0 ‘zbek isto n respublikasi oliy va q ‘rta m axsus t a ’lim vazirligi

Risk darajasining empirik shkalasi2'8

Risk

minimal

past

o ‘rta

vuqori

rnaksimal

kritik

kattaligi

o

'

1

o

o

'

0 , 1 - 0 3

0,3 -  0,4

VO

o

"

1

o

'

CO

o

'

1

VO

o

'

o

1

°o

o

Xususan,  texnogen  hodisalar  va  tabiiy  ofatlar  yoki  odamlaraing  kundalik 

hayotida.  masalan,  iqtisodiyotning  avrim  tarmoq  (hududiy  majmua)larida 

takrorlanib  turadigan  havflami  hamda  ular  oqibatida  ko'rilish  ehtimoli  bo'lgan 

zarami  solishtirima  qiyoslash  orqali  oldindan  aniqlashda  va  m a'qul  darajada 

boMishiga  erishishda mazkur oMchamlardan  foydanilmoqda.

Risk  tasodifiy  hodisa  yuz  berishi  ehtimoli  va  uning  oqibatida  yuzaga 

keladigan  zarar  hajmida  ifodalanadi.279 Shunga  k o ‘ra,  risk  hodisaning  ro‘y  berish

"'■’ Riskni  boshqarisli  vuzasidaii  qaror  qabui  qilishda.  idrok  imkoniyati  darajasida.  turli  omillarui  hisobga  olgan 

holda.  erishilishi  mumkin  b o ’lgan  eng  quyi  cliegarani  o'zid a  mujassam  etgan. 

— 'as  law  as  reasonable

 

applicable practicable "

  -  ‘‘o'zim   oqlaydigan  shunchalik  past  darajadagi 

amaliy  asoslangan”  so'zlarinm g 

birikmasidan  hosil  bo'lgan  *’

A I A R A . A I A R P

tamoyilidan  foydalaniladi.  M azkur  yondashuv,  resurslar  cheklangan 

real  shaioitda  riskni  amaliy  nuqtai-nazardan  rnaksimal  kam aytinsliga  erisbilishiga  qanitilgan  va  am alga  oshirilishi 

miunkin  bo'lgan  chora-tadbirlar  belgilanishini  nazarda  tutadi.  M azkur  konsepsiya  aloliida  risk,  shuningdek,  janii 

risklarga  nisbatan  qoMlanilishi  mumkin.VM anoa.HoroHRaencKHii  C .5.  VnpaR.tcune  pncKOM 

b

  couiiajfMio- 

:>KOHOMH"iecKHx  cncTCMax  -  CTI6: 

CIII>rY.')d>,  2010  -  147  c..  qarang.  m azkur  o ‘quv  q o ‘llanma  asosida  -

\v\v\v.znay.ru/risk/05-10.shtml  savti  yaratilgan.

1 Ianc|}FtnoBa  ,i).A.  IIoiiaTHe  ptiCKa:  MitorooopaaHe  no,txo,aoB  u  onpcncnetmH.'7/{CypHaji‘‘TeopHH 

n

  npaKTHxa 

ooineci'BeHHoro pa3BHTHfl’',  BLiriycK .Ns 4 /  2010,  c.

'  UtKa-HM  PUCKS  H  xapaKTcpiic-niKa 

hx

  rpaaaiwB./-

1

m p://studopedia.ra

'6

 

41309

_shkali-riska-i-liaraktcristika-ih- 

gradatsiy.html

Bopo6beB  KD.JI.  HopMHpoBaHHe 

phckob

  TexHoreHHBix  HepesBbiHaitKbix  crnyaitHH.//w\\^v.dex.iu/riskiournal 

/2004/2004/2004_ 1 _ 2/116-124.pdf

387

---

ehtimoli  va  ko‘rilishi  mumkin  bo'lgan  zararning  ko'paytm asi  sifatida  quyidagi 

formula vordamida hisoblanadi:

R = E

  •  

D   (1');

Bu yerda,

R

 — risk (ingl. risk);

E —

  hodisa (ingl. event);

D —

 zarar (ingl. damage).

Bu  holatda  risk  kutilmagan  hodisadan  ko‘rilgan  zarar  hajmi  bilan  o'lchanadi. 

Agarda  zarar  qurbon  boiganlar  odamlar  va  vayron  bo‘lgan  binolar  soni  va  shu 

kabilarda  ifodalansa,  risk  kattaligi  tasodifiv  hodisa yuz berishi  va ehtimollikka  ko'ra, 

u bo'vicha nazarda tutilgan zaraming hajmi yoki  foizi ko'rsatkichlarida ifodalanadi.

Hozirgi vaqtga kelib, zarar ko'rsatkichi va uni aniqlashga bo'lgan yondashuvlar 

turlicha  ekanligi  ko:zga  tashlanmoqda.  Qavsi  risk  turi,  aynan  qaysi  maqsadda 

baholanayotganligiga  qarab,  vondashuvlardagi  farqlanish  yuzaga  keladi.  Masalan. 

odamlar qurbon  bo‘lishiga  olib  kelgan  baxtsiz  hodisa yuz  berishi  oqibatida  ko‘rilgan 

zarar kattaligini baholashda «hayot qiymati»  ko'rsatkichidan  foydalaniladi.

Xususan.  qurbon  boiishga  olib  kelgan  hodisa  bo'vicha  alohida  odamning 

hayoti  qivmati  AQSHda  S  600  ming,  Germaniyada  esa,  €750  ming  miqdorida 

baholanmoqda.  Shu  o‘rinda  keltirib  o'tish  lozimki,  hozircha  inson  hayoti  qiymatini 

baholashning  universal  metodi  yaratilmagan  bo'lsada,  sug'urta  faoliyatida  esa.  qator 

xususiy metodlar ishlab chiqilgan.

Masalan.  AQSHda  qo‘llanilayotgan  shunday  metodlardan  birida  inson  hayoti 

qiymati,  o'rtacha  statistik  ko‘rsatkichga  ko'ra,  bir  xodimning  butun  umrguzaronlik 

davri bo'yicha milliy  fond tarkibida aks etgan jami summaning teng yarmi, ya’ni S750 

ming darajasida baholangan.

Shu  nuqtai  nazarga  ko'ra,  halqaro  amaliyotda  aynan  ma'qbul  risk 

konsepsivasini  ishlab chiqishga bo'lgan  harakat  faollashganligi  ko'zga tashlanmoqda 

Bu  o'rinda  ma’qbul  risk  o'zida  nafaqat  texnik,  iqtisodiy,  ijtimoiv  va  sivosiy 

jabhalami,  balki  havfsizlikni  ta’minlash  hamda  unga  erishish  imkoniyati  o'rtasida 

ma’lum  murosani  mujassam  etayotganligi  kuzatilmoqda.  Hozirgi  vaqtga  kelib. 

ma’qbul  va  maqul  bo'lmagan  risk  kattaliklari  xususidagi  qarashlar  shakllanganligini 

keltirib o‘tish o'rinlidir.

Riskning  yakka  tartibdagi  ma’qbul  darajasi,  ya’ni  inson  hayoti  pirovard 

natijada  nima  bilan  qanday  yakunlanishi  odatda  bolalik  davridanoq  anglanilsada,  bu 

hodisaning  qachon yuz  berishi  esa,  har bir shaxs  uchun  uning  irsi, jinsi,  yoshi,  olgan 

ta’lim-tarbiyasi,  tanlagan  kasbi  va boshqa qator omillar ta’sirida kechishini  inkor etib 

bo'lmaydi.

Shunga  ko'ra,  har  bir  odamning  bu  boradagi,  ya’ni  riskning  m a’qbul  darajasi 

yuzasidan  o'z  qarashlari  uning  umri  davomida  o'zgarib  boradi.  Riskning  ma’qbul 

darajasi  yuzasidan  odamlaming  qarashlari  o'zgarib  borishiga  ulaming  avtomobil 

yo'lidan o'tishlari  misolida ko'rish mumkin.

Bu jarayonda har  bir odam  avtomobillar harakati jadalligiga,  oqimiga nisbatan 

yo'lning  turli joyida  kutib  turishi,  yo'lni  kesib  o'tishi  turli  vaqtda  hamda jadal  yoki 

sust  kechishi  kuzatiladi.  Aynan  odamlar  riskning  ma’qbul  darajasini  tanlasluari

388

---

ulaming  jarohat  olish  va  halokatga  uchrash  ehtimoli  ham  turlicha  b oiishi  holatini 

yuzaga keltiradi.

Tasodifiy  hodisalaming  ma'Ium  vaqt  (odatda biryil)  davomida takrorlanib yuz 

berish  ehtimolligi  matematik  metodlardan  foydalanilgan  holda  aniqlanadi.  Ayrim 

hollarda  tasodifiy  favqulotdagi  hodisaning  yuz  berishi  ehtimoli.  aynan  uning 

takrorlanish chastotasiga. ya’ni 

co

 — nisbiv chastotaga mos kelishi  mumkin.

Bizning  nazarimizga  ko‘ra.  bunday  mos  kelish  holati,  statistik  ma'lumotlar 

bazasi  birmuncha  mukammal  shakllangan  ma’qbul  risklaming  takrorlanishlari

10  

sug’urtaning obyekti sanaladigan tasodifiy  hodisalarga daxldorligi  xususida mulohaza 

bildirilishi to'g'ri  bo‘ladi.

Qator  iqtisodchi  olintlar  va  mutaxassislaming  nazariy  talqinlarda  ma’qul

boimagan  risk  namoyon  boiishi  uning  chastotasi  10~J  dan  ortishi  oqibatida  yuzaga 

kelishi ta’kidlangan.