bo‘lsa, mehr ham o‘sha yerda bo‘ladi. 4. Mehming xazinasi-til.
   

344. 
     mashq. Kataklar ichiga tushirib qoldirilgan unli harflarni qo‘ying. Ularning gap ma’nosiga qanday ta’sir qilayotganini aniqlang.
     

122

0‘	R		N .	S		Z	G‘	A	Z		в
		Z		NG	G	A		Z		В

Savol va topshiriqlar

9 1. Unli tovushlar deb qanday tovushlarga aytiladi?

2. 
   Tilimizda nechta unli tovush bor? Ularni sanab ko‘rsating.
   

344. 
     mashq. Uyga topshiriq. Rasm asosida matn tuzing, unli tovushlarga tavsif bering.
     

Tayanch so‘zlar: qor, qorbobo, chana, qorbo‘ron, archa,daraxt, kuchuk, o‘rtoq, sovuq, oppoq, o‘ynamoq, otmoq, yugurmoq, yog‘moq

107. 
     dars. UNDOSH TOVUSHLAR
     

1. 
   topshiriq. Quyidagi tovushlami talañuz qilib ko‘ring. 0‘pkadan chiqayotgan havo og‘iz bo‘shlig‘ining qayerida to‘siqqa uchrayotganini aniqlang:
   

b, p, m, t, d, s, z.

2. 
   topshiriq. Mazkur tovushlaming qaysilari talaffuzida lab ishtirok etadi.
   

123

k				k
	K
k				k

111-dars. NUTQ A’ZOLARI

1. 
   topshiriq. Quyidagi tovushlarni talaffuz qiling. Bu tovushlar talaffbzida qaysi nutq organlari ishtirok etayotganini aniqlang.
   

By p, t, q, u, o‘.


I Nutq tovushlarinj hosil qilishda ishtirok etadigan inson * a’zolariga nutq a’zolari deyiladi.





Kg³ Nutq a’zolariga o‘pka, bo‘g‘iz, tovush paychalari, og‘iz bo‘shlig‘i, til, lablar, tishlar va burun bo‘shlig‘i kiradi.


Qaysi nutq a’zosi ishtirok etishiga ko‘ra nutq tovushlari lab tovushlari (b, p, m, v, f), til oldi (t, I, s, z, d, sh, ch,j, dj, n, r), \ til o‘rta (y), til orqa (g, k, ng), chuqurtil orqa tovushlari (q, g⁽, X) va bo‘g‘iz (h) tovushi singari guruhlarga bo‘Iinadi.


Nutq a’zolari:

1.0‘pka.

2. 
   Tog‘aylar.
   
3. 
   Un paychalari.
   
4. 
   Bo‘g‘iz bo‘shlig‘i.
   
5. 
   Qg‘iz bo‘sMig*i.
   
6. 
   Burun bo‘shlig‘i.
   
7. 
   Til.
   
8. 
   Lablar.
   
9. 
   Tishlar.
   

2. 
   mashq. Gaplarni daftaringizga ko‘chirib yozing. Nutq tovushlarini hosil qilishda til qanday o‘rin tutadi? Shu haqda bahslashing.
   
3. 
   Til yugurigi boshga. 2. Til - qilichdan o‘tkir. 3. Boshga balo nedan kelur? - Ikki enlik tildan kelur. 4. Fil kuchli, fildan ham til kuchli. 5. Baxtli qiladigan ham til, baxtsiz qiladigan ham til.
   

125

350. 
     inashq. Tagiga chizilgan so‘zlardagi tovushlarni hosil qllishda qaysi nutq a’zolari faol qatnashayotganini toping, ularga izoh bering.
     

Javohir darsga kelayotib, adashib qolgan bir cholni ko‘rib qoldi. Choi undan manzilga yetkazib qo‘yishni so‘radi. Javohir cholga yordam berib, darsga kech qoldi. Aytinglar-chi, u to‘g‘ri ish qildimi? Shu haqda bahs yuriting.

350. 
     mashq. She’riy parchalarni o‘qing. To‘qson yoshli boboning nima sababdan «hushtak chalib» gapirishini, bolaning esa r harfini ayta olmay, uning o‘rniga y deyishini izohlang. Ularda qaysi nutq a’zolari yetarli emas?
     

To‘qsonga yetdi bobom, Bir ukam bor, gapirsa,

Ishda ham javlon urar. Hamisha dakki yeydi.

Ammoki so‘zlaganda Sababi r tovushin

«Hushtak chalib» yuborar, Ayta olmay y deydi.

(«Durdona»)

Savol va topshiriqlar

9 1. Nutq a’zolari deganda nimani tushunasiz va ularga nimalar kiradi?

• 
  2. Nutq a’zolari ishtirokiga ko‘ra nutq tovushlari qanday turlarga boTinadi?
  

350. 
     mashq. Uyga topshiriq. Til, tish, lab, bo‘g*iz, o‘pka kabi nutq a’zolarining joylashuvi va ularning nutq tovushlarini hosil qilishdagi o‘rni haqida bahs yuriting.
     

112. 
     dars. LAB TOVUSHLARI
     

1. 
   topshiriq. B, p, m tovushlari hosil bo‘lishida qaysi nutq a’zolari ishtirok etishiga diqqat qiling.
   
2. 
   topshiriq. V, f tovushlari talaffuzida qaysi nutq a’zolari ishtirok etadi?
   

f Talaffuzida lab ishtirok etgan tovushlar lab tovushlari

• 
  deyiladi.
  

| Lab tovushlariga b, m, p, v, / undoshlari kiradi. Ularikkiga | boiinadi: lab-lab undoshlari -m,b,p; lab-tish undoshlari - v,f.


126

350. 
     mashq. «So‘zlar halqasi» o‘yinini tashkil qlling. Har bir bola
     bittadan so‘z aytsin. So‘zlar b bilan boshlanib, b bilan tugasin. Masalan:
     bob, bilib, buyurib kabi. Keyin shu usulni p, m tovushlariga nisbatan
     ham qo‘llab, o‘yinni davom ettiring.
     

*357-mashq. Birinchi va uchinchi tovushi p bo‘lgan so‘zlardan iborat
boshqotirmani toping.

1. 
   Sumka.
   

1.

2.

3.

4.

2. 
   Do‘q.
   
3. 
   Qush nomi.
   

4. 
   Namangan viloyati- dagi tumanning nomi.
   

358. 
     mashq. Umum, baho, va’da, puxta, foyda so‘zlari ishtirokida gaplar tuzib, ularning aytilishi va yozilishini tushuntiring.
     

Savol va topshiriqlar

9 1 B, m, p undoshlari ishtirok etgan uchta so‘z yozing. Bu undoshlar


* talaffuzida qaysi nutq a’zosi ishtirok etayotganini aniqlang.

2. Vatan, urf so‘zlaridagi undoshlami aniqlang. Undoshlar ichidan lab tovushlarini toping.

359. 
     mashq. Uyga topshiriq. Maqollarni o‘qing, ularda ilgari surilgan g‘oya haqida bahs yuriting.Lab tovushlarining ishlatilish o‘rinlariga diqqat qiling.
     

50. 
    Uzumini yegin-u, bog‘ini surishtirma. 2.Usta ko‘rmagan shogird har maqomga yo‘rg‘alar. 3. Butun xalqning istagi shu - tinchlik. 4. O^cqi- gan o‘qdan oshar, o‘qimagan turtkidan shoshar. 5.0‘qigan yaxshi, uqqan undan ham yaxshi. 6.0‘qish, ilm olish oson emas, unga har kim ham chidayvermaydi.
    

113.