0 ‘zbekiston respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikatisiyalarini rivojlantirish vazirligi

14-MAVZU. 0 ‘ZBEKIST0N DAVLAT MUSTAQILLIGINING
QO‘LGA KIRITILISHI. HUQUQIY DEMOKRATIK DAVLAT
QURISH VA FUQAROLIK JAMIYAT ASOSLARINI
SHAKLLANTIRISH
Asosiy tushuncha va iboralar: 
mustaqillik; referendum; huquqiy- 
demokratik davlat; fuqarolik jamiyati; siyosiy partiya; NNT; mahalla; 
Омбудсман; Oliy Majlis; Qonunchilik paiatasi; Senat; Harakatlar 
strategiyasi.
14.1. 0 ‘zbekiston davlat mustaqilligining e’lon qilinishi
mustaqillikning huquqiy asosiarining barpo etilishi
0 ‘zbekiston mustaqillikka erishganidan so‘ng kun tartibida jahon 
andozalariga mos keladigan davlat qurish, siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy 
sohada tub islohotlami amalga oshirish, ulami qonun bilan mustahkam 
laydigan huquqiy tizimni vujudga keltirish vazifasi turardi. Chunki sobiq 
sotsialistik tuzumga xos ijtimoiy munosabatlar va jarayonlar endilikda 
respublikada barpo qiiinajak yangi jamiyat manfatlariga mos kelmas edi. 
0 ‘zbekiston 
o‘z 
rivojlanishida qo'ygan 
asosiy 
maqsadi-bozor 
iqtisodiyotiga asoslangan demokratik davlat va fuqarolik jamiyat 
asoslarini barpo etishdir.
E‘lon qilingan maqsadlarga avvalgi tuzumni tubdan buzib 
tashlamasdan, o'tmish odatlaridan voz kechmasdan erishib bolmasdi. 
Shu tufayli o ‘z maqsadiga erishish uchun biz quyidagi asosiy vazifalami 
hal etishimiz lozim edi:
1. Eski ma’muriy-buyruqboziik tizimini, unga muvofiq bo‘lgan 
hokimiyat va boshqaruv organlarini tugatish.
2. Yangi 
davlatchilikning 
siyosiy-huquqiy, 
konstitutsiyaviy 
asoslarini yaratish. 0 ‘zbekiston o‘z taraqqiyot yo‘lini, avvalo, 
mamlakatda yaratilayotgan jamiyat qanday mazmun kasb etishga e’tibor 
berdi.
Yangi siyosiy, iqtisodiy tizimni barpo qilishda, yangi davlatni 
tashkil etishda asosiy vazifalardan biri uning huquqiy poydevorini 
yaratishdir. Har bir suveren davlatning huquqiy asoslaridan biri, uning 
asosiy Qonuni - Konstitutsiyasi hisoblanadi.
0 ‘zbekistonning yangi Konstitutsiyasini yaratish g‘oyasi 1990- yil 
20- iyunda “Mustaqillik Deklaratsiyasi”ning qabul qilinishi munosabati 
bilan ilgari surilgan edi. Buning uchun I.A.Karimov raisligida 64
172

---

kishidan iborat Konstitutsiya loyihasini tayyorlash boyicha komissiya 
tuzilganedi:
1991- yil oktyabr-noyabrda Konstitutsiya loyihasining birinchi 
varianti tayyorlandi. Ammo 
1991-yil 31-avgustda 0 ‘zbekiston 
Mustaqilligi e’lon qilinishi bilan, vaziyat o'zgarib loyihaning ikkinchi 
varianti ustida ish boshlandi. 1992-yil bahorida loyihaning 149 
moddadan iborat ikkinchi varianti ishlab chiqildi va shu yilning 26- 
sentyabrida umumxalq muhohamasi uchun matbuotda e’lon qilindi. 
Tushgan taklif va mulohazalarni hisobga olib, Konstitutsiyaviy 
komissiya loyihani qaytadan tuzib, 1992-yil 21- noyabrda muhohamani 
davom ettirish uchun ikkinchi marotaba matbuotda e’lon qildi.
1992- 
yil 8 - dekabrda 12-chaqiriq 0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy 
Kengashining 
XI 
sessiyasida 
“0 ‘zbekiston 
Respublikasi 
Konstitutsiyasi” qabul qilindi. U 128 moddadan, 6 bolimdan iborat edi. 
Faqat 
milliy 
istiqlol, 
davlat 
mustaqilligiga 
erishish 
tufayli 
0 ‘zbekistonning tamomila yangi, inson manfaatlarini, haq-huquqlarini 
himoya qiluvchi chinaham demokratik Konstitutsiyasini yaratishga 
tarixiy imkoniyat vujudga keldi.
0 ‘zbekiston Konstitutsiyasi quyidagi tamoyillarga tayanadi;
-
Davlat suvereniteti;
-
Xalq hokimiyatchiligi;
-
Fuqarolar huquqlari va erkinliklari;
-
Davlat hokimiyatining bo‘linishi;
-
Mahalliy o‘z-o‘zini boshqarishi.
0 ‘zbekiston Konstitutsiyasining qabul qilinishi mamlakatimiz 
hayotida katta ahamiyatga ega bo‘lgan voqea bo‘ldi. U mamlakatda 
huquqiy, siyosiy, iqtisodiy islohotlar uchun asos bo‘ldi. Konstitutsiya 
barqarorligini va uzoq muadat amal qilishini ta’minlash maqsadida 
Konstitutsiyaga o‘zgartirishlar va qo‘shimchalar kiritish nazarda 
tutilgan.
Demokratik huquqiy davlatni tuzish uchun eng avvalo davlat 
boshqaruvining hozirgi zamonaviy tizimini shakllantirish talab qilinadi. 
Davlat boshqaruvi xususida tuzilayotgan tizimning asosi prezident 
boshqaruvi bo‘ldi. Prezidentlik boshqaruvi, mustaqil davlat va 
respublikadagi ijrochi hokimiyatning boshlig‘i bolmish Prezidentning 
haq-huquqlari 
va vakolatlari 
Prezidentni 
umumxalq tomondan 
saylanishida tasdiqlanadi (Konstitutsiya, XIX bob, 89-90 moddalar).
Konstitutsiyaga ko‘ra, 0 ‘zbekiston Respublikasi ijroya hokimiyati 
Prezidentlik hokimiyati va Vazirlar Mahkamasidan iborat Respublika
173

---

Prezidenti qoshida ijro etuvchi hokimiyat devoni tuzilgan bo‘lib, unga 
Prezident rahbarlik qiladi. Vazirlar Mahkamasi Prezident tomonidan 
tuzilib, parlament tomonidan tasdiqlanadi. Vazirlar Mahkamasi 1990- 
yil noyabrda tashkil topib, mustaqillikka erishgandan so‘ng davlat 
mustaqilligini ta’minlovchi organlardan iborat: Mudofaa Vazirligi, 
Milliy xavfsizlik Xizmati, Ichki Ishlar Vazirligi, davlat bojxona va soliq 
qo'mitasi, shuningdek tashqi aloqalarni ta’minlovchi organlar vujudga 
keldi:
Tashqi ishlar Vazirligi, Tashqi iqtisodiy aloqalar Vazirligi, Tashqi 
iqtisodiy faoliyat bilan shug‘ullanuvchi Milliy Bank, Iqtisodiy 
rivojlanishni ta’minlovchi 
organlar: 
Davlat statistika qomitasi,
Respublika ulgurji va birja savdosi aktsionerlik assotsiatsiyasi, 
Respublika xomashyo birjasi, Moliya Vazirligi va boshqalar.
Ijro etish hokimiyatining faoliyati parlament tomonidan qabul 
qilingan qonunlar bilan belgilanadi. Huquqiy demokratik davlatning 
asosoiy tamoyillaridan biri - Qonun ustuvorligidir. Dernokratik jamiyat 
Hayotida qonunning о‘m i, beqiyos. qonunlaming sifati ularni qabul 
qilayotgan parlament a’zolariga bog’liq boTadi. Ma’lumki, 1990- yil 18- 
fevralda 0 ‘zbekiston Oliy Kengashining navbatdagi yangi tarkibi 
saylandi va u 1990-1994- yillarda faoliyat ko'rsatdi,
Oliy Kengash sovet davrining koldigi bo‘lib, shu bilan birga 
O'zbekistonning mustaqilligini ta’minlashda yangi qonunchilik tizimini 
vujudga keltirishda muhim rol oynadi. 1990-1994-yillarda Oliy 
Kengash 200 ga yaqin qonun, 500 dan ziyod qaror qabul qildi. Ammo 
yangi demokratik davlat, Fuqarolik jamiyatini barpo qilish uchun yangi 
turdagi, zamon talabiga javob beradigan parlamentni tashkil qilish kerak 
edi. 1993- yil 28- dekabrda bo‘lib o ‘tgan Respublika Oliy Kengashining 
XIV sessiyasida “O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylovlar 
tog'risida”; 1994-yil 2 2 -sentyabrda bo‘lib otgan XVI sessiyada 
“0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tog'risida” qonunlar qabul 
qilindi.
Oliy Majlisga 250 deputat saylandi. Bu yangi parlamentni 
demokratik yo‘l bilan shakllantirishning mamlakatimiz tarixidagi ilk 
tajribasi bo‘ldi. Oliy Majlis o‘zining shakllanishi, faoliyat ko‘rsatishi, 
ish yuritish tartiblari bilan avvalgi Oliy Kengashdan farq qiluvchi Oliy 
davlat o‘rganidir:
-O liy Majlis deputatlar saylovi ko‘ppartiyaviylik va muqobillik 
asosida o'tkazildi.
17 4

---

- Saylovlar tashkil qilishda sinfiy yondashuv nodemokratik 
tamoyil sifatida rad etildi.
-O liy Majlis doimiy amal qiluvchi parlament sifatida faoliyat 
yuritmoqda, ya’ni deputatlarning bir qismi parlament tarkibida doimiy 
ishlamoqda.
2002- yil 27- yanvar kuni 0 ‘zbekistonda o'tkazilgan umumxalq 
referendumi natijasiga tayanib ikkinchi chaqiriq Oliy Majlisning X 
sessiyasida “0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisning Qonunchilik 
palatasi tog‘risida”gi qonun qabul qilindi. Bu qonunlar asosida 
0 ‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga o‘zgartirishiar kiritildi 
(O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi XV11I-XX boblar). 2004- yil 
26- dekabrda ikki palatali Oliy Majlisning Qonunchilik palatasiga saylov 
bo‘lib otgan. Unda beshta partiya (XDP: “Adolat”, ‘‘Milliy tiklanish”, 
“Fidokorlar”, “0 ‘zbekiston Liberal Demokratik Partiyasi”) ishtirok 
etgan. 
'• 
■
( .
Ikki palatali Oliy Majlisga bd‘lgan saylovdan quyidagi xulosa 
kelib chiqadi:
- saylovlar biz uchun 
chinaham 
demokratiya 
maktabi, 
xalqimizning siyosiy saviyasini oshirish uchun sinov bo'lgan;
- ikki palatali parlamentga saylovlar o‘tkazish tizimi va 
jarayonining o ‘zi mavjud siyosiy partiyalar, jamoat tashkilotlari faolligi 
va mas’uliyatining ortishiga olib keldi;
- saylovlar saylovchilarning siyosiy va fuqarolik saviyasining 
yetukligini namoyon qildi;
0 ‘zbekistonda 
ikki 
palatali 
parlamentni 
shakllantirishdan 
ko‘zlangan maqsadlar quyidagidan iborat:
- parlament o‘z vakolatlarini samarali amalga oshirishi, har 
tomonlama asosli va puxta qonunlar, qarorlar qabul qilinishi uchun zarur 
bo‘lgan o‘zaro muvozanat va cheklovlar tizimini yaratish;
- parlamentning qonun ijodkorligi borasidagi ishining sifatini 
keskin oshirish;
- siyosiy partiyalarning faolligini, jamiyatdagi tutgan o‘rini 
oshirish uchun;
- Senat tarkibining asosan mahalliy Kengashlar, hududlaming 
vakiliaridan iborat bo‘lishini hamda vakillik vazifasini bajarishini 
inobatga olib, umumdavlat va hududiy manfaatlarning mutanosibligiga 
erishish;
- aholining mamlakat ijtimoiy va siyosiy hayotidagi ishtiroki 
qolami va faolligini yanada kengaytirish.
175

---

Fuqarolik jamiyatining keyingi rivoji saylov qonunchiligini 
takomillashtirishni taqozo etdi. 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 
2017-yil 22-dekabrda Oliy Majlisga taqdim etgan Murojaatnomasida, 
Mamlakatimiz siyosiy hayotida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan saylov 
qonunchiligi bir qator va qonunosti hujjatlaridan iborat bo‘lsa-da, 
afsuski, hanuzgacha yaxlit bir hujjat shakliga keltirilmaganligi 
ta’kidlanib, xalqaro norma va standartlarga javob beradigan 0 ‘zbekiston 
Respublikasining saylov kodeksini ishlab chiqish va qabul qilish vazifasi 
qo'yildi. 2019-yilning iyun oyida 18 bob, 103 moddadan iborat “Saylov 
kodeksi” qabul qilindi. Shu kodeks asosida 2019-yilning 22-dekabr 
hamda 2020-yilning 5-yanvarida Oliy Majlis Qonunchilik Palatasiga 
o‘tkazilgan saylovlarda respublika tarixida birincht bor 5 ta partiya 
ishtirok etdi.