0 ‘zbekist0n madaniyati

II  B O B .  M ODDIY  VA  M A ’NAVIY  MADANIYAT
M adaniyat  tushunchasi  keng  va  to r   m a ’nolarga  ega.  K eng  m a 'n o d a g i 
m adaniyat  tu sh u n ch asi  o ‘ziga  b u tu n   in so n   am aliy  faoüyati natijasida  b u n y o d  
etilgan  barch a  m oddiy  va  m a'naviy  bo y lik larn i  qam rab  oladi.  M a d a n iy a t  bu 
insoniyatning  ijtim oiy-tarixiy  tajribasi  ja ra y o n id a ,  ya’ni  tabiat  va  ja m iy a tn i 
o ‘zgartirishga qaratilgan m ehnat faoliyati ja ray o n id a  vujudga keltirilgan b a rclia 
boyliklar  m ajm uyidan  iboratdir.
T o r m a ’nodagi  m adaniyat  tu sh u n ch asi  insoniyat  m a ’naviy hay o ti  so h asin i 
qam rab oluvchi barch a sohalarga nisbatan  ishlatiladi.
M a d a n iy a t,  b irin c h id a n ,  in s o n n in g   b io lo g ik   va  ijtim o iy   e h tiy o jla rin i 
qondiruvchi iste'm o l vositaiari shaklida,  ik k in ch id an , ishlab chiqarish faoliyati 
m ahsuli  sifatida  olib  qaraladi  va  ikkiga:  m o d d iy   ham da  m a ’naviy  m a d a n iy a t 
kabi turga ajratiladi.
M oddiy  m adaniyat  —  bu,  eng  avvalo.  m e h n a t  qurollari,  tra n sp o rt,  alo q a 
vositaiari,  uy-joylar,  kiyim -kechaklar,  o ziq -o v q atlar,  h a r xil b u y u m lar,  xullas, 
in so n iy a tn in g   m o d d iy   eh tiy o jlarin i  q o n d iru v c h i  b a rc h a   n a rs a la r  h a m d a  
kishilam ing  ishlab  chiqarish  tajribalari,  k o ‘n ikm alari  va  m ah o ratlarid ir.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

M a ’naviy  m adaniyat  esa  kishilarning  bilimlari,  tajribalari,  urf-odatlari, 
x u lq - a tv o r la r i,  fa n ,  a d a b i y o t ,  s a n ’a t,  fa lsa fa ,  a x lo q ,  h u q u q ,  ilm iy  
d u n y o q a rash ,  diniy e ’tiq o d la ri,  t a ’lim -tarbiya,  m atbuot,  xullas,  insoniyatning 
m a ’naviy  ehtiyojlarini  q o n d iru v ch i  barcha  m a’naviy boyliklardir.
M adaniyat o ‘z taraqqiyoti jarayonida ayrim tarm oqlarga ham  bo‘linib boradi. 
M asalan ,  m a ’naviy  m a d a n iy at,  badiiy  m adaniyat,  estetik  m adaniyat,  axloqiy 
m adaniyat,  kiyinish m ad an iy ati,  m uom ala m adaniyati va boshqalarga b o ’linsa, 
m o d d iy   m adaniyat  tex n ik a  m ad an iy ati,  dehqonchilik  m adaniyati,  qurilish 
m ad an iy ati,  turm ush  m ad a n iy ati  kabi  tarm oqlarga ajraladi.  0 ‘z navbatida,  bu 
ta rm o q la r bir-biri  bilan uzviy b o g ‘liq b o lg a n   tu rli-tu m an   tu sh u n ch a va  xatti- 
h arak atlarn i  qam rab oladi.  M a salan ,  turm ush  m adaniyati  uy-joy qurilishidagi 
k o ‘rk a m lik ,  k iy im -k e c h a k ,  p o y a fz a l,  o sh x o n a ,  u y   jih o z la r i,  o z o d a lik , 
p azan d alik ,  oila  va ja m iy a td a   m aishiy  xizmat  va  dam   olishni  tashkil  etishni 
q a m ra b   olishini  tushunam iz.
M adaniyat dunyoni o'zlashtirish jarayonidir.  Inson dunyoni o'zlashtira borib, 
o ‘zin in g  ijodiy k u c h -q u w a ti va qobiliyatini  nam oyon eta boradi,  o ‘zi yaratgan 
m o d d iy  va m a ’naviy boyliklarda o ‘z m ohiyatini  m oddiylashtiradi.
M oddiy  va  m a ’naviy  m ad an iy atlarn i  bir-biridan  ajralgan,  alohida  holda 
ta s a w u r   qilish  m um kin  em as.  Aslida,  m oddiy  m adaniyat  ham .  m a'naviy 
m a d an iy at  ham   insoniy faoliyat  natijasidir.  Lekin  h ar q an d ay   insoniy  faoliyat 
m a ’naviy boylik bo‘Ia olmaydi.  Shu sababdan ham madaniyat moddiy va ma'naviy 
m adaniyatlarga boMinadi.
M oddiy  va  m a ’naviy  ishlab  chiqarish  yagona  ijtim oiy  ishlab  chiqarish 
jara y o n in in g   ikki  to m o n i  h iso b lan ib ,  bu  jarayonda  m oddiy  ishlab  chiqarish 
belgiiovchi roi o'ynaydi.  C h u n k i  m oddiy n e ’m atlar ishlab  chiqarish m uayyan 
ja m iy a tn in g   barcha  to m o n la rin i,  shu  jum ladan,  m a ’naviy  ishlab  chiqarish 
ja ra y o n in i  ham  belgilab be rad i.  A slida  m a ’naviy ishlab chiqarish  -  bu  ijtimoiy 
o n g   shakllarini  tashkil  e tu v c h i  davlat,  oila,  m afkura,  h uquq,  axloq,  fan, 
s a n ’at,  d in iy   e ’tiqodlar  va  b o sh q alarn i  ishlab  chiqarishdir.
M oddiy m adaniyat.  M o d d iy  boyliklarni yaratishda kishilar ishlab chiqarish 
v o sita la ri.  eng  a w a lo ,  m e h n a t  qurollaridan  foydalanadilar.  H a r  b ir  davr 
m o d d iy   m a d an iy atin in g   ta ra q q iy o tin i  o*sha  davrda  foydalanilgan  ishlab 
ch iq arish  vositalariga qarab aniqlash  m um kin.  M asalan,  faqat q o ‘l  m ehnatidan 
fo y d alan ilg an   davr  m o d d iy   m a d a n iy a ti,  undan  k o 'ra   avtom atlashgan  davr 
v a   s o ‘n g ra,  k o m p y u te rla rd a n   fo y d a la n ila d ig a n   h o z irg i  z a m o n   m o d d iy  
m a d a n iy a ti  a w a lg i  d a v rla r  m o d d iy -tex n ik a  tara q q iy o tid a n   an ch a  yuqori 
ek an lig in i  ko‘rsatadi.
Insoniyat  ilm iy  tafakkuri  taraqqiyotining  turli  davrlariga  e ’tibor  bersak,
X IX   asrgacha  m adaniyat  tu sh u n ch a si  faqat  m a’naviy  m adaniyatga  nisbatan 
ishlatilib kelinganligini  k o ‘ram iz.  Asosiy e ’tibor m oddiy boyliklarni yaratuvchi 
in so n ,  uning  diniy  e ’tiqodlari,  axloqiy  xatti-harakatlari,  ilm   olishga  intilishi,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ijodkorlik salohiyatiga qaratilgan.  Ishlab ch iq a rish  jarayoni, ya'ni tabiatga ta 's ir  
ko‘rsatib,  m oddiy boyliklar islilab  c h iq arish   d iq q a t-e 'iib o rd a n   ch etd a  q o lgan. 
G o ‘yo ishlab chiqarish bilan shug‘ullanishi tabiiydek ko ‘ringan.  Bu esa n a fa q a t 
insonning m oddiy-m adaniy boyliklam i yaratishdagi o ‘rnini, balki ja m iy a tn in g  
m oddiy hayotini o'rganishni  ham  e ’tib o rd a n   ch e td a  qoldirdi.
A sosan  X IX   asrn in g   ikkinchi  y a rm id a n   b o sh la b   k ish ilarn in g   m o d d iy  
boyliklam i  ishlab  chiqarish jarayonidagi  o ‘rn i,  u n d a n   oladigan  ulushi,  asosiy 
ishlab  c h iq a ru v c h i  k u ch   sifatid ag i  q a d r - q im m a ti,  h u q u q la ri.  b u r c h   va 
m ajburiyatlari,  m oddiy  m anfaatdorligi,  faro v o n   hayot  kechirishi  m asalasi, 
m oddiy boyliklar  ishlab  chiqarish ja ra y o n id a   z a ru r bo 'lg an  tajriba,  m a la k a   va 
ko‘nikm alarga alohida e ’tibor berila boshlandi.
K ishilarning m oddiy boyliklar ishlab ch iq arish  jarayoni m oddiy m a d a n iy a t- 
ning ko'plab tarm oqlari vujudga kelishiga olib keldi.  O dam lam ing tabiatga ongli 
ta ’sir  k o ‘rsatishi  dastlab  dehqonchilik  m ad a n iy a tin i  vujudga  keltirdi.  A g ra r 
sug‘orm a  d eh qonchilikni  rivojlantirish ja ra y o n id a   kishilar  yerga  ishlov  b e rish  
madaniyatini egalladilar. H unarm andchilikning taraqqiy etishi esa turli xil kasbiy 
m adaniyatlam ing  shakllanishiga,  ishlab  chiqarishga  texnikaning  kirib  k elish i 
ishlab  c h iq a rish   te x n ik a   m a d a n iy a ti  k a b i  m o d d iy   m a d a n iy a tn in g   tu r li 
sohalarining  vujudga  kelishiga  sabab  b o ‘ldi.  K ishilar  turm ush  sh a rt-s h a ro it- 
larining  yaxshilana  borishi  o'zida  ham   m o d d iy ,  ham   m a ’naviy  m a d a n iy a tn i 
birlashtiruvchi tu rm u sh  m adaniyatining vujudga kelishiga olib keldi.
Hozirgi paytda zamonaviy texnika yutuqlari jam iy at m oddiy m adaniyatining 
asosini belgilab beruvchi kuchga aylandi.
M oddiy  m adan iy atn in g   tarkibiy  tu zilish ig a  n a z a r  tashlasak,  u  u c h   xil 
unsurdan:  ishlab  chiqarish  vositalari,  is te 'm o l  vositalari  va  y a ra tu v c h a n lik  
faoliyati  kabi  unsurlardan  tashkil  top g an lig in i  k o ‘ram iz.
Ishlab  chiqarish  vositalari  tarkibiga  m e h n a t  qurollari  va  ular  b ilan  t a ’sir 
ko‘rsatiladigan m e h n a t manbayi,  tran sp o rt va aloqa vositalari,  ishlab c h iq a rish  
jarayonida  foydalaniladigan  turli  xil  su n 'iy   in sh o o tla r  kiradi.
U y -jo y ,  k iy im -k e c h a k ,  o z iq -o v q a t,  u y - r o ‘z g ‘o r   b u y u m la ri  i s t e ’m o l 
vositalarining  tarkibiga  kiradi.  Ishlab  ch iq arish   va  iste’mol  vositalarining  q a y  
ta r z d a   s h a k lla n g a n lig ig a   q a ra o   m u a y y a n   x a lq ,  e la t  y o k i  m i l l a t n i n g  
um um m adaniy taraqqiyotiga baho  berish  m u m k in .  M asalan,  birgina  is te 'm o l 
vositalarini o 'rg an ish  xalqning ehtiyojlari k o ia m i qay darajadaligini k o ‘rsa ta d i, 
ch u n k i  eh tiyojlarning  keng  k o'lam liligi  m o d d iy -  m adaniy  ta ra q q iy o tn in g  
harakatlantiruvchi  kuchi  hisoblanadi.
M oddiy  m ad a n iy atn in g   u c h in c h i  u n su ri  m o d d iy   b o yliklam i  y a r a tis h , 
rivojlantirish,  boyitish  va  ulardan  fo y d a la n ish   kabilarni  o 'z   ichiga  o la d i. 
Yaratuvchanlik faoliyati jarayonida kishilarning bilim lari,  malakalari, k o ‘n ik m a , 
ijodiy  salohiyati  va  kasbiy  tajribalari  ishlab  chiqarilayotgan  m a h su lo tla rg a  
ko'ch ad i va m oddiylashadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

X u lo sa   q ilib   a y tg a n d a ,  ja m iy a tn in g   m o d d iy   m a d a n iy a ti,  m o d d iy  
boyliklar ishlab c h iq arish  ja ra y o n in in g  barcha sohalari va u lam in g  natijalarini 
o ‘z   ic h ig a   olad i.  M o d d iy   m a d a n iy a t  k ish ilarn in g   m o d d iy   e h tiy o jla rin i 
q o n d irish ,  yuqori d ara jad a g i  farovonlikni  ta ’m inlaydigan  sh a rt-sh aro itlarin i 
y a ra tish  jaray o n id ir.
M a ’naviy  m adaniyat.  M a ’naviy  m adaniyat  bu  m a ’naviy  ishlab  chiqarish, 
ijtim oiy ong shakllarini  vujudga  keltirish sohalaridir.
M a’naviy m adaniyat h a q id a  fikr yuritishdan a w a l,  uning jam iyat  m a ’naviy 
h ay o ti  tu sh u n ch a sid an   fa rq in i  aniqlab  olish  zarur.  Jam iy atn in g   m a ’naviy 
h ay o ti  tu sh u n ch asi  k ish ilar,  ja m o a ,  elat,  m illat,  sin flar  hayoti  m a ’naviy 
ja ra y o n la rin i  x arak terlo v ch i  u m u m iy   tushuncha  hiso b lan ad i.  B izningcha, 
m a ’n a v iy   m a d a n iy a t  m u a y y a n   ja m iy a tn in g   m a fk u ra   so h a s i,  ijtim o iy  
psixologiya,  axloq,  s a n ’a t,  d in iy   e ’tiq o d lar  kabi  to m o n la rin i  tashkil  etadi. 
M a ’naviy  m adaniyat  tu s h u n c h a s i  tarixiy jih atd an   y o ‘lga  q o ‘yiigan m a ’naviy 
boyliklam i  ishlab ch iq arish ,  taqsim lash va iste’m ol (foydalanish) jarayonlarini 
h a m  q am rab  oladi.  M a ’naviy  m ad an iy at ijtim oiy ong shakllarining u yoki bu 
y ig ‘indisi em as,  balki m u a y y a n  g ‘oyalar,  qarashlar,  ta sa w u rla r,  tu sh u n c h alar 
va  b o s h q a la rn i  v u ju d g a   k e ltiru v c h i  ijodiy  fa o liy a td ir.  H o z irg i  z a m o n  
m a d a n iy a tsh u n o sla rid a n   V .M .M e ju y e v ,  S .N .A rtan o v sk iy ,  A .I.A rn o ld o v , 
E .A .B a lle r,  E .V .S o k o lo v ,  M .X ay ru llay ev ,  S .S h e rm u h a m e d o v ,  U .Q o ra - 
b o y e v ,  A .E rk a y e v ,  K .X o n n a z a r o v ,  A .E s h o n q u lo v ,  M .A b d u lia y e v   va 
b o s h q a la r  k o ‘rsatib   o ‘tis h g a n id e k ,  m a ’naviy  m a d a n iy a t  bu  —  m a ’naviy 
b o yliklam i ishlab ch iq arish ,  u n g a  m os bo'lgan m u n o sab atlam i birlashtiruvchi 
k ish ilar  hayotiy  fao liy a tin in g   ijo d iy   m azm unidir.
S h u n in g d e k ,  m a ’n a v iy   is h la b   c h iq a rish   k is h ila r  o ‘rta sid a g i  o ‘za ro  
m un o sab atlam i  h am ,  ijtim o iy   ong  shaklini  shakllantirishga  yordam   beruvchi 
tu rli  xil  vositalar,  m uassasalar,  tashkilotlarni  ham   o ‘z  ichiga  qam rab  oladi.
M a ’naviy ishlab  ch iq arish   o ‘ziga  insoniy his-tuyg‘u la m i,  sezgi va  idrokni, 
m an tiq iy  va  badiiy  tafa k k u rn i,  estetik  kechinm alar,  ideal  tush u n ch a va  orzu- 
havaslam i,  nazariyalar va q a ra sh la m i,  m ulohaza va boshqalarni birlashtiruvchi 
insoniy faoliyat ham dir.
T urli  xil  ta sa w u rla r,  g ‘o y a la r,  nazariyalar,  ta 'lim o tla r,  ilm iy  bilim lar, 
s a n ’at  asarlari,  axloqiy  va  h u q u q iy   m e ’yorlar,  falsafiy  va  siyosiy  qarashlar, 
m ifologiya va din  m a ’naviy m adaniyatning asosiy unsurlari  hisoblanadi.
M a ’naviy  m adan iy atn in g   ayrim   elem entlar  (tarkibiy  qism lar)i  muayyan 
n o rm ativ   (m e ’yoriy)  v azifani  bajaradi.  M asalan,  siyosiy,  huquqiy,  axloqiy 
q a ra s h la r,  sh u n in g d e k ,  m a ’n av iy   q ad riy atlar  h iso b la n u v c h i  u rf-o d a tla r, 
m aro sim lar,  ra sm -ru su m   v a   u d u m la r  kishilarda  m uayyan  m e ’yoriy  xatti- 
harakatlarga  ama!  qilishni  ta la b   qiladi.  M a’naviy  qadriyatlar  o 'zid a  ko‘proq 
axloqiy m e ’yorlam i birlashtirib,  kishilarning axloqiy xatti-harakatlarini  nazorat 
ostiga oladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---