0 ‘zbekiston respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikatisiyalarini rivojlantirish vazirligi

NAZORAT SAVOLLARI
1. Rossiya 0 ‘rta Osiyoni qachon va qaysi bosqichlarda bosib oldi?
2. Turkistonda mustamlakachilik boshqaruvi tizimining o ‘ziga xos 
xususiyatlari nimalarda namoyon bo‘ladi?
3. Rossiya Imperiyasi hukmron doiralarining Turkistonda yuritgan 
iqtisodiy siyosati mazmun-mohiyati?
4. Turkiston xalqlari mustamiakachilik zulmiga qarshi qanday ozodlik 
kurashlari olib bordilar?
5. Turkistonda ma’naviy va madaniy hayot qanday boTgan?
6. Jadidchilik harakati mazmun-mohiyatini tushuntirib bering.
7. Rossiya imperiyasi mustamlakachiligi davrida Turkistonda aloqa
tizimida qanday yangiliklar paydo boTdi?
123

---

10- MAVZU. TURK1STON MUSTABID SOVET
HOKIMIYATINING 0 ‘RNATILISHI VA UN1NG 0 ‘LKADA
YUR1TGAN SIYOSATI
Asosiy tushuncha va iboralar: 
Muvaqqat hukumat; “Sho‘roi 
islomiya”; “Sho'roi ulamo”; muxtoriyat; sovet hokimiyati; Turkiston 
Muxtoriyati; qo‘rboshi; qurultoy; yosh xivaliklar; yosh buxoroliklar; 
total itar tuzum.
10.1. Turkistonda sovet hokimiyatining o‘rnatilishi. “Turkiston
muhtoriyati”
Rossiyaning birinchi jahon urushida qatnashishi, frontdagi 
mag‘lubiyatlar, jiddiy iqtisodiy qiyinchiliklar, ijtimoiy-siyosiy inqiroz 
tub o‘zgarishlarga olib keldi. Petrograd, Moskva va boshqa ko‘plab 
sanoat rayonlarida ommaviy ish tashlashlar boshlanib ketdi. Podsho va 
uning vazirlari mamlakatni boshqara olmay qoldilar. Natijada, IV Davlat 
dumasi deputatlari fevral oyi oxirlarida podsho Nikolay II ni taxtdan voz 
kechishga majbur etdilar. Shu tariqa Rossiyada fevral burjua demokratik 
inqilobi g‘alaba qozondi va monarxiya tugatildi. Hokimiyat tepasiga IV 
Davlat dumasi tuzgan Muvaqqat hukumat keldi. Jahon urushi 
qiyinchiliklari, Rossiyadagi 1917-yil fevral voqealari Turkiston xalqlari 
hayotiga jiddiy ta’sir ko‘rsatdi, xususan, Muxtoriyatga umid uyg‘otdi. 
Turkistonda yangi jamiyat kurtaklarini shakllantirish uchun harakatlar 
kuchayib ketdi. 0 ‘lka ijtimoiy-siyosiy hayotida Muxtoriyat g‘oyasi 
asosiy masala bo‘lib qoldi.
1917- уilning 
25-26-oktyabrida 
V. I. Lenin 
boshchiligidagi
bolsheviklar Petrogradda Muvaqqat hukumatni ag'darib tashlab, davlat 
tontarishi amalga oshirdilar. Bu haqdagi xabar Toshkentga 28- 
oktyabrda etib keldi. Turkiston bolsheviklari rahbarlik qilgan Toshkent 
soveti ishchi va soldatlami qozg‘olon ko'tarishga da’vat qildi. Lekin 
general Korovichenkoga sodiq qolgan qismlar bunga qarshilik 
ko‘rsatdilar. 1917-yil 2 8 -oktyabrda Toshkentning yangi shaxarida 
qurolii toqnashuvlar avj oldi. 1- noyabrda Toshkent harbiy qal’asi taslim 
bo‘ldi, shu kuni qurolii qozg‘olon g‘alaba qozondi, deb e’lon qilindi. 
Qurolii qozg‘olon natijasida Muvaqqat hukumatning Turkiston 
qo'mitasi ag‘darildi, yangi hokimiyatning oTka organi esa darhol 
tuzilmadi. Uning vazifasini dastlabki paytlarda Toshkent Soveti bajarib 
turdi. Ushbu boshqaruv organi 1- noyabrda oMkadagi barcha Sovetlarga 
telegramma yuborib, unda “Butun hokimiyatni sovetlar qabul qildi. 
Hokimiyatni o‘z qolingizga olingiz” deyilgan edi.
124

---

1917-yil 12-15-noyabrda Toshkent shahrida Sherali Lapin 
raisligida butun Turkiston o‘lka musulmon tashkilotlarinjng qo‘shma 
majlisi bo‘ldi. Unda Butunrossiya miqyosida hokimiyat tuzish masalasi 
hal qilinguncha “Turkiston hokimiyatini tashkil etish” muammosi 
muhohama qilindi. Mazkur anjumanda mahalliy aholi manfaatlari bilan 
bir qatorda yevropalik aholi manfaatlari muhokama etildi. Anjumanda 
qabul qilingan rezolyutsiyada “Turkiston hukumati qomitasi” 12 
kishidan iborat vakillardan tashkil topishi va uning organi bo‘lgan 
“Turkiston o‘lka kengashi”ni nazorat qilishi lozim edi. Hukumat 
tarkibiga ishchi va soldat deputatlari kengashlaridan 3 tadan, o‘z-o‘zini 
boshqarish idoralaridan 3 tadan, o‘lka musulmon syezdi dan 6 vakil 
kiritilishi ko‘zda tutilgan. Mazkur rezolyutsiya mazmunini sovetlaming 
III syezdi delegatlari e’tiboriga etkazish Sherali Lapin boshchiligidagi 
komissiyaga yuklatildi.
1917- yil 15- noyabrda Sovetlaming III syezdi o‘z ishini boshladi, 
18 noyabrda Sherali Lapin sovetlaming III o‘lka syezdida musulmon 
tashkilotlari kengashining rezolyutsiyasini e’lon qildi. U aytdiki: 
“Musulmonlaming tutgan yo‘li mustaqil yo‘ldir, bu yo‘lni ularga Qur’on 
va shariat qoidalari ko‘rsatib bergan. Shuning uchun ular rus siyosiy