0 ‘zbekiston respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikatisiyalarini rivojlantirish vazirligi

9.6. Jadidchilik mazmun-mohiyati va maqsadlari
“Jadid” arabcha so‘z bo‘lib, “yangi” degan ma’noni bildiradi. 
Ismoilbek Gaspirali g^oyalarini qabul qilgan yangilik tarafdorlari 
“jadidlar”, uning g‘oyalari esa jadidchilik nomini oldi,. Ismoilbek 
Gaspirali darslik yaratdi, o‘zining “Tarjimon” (1883-1914) gazetasini 
tashkil etib, jadidchilikni turkiy xajqlar orasida targ'ib qildi. Bu gazeta 
Turkiston oikasi shaharlarida, shuningdek Buxoro amirligi va Xiva
xonligida ham tarqala boshladi. 
? ..
1892-yilda Ismoil Gaspirali Turkistongatashrifi ham jadidchilik 
g‘oyalarining keyingi rivojiga ta’sir ko'rsatdi. U chor ma’murlari 
hukmdorlari va Buxoro,amiri Abdulaxadxon qabulida bo‘ldi. U Buxoro 
amirini qiyinchilik bilan amirlik poytaxtida yangi usul maktabi ochishga 
kondirishga erishdi. Bu maktabga "Muzaffariya" nomi berildi. 1899- 
yilda Andijonda Shamsuddin domla, 1901-yilda Qo‘qonda Salohiddin 
domla, Toshkentda Munavvarqori Abdurashidxonov va Samarqandda 
Abduqodir Shakuriylar birinchi bo‘lib jadid maktablari ochdilar. 1903- 
yilga kelib birgina Turkiston o‘lkasida 100 dan ziyod boshlang‘ich jadid 
usuli maktablari ochilgan edi.
Turkiston jadidlariga 
Mahmudxo‘ja 
Bexbudiy, 
Abduqodir 
Shakuriy, Munavvarqori Abdurashidxonov, Abdulla Avloniy va boshqa 
onlab milliy ziyolilar rahnomolik qildilar. Jadidchilik harakatining yirik 
namoyandalari jadid maktablari uchun darsliklar ham yaratganlar. 
Xususan, 
Saidrasul 
Aziziyning 
“Ustozi 
avval” 
(1903), 
Munavvarqorining “Adibi avval” (1907), Abdulla Avloniyning 
“Birinchi muallim”, “Ikkinchi muallim” (1912) darsliklari alohida 
e’tiborga molikdir.
Jadidlar yoshlami chet ellarga o‘qishga yuborish tashabbusi bilan 
chiqdilar. Boy tabaqaning ilg‘or vakillari jadidlaming bu harakatini 
ma’quiiab tegishli mablag‘ bilan ko‘maklashdilar. Ko‘pgina umidli 
yoshlar Germaniya, Misr, Turkiya va Rossiyaning markaziy shaharlariga 
o‘qishga yuborildi. 1910-yili Buxoroda mudarris Hoji Rafiy va 
boshqalar “Bolalar tarbiyasi” xayriya jamiyatini tashkil etib, 1911- yilda 
15 ta, 1912- yilda 30 ta talabani Turkiyaga o‘qishga jo ‘natdi, Jadidchilik
118

---

Turkistonda madaniy-ma’rifiy harakat sifatida rivojlandi va asosiy 
maqsadi milliy hayotni zamonaviylashtirishga qaratildi. Bu jumladan 
quyidagilami anglatar edi:
- xalq ta’limini isloh qilish;
- adabiyotni rivojlantirish; 
; • n 
' , ■
.
- zamoriaviy matbuotni yaratish;
- islom aqidaparastligi va mutaassiblikni rad etish;. 
• ' 
!
- zamonaviy teatr va dramaturgiyani yaratish;
- tarix fanini rivojlantirish va o‘zbek xalqining yangi tarixini 
yozish.
Jadidlar etiqodli, izchil va chinaham musulmonlar bo‘lib, hech 
mahal Turkistonda islom dini arkonlarini taftish qilishni istamaganlar. 
Jadidlar islomni har xil soxtaliklardan tozalab, haqiqiy dinni qaror 
toptirish va dunyoviy bilimlami egallash yoli bilan jamiyatda uning 
ta’sirini mustahkamlashga erishmo‘qchi edilar. Jadidlarga mutaassib 
ruhoniylar qarshilik ko‘rsatdilar.
Jadidlarning xalqaro aloqalari keng qamrovli bo‘lgan. Ular 
Rossiya, Turkiya, Misr va boshqa mamlakatlardagi jadidchilik oqimlari 
dasturlaridan xabardor bo‘lganlar. Shu bilan birga, jadidlar milliy teatrga 
asos soldilar. Munavvar qori rahnamoligida 1913-yilda musulmon 
drama san’ati havaskorlari jamiyati - “Turon” truppasi tuzildi. 1914- yil 
27- fevralda Toshkentdagi “Kolizey” teatri binosida o‘zbek milliy 
teatrining 1-rasmiy ochilish marosimi bo‘ldi. 0 ‘sha kuni sahnada 
Behbudiyning “Padarkush” pyesasi namoyish etildi.
Abduqodir Shakuriy, Mahmudxo‘ja Behbudiy, Abdulla Avloniy, 
Munavvar qori va boshqalar kuch-g‘ayratlarini o‘z islohotchilik 
g‘oyalarini aholi orasida targ‘ib etishga qaratishdi. Qattiq qol senzuraga 
qaramasdan, ular o‘z gazeta va jumailarini nashr eta boshlashdi. 
Turkistonda 1906-1908-yillarda jadidlarning “Taraqqiy”, “Shuxrat”, 
.‘‘kurshid”, 1913-1917-yillarda “Sadoi Turkiston”, “Samarqand”, 
“Oyina”, “Turon”, “Buxoroi Sharif’, “Sadoi Farg‘ona” va boshqa 
gazetalari bosmadan chiqa boshladi.
Mustamlakachi ma’murlar jadidlar harakatini jilovlash choralarini 
kordilar. Ular ustidan nazorat o‘matar, gazeta va jumailarini man etib, 
nashriyotlami buzib tashlar, kitob dokonlari, qiroatxonalarni yopib 
tashlar edi. Mustamlakachilarning jadidlarga nisbatan qoilagan 
zoravonlik choralari ulami ma’naviy-ma’rifiy islohotdan siyosiy 
qarshilik ko‘rsatish darajasiga ko‘tarilishga olib keldi. Jadidlar boy 
tarixiy merosida milliy g‘oya va milliy mafkura alohida orin tutadi.
П 9
■
■■'"■■■■4

---

Jadidchilik faqat madaniy hodisa bo‘lib qolmasdan, u, avvalo, siyosiy 
hodisa ham edi. Milliy taraqqiyparvarlar o‘z faoliyatida davlat va uning 
qurilishidan tortib, jamiyat va uning ma’naviy hayotigacha bo'lgan 
barcha masalalarni qamrab olishgandi.
XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Turkistonda maydonga keigan 
Jadidchilik madaniy-ma’rifiy, milliy, ijtimoiy-siyosiy harakat edi. U osib 
mustamlakachilarga qarshi ko‘tarilgan milliy-ozodlik harakatining 
mafkurasiga aylandi. Xulosa qilib aytganda, XIX asrdagi parokandalik, 
uch xonlikdagi ozaro notinchlik va mahalliychilik yurtimizni jahongir 
davlatlar iskanjasiga soldi. Bosqinchilar uchun qulay zamin yaratdi. 
Natijada, XIX asrning ikkinchi yarmida Rossiya imperiyasi Turkiston 
xalqlarini asoratga soldi. U o‘lkani siyosiy-hududiy jihatdan zabt 
etibgina qolmay, balki erksevar, zahmatkash xalqni ma’naviy-ruhiy 
boysundirishga erishdi.
Rossiya imperiyasi o'lkani Turkiston general-gubernatorligi, 
Buxoro amirligi va Xiva xonligidan iborat uch qismga bo‘lib, tub aholi 
birligi va siyosiy qudratini sindirish yolida barcha vositalardan 
foydalandi. Mustamlakachilar Turkiston xalqlari turmushida nimaiki 
ularning istiqboliga to‘g‘anoq bo‘!sa, ularni ozodlik uchun kurashdan 
chalg‘itsa, hammasini qoMlab-quvvatlagan holda, istiqlolga xizmat 
qiluvchi 
barcha 
intilishlarning 
payini 
qirqdilar. 
Rossiya 
mustamlakachilarining og‘ir asorati sharoitida ham xalqimiz o‘zligini, 
milliy qadriyatlarini, ma’naviyatini, madaniyatini, urf-odatlari va 
turmush tarzini saqlab qola oldi.