0 ‘zbek isto n respublikasi oliy va q ‘rta m axsus t a ’lim vazirligi

18-MAVZU.

SUG‘URTADA  RISK TRANSFORMATSIVASI

18.1.  Qayta sug'urtalash tushunchasi va uning

 

amaliy va nazariy asoslari

Qayta 

sug'urtalash 

yordamida 

sug‘urtalovchilar 

o'/Jarining 

ancha 

muvozanatlashgan  sug'urta  portfelini  shakllantirishlari  mumkin.  Bundav  portfelning 

shakllanishi  sug'urta  tashkilotlari  uchun  unchalik  keng  hududni  qamrab  olmasdan. 

o'xshash  sug'urta  qaltisliklari  doirasida  va  o'zaro  ko‘p  farqlanmaydigan  sug'urta 

pullari  bilan  bir  turdagi  obyektlar  sug'urtasi  shartnomalari  sonining  yetarlicha  ko'p 

ekanligini  anglatadi.  Muvozanatlashgan  portfelning  yo‘qligi  moliyaviy  barqarorlik 

uchun asos yaratuvchi qulay mutanosiblikni jiddiy buzadi.

Qayta  sug'urtalashdan  yig‘ilgan  sug‘urta  mukofoti  qiymatidan  sug'urta  badali 

miqdorining 

oshib 

ketishi 

tufayli 

sug'urta 

operatsiyalarini 

o'tkazishda 

sug'urtalovchida  yuzaga  keladigan  zarar  ko'rish  qaltisliklarini  kamaytiradi.  Qayta 

sug'urtalash  sug'urtalovchining 

yuqori  sug'urta 

pullari 

uchun 

sug'urta

shartnomalarini tuzish imkoniyati kengavishiga yordam beradi145.

Qayta  sug'urta  qilish  shartnomalarining  tuzilishi  sug'urtalovchilarga  o'z 

moliyaviy  barqarorligini  ta'minlash  maqsadida  ulaming  kapitali  hajmi  va  sug'urta 

operatsiyalari  miqdori  o'rtasidagi  munosabatni  yo'lga  qo'yish  imkoniyatini  bcradi. 

Qayta 

sug'urta 

qilish 

shartnomalarini 

tuzish 

imkoniyatining 

mavjudligi 

sug'urtalovchilarga  sug'urtaning  yangi  turlari  bo'yicha  operatsiyalar  bilan  ko'proq 

shug'ullanishga yordam beradi146.

Qayta  sug'urta  qilish 

dastlabki 

shart-sharoitlarining  paydo 

bo'lishi

sug'urtalovchilar  tomonidan  avval  qabul  qilingan  sug'urta  qaltisliklarining  qayta 

taqsimlanishidagi  zaruratga  xizmat  qildi.  Bundav  zarurat  sug'urtalovchilaming 

moliyaviy  barqarorligi  va  ushbu  qaltisliklar  muvozanatlashtirilishini  ta'minlash 

maqsadida yuzaga kelgan.

Qayta sug'urta qilish -  bu sug'urtaning mustaqil  turi.  Qayta sug'urta qilishning 

maqsadi  sug'urtalovchining  ehtimoliy  moliyaviy  yo'qotishdan  himoya  qilishdan 

iborat.  Qayta  sug'urta  qilish  yordamida  sug'urtalovchi  o'zining  moliyaviy 

imkoniyatlari  butun  qiymatidan  oshadigan  qaltisliklar  bo'yicha  to'g'ridan-to'g'ri 

sug'urta  shartnomalarini  tuzish  orqali  o'zining  sug'urta  portfeli  hajmini  oshirishi 

mumkin.

Qayta  sug'urta  qilishning  juda  ko'p  ta’riflari  mavjud.  Klassik  ta’rifi  Buyuk 

Britaniya  qonunchiligiga  19  asrda  kiritilgan  bo'lib,  unda  qayta  sug'urta  qilish 

sug'urtalovchining  avval  qabul  qilgan  qaltisliklarini  xavfsizlantirishga  mo'ljallangan 

sug'urtalangan  qaltislikni  vangitdan  sug'urtalash  sifatida  talqin  etilgan.  Eng  qisqa 

ta’rif Germaniya Savdo  ustavida quyidagicha bayon  etilgan:  “Qayta sug'urta qilish  -  

bu sug'urtalovchi tomonidan olingan qaltislikni sug'urtalash”.147

1

j

5A

ptzlmohob

  A.  npaKTHKa  HenponopuHOHantHoro  nepecTpaxoBamw.  M :  H3.aaTe;n>CKHH 

hom

  «CTpaxoBoe

peBio». 

2001.172 c.

'46AxBjiezaiaHH K).T. CTpaxoBaHHe.  M.:  IOHHTH-/1AHA, 2006.  543  c.

147 ri(|)aH(J)4)ep  K.  BBezieHHe 

b

 

nepecrrpaxoBaHHe M.: 

«A

hkhji

», 

2000.  155 

c.

210

---

Qayta  sug‘urta  qilishning  ushbu  va  boshqa  ta?riflari  quyidagi  umumiy 

xususiyatlarga ega:

- qayta sug‘urta qilish — bu haqiqiy sug'urta;

-  sug'urtalovchi  tomonidan  to'g'ridan-to'g'ri  sug'urta  shartnomasi  bo'yicha 

olingan  qaltislik  asl  qaltislik  deyiladi  va qayta sug'urta  qilish  shartnomasining asosiy 

obyekti hisoblanadi;

-  qayta  sug'urta  qilish  shartnomasi  bo'yicha  ikkinchi  tomon  faqat 

sug‘urtalovchi  boiishi  mumkin.  Sug'urtalovchi  va  qayta  sug'urtalovchi  o’rtasida 

qonuniy munosabat yuzaga kelmavdi.

O'zbekiston  Respublikasi  Fuqarolik  Kodeksining  959-moddasiga  (“Qayta 

sug'urta  qilish”)  muvofiq,  sug'urta  shartnomasi  bo'yicha  sug'urtalovchi  o'z 

zimmasiga olgan sug'urta tovonini yoki sug'urta pulini to'lash xavfi uning tomonidan 

to'liq  yoki  qisman  boshqa  sug'urtalovchida  (sug'urtalovchilarda)  u  bilan  tuzilgan 

qayta  sug'urta  qilish  shartnomasi  bo'yicha  sug'urtalanishi  mumkin148.  Biroq.  qayd 

etish  kerakki,  sug'urta  shartnomasi  bo'yicha  qaltislik  va  sug'urta  tovonini  to'lash 

qaltisligi  yoki  sug'urta  puli  -   bu  turli  qaltisliklar  bo'lib,  ulardan  birinchisi 

sug'urtalanuvchining 

qaltisligi. 

ikkinchisi 

esa 

sug'urtalovchining 

qaltisligi 

hisoblanadi.

Qayta sug'urta qilishning asosiy ishitrokchilari:

- sug'urta kompaniyasi;

- professional qayta sug'urtalovchi;

- qayta sug'urta qilish bilan shug'ullanuvchi  birlamchi sug'urtalovchi;

- qayta sug'urta qilish brokeri;

- qayta sug'urta qilish puli149 1

5

0

.

Qayta  sug'urta  qilish  himoyasiga  ehtiyoji  bor  kompaniyalar  orasida  birinchi 

o'rinda  oddiy  sug'urta  kompaniyasi  turadi.  Sug'urtalashga  tavakkalchilikni  qabul 

qilgan va qayta sug'urtalashga bergan sug'urtalovchi “sedent” deb ataladi.

Qayta  sug'urta  qilish  shartnomasi  bo'yicha  "sessioner”  deb  ataluvchi 

professional  qayta  sug'urtalovchi  qayta  sug'urta  qilish  himoyasini  taqdim  etishi 

mumkin.  Professional  qayta  sug'urtalovchi  — bu  faqat  qayta  sug'urta  qilish  bilan 

shug'ullanuvchi  sug'urta  uyushmasi.  Bunday  uyushma  to'g'ridan-to'g'ri  sug'urta 

shartnomalarini  tuzmaydi va sug'urtalanuvchilar bilan to'g'ridan-to'g'ri  munosabatda 

bo'lmaydi. 

Hozirgi 

paytda 

dunyoda 

200 

atrofidagi 

professional 

qayta 

sug'urtalovchilar uyushmalari  faoliyat yuritadi. Ammo  qayta sug'urta qilish  bo'yicha 

xizmatlami  birlamchi  sug'urta qiluvchilar ko'rsatishadi13  .

Qayta sug'urta qiluvchilar quyidagi vazifalami amalga oshiradilar;

•  halokatli  qaltislik  qabul  qilinib,  sug'urta  hodisasi  yuz  berganda  to'g'ridan- 

to'g'ri sug'urtalovchining to'lashga qodir bo'lmay qolish ehtimolini kamaytiradi;

•  texnik  qaltislik.  yetarlicha  baho  berilmagan  qaltislik,  anderraytingning  o'z 

qaltisligi  va turli  xatoliklar  (inson  omili)  qaltisliklarining bir qismi  olinib.  to'g'ridan- 

to'g'ri sug'urtalovchining buxgalteriva balansini muvozanatlashtiradi;

148 O'zbekiston Republikasi Fuqarolik Kodeksi.  52-bob  Sug'urta Xalq so'zi, 2015-yil.

149A6pa.MOB  B K)  CrpaxoBaHiie: Teoptra 

h

 npaKnoca, M  :  Bojrrepc 

K.iyBep. 

2007.  512  c.

150 CaxripoBa 

H.n. 

CTpaxoBaHHe.  M.:  ItpocneKr, 2006.  740  c.

211

---

•  katta  sug'urta  puliga  ega  poiislar  yoki  qaltislikning  yuqori  darajada 

zararlanishi  qayta sug'urta qilish bilan qoplanib,  to'g'ridan-to'g'ri  sug‘urtalovchining 

sug'urta portfeli muvozanatini yaxshilaydi;

•  qaltislikning  mutanosib  qismini  o‘ziga  olib.  shuningdek,  kerakli  zaxiralar 

qismini  taqdim  etib,  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  sug‘urtalovchining  yirik  qaltisliklami  qabul 

qilish qobiliyatini kuchaytiradi;

•  to'g'ridan-to'g'ri 

sug'urtalovchi 

tomonidan 

qaltisliklami 

ta’minlashga 

vo‘naltirilgan  kapitalni  erkinlashtirib.  uning  samarali  idora  qilishi  mumkin  bo'lgan 

kapitali hajmini oshiradi;

Quyida  keltirilgan  turli  xizmatlami  taqdim  etish  vo‘li  bilan  to'g'ridan-to'g'ri 

sug'urtalovchining operatsiyalari samaradorligini oshiradi:

-  butun  dunyo  bo‘yicha  anderrayting  ma'lumotlarini  yig'ish.  qayta  ishlash  va 

taqdim etish;

-  o'ziga xos,  ayrim  (noodatiy  yoki  maxsus  qayta  sug'urta  qilish)  qaltisliklami 

baholash va tahlil qilish;

- zararlar haqida ogohlantirish yuzasidan konsultatsiya taqdim etish:

- da’volami boshqarishda amaliv yordam ko'rsatish;

- aktuar hisoblami bajarish;

- sedent xodimlari treningi va 

0

‘qishi;

-  to'g'ridan-to'g'ri  sug'urtalovchilarga  ulaming  kapitalini  investitsiyalashda, 

boshqaruv xodimlami yig'ishda, hamkorlar (masalan,  sug'urtalash bo'yicha)  izlashda. 

tashkilotlaming birlashishi, bitim tuzishida va shu kabilarda yordam beradi151.

Inobatga  olish  kerakki,  qayta  sug'urtalovchilar  sug'urtalovchilar  kabi  o'zlari 

qabul qilgan majburiyatlami  qayta sug'urtalashlari  mumkin.  Bunday  holatda tuzilgan 

shartnoma -   “retrotsessiya  shartnomasi",  majburiyatlami  keyinchalik  qayta  sug'urta 

qilishga  beruvchi  shaxs  -   “retrotsedent”,  bunday  majburiyatlami  o'ziga  qabul  qilib 

oluvchi shaxs -  “retrotsessioner’ deb ataladi.

Retrotsessiya  shartnomasi  tuzilishining  maqsadi  -   qayta  sug'urtalovchining 

moliyaviv 

barqarorligini 

ta'minlash 

maqsadida 

uning 

majburiyatlarini 

muvozanatlashtirish va qaltisliklami qayta taqsimlashdir.

Shunday 

qilib. 

retrotsessiya  -  

bu 

uchinchi 

sug'urtalovchiga 

o'z 

majburiyatlarining  bir  qismini  berish  yo'li  bilan  qayta  sug'urtalovchi  uchun  o'z 

qaltisliklarini  chegaralash  va  shu  tarzda  o'z  portfelini  muvozanatlashtirish  imkonini 

beruvchi vositadir.

Qayda  sug'urta  qilish  brokeri  sug'urtadagi  broker  kabi  qayta  sug'urta  qilish 

amaliyoti  va  qonunchiligi  sohasida  ekspert  hisoblanadi.  U  qayta  sug'urtalovchining 

agenti hisoblanadi va sug'urtalanuvchilar oldida yuridik javobgarlikni  olmaydi152.

Qayta  sug'urta qilish  puli  -  sug'urtaning  barcha  portfeli,  sug'urtaning  alohida 

turlari  yoki  yadroviy  reaktor,  atom  elektrostansiyasi,  aviatsiya,  farmatsevtika  kabi 

falokatli  xarakterga  ega  alohida  xavfli  qaltisliklar  va  boshqa  qaltisliklar  sug'urtasi 

bo'yicha  summaning  o'ziga  tegishli  qismini  ushlab  qolishdan  yuqori  qayta  sug'urta 

qilishga tegishli barcha qaltisliklami pulga taqdim etuvchi,  sug'urta kompaniyalaming 

ixtiyoriy  birlashmasi.  Pul  shaklidagi  qayta  sug'urtalashda  to'g'ridan-to'g'ri  sug'urta 1

3

1

131 AraeB E.X., Maxanesa KD.M.CTpaxoBaime  yieoHHK. M .:  tOHHTH, 2011.  415  c. 

'■"CTpaxoBaHiie 

YHeomiK /  Itoa