0 ‘zb e k ist o n r espu b lik a si ol1y va o rta m axsus ta’l im vazirligi

Boshlovchi: 
M a n a ,  bugungi  b a h s - m u n o z a r a li  am aliy 
m a sh g ‘u lo tim iz   h a m   nihoyasiga  yetdi.  U n i  quyid agich a 
xulosalasak  h a m   b o ‘ladi.
«Biz  o ‘z  d in im iz   va  e ’tiq o d im iz d a n   h e c h   q a c h o n   voz 
kechm aym iz»,  —  degan  edi  1.  K arim ov  «Turkiston  —press» 
ax borot  agentligi  m u x b irin in g   savollariga  jav o b larid a.  — 
Shu  bilan  birga  m u q a d d as d in im iz s h a ’niga  do g‘  tu sh irm o -
94

---

q c h i  b o ‘lgan  kim salar  bilan  h e c h   q a c h o n   m u ro sa   qilol- 
m aym iz.  M e n   0 ‘zb ek isto n   rahb ari  sifatida  yovuz  k u c h lar 
m u q a d d a s   islo m   d in im iz n i,  o ta -b o b o la rim iz   e ’tiq o d in i, 
m u s u lm o n   fu q a ro la rn i  tah qirlashiga,  ja m iy a tim iz   h a y o ti­
ga  xavf  tu g ‘dirishiga  y o i   q o ‘ym aym an».
B iz n in g   t u s h u n c h a m i z d a g i   d u n y o v iy   t u z u m   —  h a r  
q a n d a y   m a d a n iy a t  ne g izid a   m u a y y a n   d in iy   d u n y o q a ra s h  
y o tis h in i  e ’t i r o f   etish g a   ta y a n a d i.  0 ‘z b e k o n a   a n ’a n a la r 
negizida  esa  islomiy  u n s u r va  q adriy atlarn in g  roli  m u h im - 
ligi  t a n   o lin d i.  M o ziy g a   n a z a r   ta sh lasak ,  xa lq im iz   o ‘z 
t a r a q q iy o tin in g   e n g   y u k sak   c h o ‘q q ila rig a   d in iy   ilm la r 
b ilan   dunyoviy:  u m u m in s o n iy ,  ijtim oiy  h a m d a   a n iq   rivoj- 
la n is h n in g   h a m o h a n g lig i  va  m u ta n o sib lig i  t a ’m in la n g a n  
p a y tla r d a   k o ‘t a r i l g a n i n i n g   g u v o h i  b o ‘la m iz .  Bu  h o la t 
du n y o viylik   va  din iy lik   o ‘rtasidagi  m u v o z a n a tn in g   h a m ­
da  b ir-b irin i  t o ‘ld iruvchi  uyg‘u n lik n in g   barqarorligi  a so si­
da  k e c h a d i.
U m u m a n ,  y u q o rid a   к о ‘rib  o ‘tg a n im iz d ek ,  m ustaqillik 
yillarida  islom  dini  va  islomiy qadriyatlam i tiklash  borasida 
asrlarga  te n g   am aliy  ishlar qilindi.  Islom   va  islomiy  q a d ri- 
ya tla r  m a ’n a v iy -m a ’rifiy  h a y o tim iz   tarkibiy  qism iga  ay- 
lanib  bo rayotganligi  quvo narli  hodisadir.
TAYANCH  S O ‘Z  VA  IBORALAR
Y a sh il  r a n g la r ,  k o ‘k  r a n g la r,  Y a ssa v iy lik ,  h o 'ja g o n ,  K u b ro v iy a   ta r iq a t -  
la r i,  A h m a d   Y a ssa v iy ,  Y u s u f   H a m a d o n iy ,  A b d u lx o liq   G N jd u v o n iy ,  B a ­
h o u d d in   N a q s h b a n d ,  N a jm i d d in   K u b ro ,  « o ltin   ta r iq a t» ,  M a h m u d   Z a m a x ­
s h a r iy ,  M o tu r id iy ,  M a r g ‘in o n iy ,  A b d u r a h m o n   J o m iy ,  I m o m   H u s a y n ,  « Is ­
lo m   o m ili» ,  J i n o y a t  k o d e k si.
6 - § .  T E M U R IY L A R   D AV RI  M A ’NAVIYATI
T e m u r i y la r   d avri  m a ’n a viyati 
D av rg a  t a ’s ir 
yurtimiz  tarixidagi  zarhal  harflar  bi-
e tg a n   o m illar 
lan  bitilgan  ulkan  xazinadir.  M am -
lakatimizning  dunyoga  m ash hu r  b o ‘lishida,  insonlar  tarbiya- 
sida  bu  davr o ‘z  rolini  bajarmoqda  va  mustaqilligimizni  mus- 
tahkamlashda,  xalqimizning  milliy  g ‘ururini  shakllantirishda 
xizmat  qilmoqda.
95

---

Наг bir davm ing  moddiy  va  m a ’naviy taraqqiyotga  t a ’sir 
etuvchi o ‘z omillari bo‘ladi.  Temuriylar davri  m a ’naviyatining 
yuksalishiga  t a ’sir etgan  omillar —  IX—X II  asrlarda  M ark a ­
ziy  Osiyoda  ro ‘y  bergan  o ‘zgarishlar,  buyuk  Uyg‘onish  dav­
ri  (Sharq  Renessansi)  kashfiyotlari,  ilm -fan  sohasidagi  katta 
o ‘zgarishlar,  buyuk  allom alar  Ibn  Sino,  Forobiy,  Farg‘oniy, 
Beruniy,  Buxoriy,  B ahouddin  N aqsh band   va  boshqalam ing 
asarlari,  keyingi  asrlardagi  voqealardir.
M utaxassis  o lim la rn in g   fikrlariga  q a ra g an d a ,  m a s h h u r 
shayx  B ah o u d d in   N a q s h b a n d   tariq ati  A m ir  T e m u r   davri 
m afkurasi  asosini  tashkil  etg an  va  u  yuksak  e ’tib o r  to p - 
ganligi  taso difiy  e m a s   edi.  « D iling   A llo h d a ,  q o ‘l i n g — 
m e h n a td a   b o i s i n » , — d e g an   buyu k  h ik m a t  A m ir  T e m u r 
dun y o q a ra sh ig a   m os  edi.
U z o q   c h o ‘zilgan  v ayro nag archilik,  mislsiz  u ru s h la r  bu 
o ‘lkada  y a g on a  va  qud ratli  davlat  b a rp o   etilishini  h a m d a  
m a m la k a td a   tin c h lik   va  osoyishtalik  o ‘rn a tilishini  tarixiy 
z aruratga  aylan tirg an  edi.
A w a lo ,  shuni  aytish joizki,  C h ig ‘atoy avlodidan b o ‘lgan 
T a rm a sh irin x o n   (1326— 1334)  o ‘ldirilgandan  keyin  M ova- 
ro u n n a h r d a   b e q aro rlik   ku ch ay di.  Lekin  c h ig ‘atoiylarning  
biro n tasin in g   h a m   kuch ay ib   bo ra y o tg a n   feodal  ta rq o q lik - 
ka  b a rh a m   berishga  k uchi  ye tm a d i.  C h ig ‘atoy   ulusi  10  ga 
yaqin  m ustaqil  bekliklarga  b o i i n i b   ketdi.  M asa lan ,  Kesh 
v ilo y a tid a   H o ji  B arlo s  o ‘z in i  h o k im   d e b   e i o n   qild i. 
X o ‘ja n d   va  unga  q arash li  y e rla rd a   a m ir  B oyazid  J a lo ir 
m ustaqillik  e i o n   qildi.  B ir-birlari  bilan  talo n c h ilik   u ru s h ­
lari  boshlanib   ketdi.
M o ‘g ‘uliston  xoni  T u g i u q   T e- 
Obodonchilik 
m u r x o n   ( 1 3 4 8 — 1363)  b u   p a r o -
ishlari 
k a n d a lik d a n   fo y d a la n ib ,  1360-yil
fevralida sanoqsiz  lashkar bilan  M ovarounnahrga bostirib kir- 
di.  Sayram  m o ‘g ‘ulga qarshilik koTsatm ay taslim  b o id i.  Sir- 
daryoning  o ‘ng  va  s o i   tom o nlari  h a m   shu  zaylda  egallandi. 
0 ‘zini  hokim ,  xon  deb  atagan  boshliqlar  h a m   qochib  keta 
boshladi  yoki  m o ‘g‘ul  q o ‘shinlariga  q o ‘shildi.  Lekin  xalqqa 
qiyin  b o i d i .   M o ‘g ‘ullar  1369-yilgacha  M o v a r o u n n a h rd a  
xo‘jayinlik qilishdi.  Urushlar,  t o ‘qnashuvlar ha m m a n in g  tin-

---

kasini  quritdi.  Vatan  ozodligi  va  mustaqilligi  y o ‘lida  jonini 
tikkan  yolg‘iz  A m ir  T e m u r  (1336— 1405)  b o ‘ldi.  U  markaz- 
lashgan  mustaqil  davlatga  asos  soldi.  H a r  qanday  davlat  o ‘z 
faoliyatida  m a ’lum  ijtimoiy  guruhning  maqsad  va  m anfaat­
larini  him oya  qiladi.  M asalan,  quldorlik  davlati  qul  egala- 
rining,  feodal  davlati  yirik  yer-suv  h am d a  mulk  egalarining 
manfaatini  him oya qiladi va  hokazo.  Temuriylar davlati  ham  
m ulkdorlar  h u k m ro n   b o ‘lgan  davlat  edi.
A m ir  T e m u r   k o ‘p  yillar  dav o m   etgan  feodal  tarqo qlik  
va  u ru sh la r  o q ib a tid a   vayron  boTgan  xalq  x o ‘jaligini  tik ­
lash,  sh a h a rla rn i  qayta  q u rish  va  m a m la k a tn i  o b o d   q i­
lish d a   z o ‘r  ta sh a b b u s   va  jo n b o z lik   k o ‘rsatdi.  M a s a la n , 
S a m a r q a n d   va  B a n o k a t  s h a h a rla ri  1218— 1 21 9-yillarda 
m o ‘g ‘ullar ta ra fid a n   ta m o m a n   vayron  etilgan  edi.  Buxoro, 
N a s a f   (Q arshi)  va  b o shq a  s h a h a rla r  h a m   n o c h o r   ahvolga 
tushib  qolgan  edi.  S h a h a rla rn i  tik la m a sd a n ,  o b o d   q ilm as- 
d a n   tu rib  m a m la k a td a   h u n a rm a n d c h ilik   va  savd o-so tiqn i 
rivojlantirib  b o i m a s   edi.
A m ir  T e m u r   h o k im iy a t  te p asiga  kelishi  b ila n o q   s h a ­
h a rla rn i  tik lash  va  o b o d o n la s h tiris h   ishiga  a stoy dil  ki- 
rishdi.  M asa lan ,  1371 — 1372-yillarda  poytaxt  S a m a r q a n d ­
ning   buzilib   k e tg an   hisori  ( q a l ’a)  va  u z u nlig i  70  c h a q i- 
r i m   a t r o f i d a   b o T g a n   d e v o r i n i   t i k l a t d i .   0 ‘s h a n d a  
S h a h ris to n   (tashq i  sh a h a r)  va  u n in g   6  d arv o zasi  (S h ay x- 
z o d a ,  O h a n in ,  F e ru z a ,  S o ‘z a n g a ro n ,  K o riz g o h ,  C h o rs u ), 
4  qavatli  ikki  u lk a n   saroy   —  K o ‘ksaroy  va  B o ‘s to n sa ro y  
b u n y o d   etildi,  s h a h a r k o ‘chalari  va  b ozo rlari  o b o d   qilindi. 
S h o h i   Z i n d a d a   O T jo y   T u r k o n   o g ‘o ,  T u g ‘lu q   T e g in , 
Q u tlu g 6  T u r k o n   o g ‘o,  S h irin b e k a   m a q b a ra la ri,  x o n a q o h  
va  C h o r to q   qu rildi.  T e m u r n i n g   ra g ‘ba ti  b ilan   S a m a rq a n d  
C h o rs u sid a   T im   va  s h a h a rn in g   u  b o s h id a n   bu   b o sh ig ac h a  
kesib  o ‘tg a n   s h o h   k o ‘c h a ,  R u h o b o d   m a q b a r a la ri  h a m  
q u rild i.
S o h ib q iro n   A m ir  T e m u r   o ‘z  h ayoti  d a v o m id a   k o ‘plab 
sh ah a rla r,  m asjid -u   m a d ra sa la r,  m aq b arala r,  x o n a q o h la r, 
q a l ’a -q a s rla r,  b o g ‘- r o g ‘lar,  su g ‘o rish   in s h o o tla ri,  ravon 
y o ‘lla r,  k o ‘p r i k l a r   b a r p o   e t tir d i.  U l a r n i n g   b a ’z ila rin i 
o ‘g ‘illari,  nabiralari,  saroy  m alikalari,  islom  ra h n a m o la ri
7  —  M a ’n a v iy a t  a s o s la ri 
97

---

no m i  b ilan   atashga  d a ’vat  etdi.  Biroq  b a rp o   etilgan  in- 
sh o o tla rn in g   birontasiga  h a m   A m ir  T e m u r   n o m i  b e rilm a - 
di.  B unga  u n in g   o ‘zi  x ohish  bildirm adi.
A m ir T e m u r  davrida  S a m a rq a n d   y angicha  usulda  qayta 
qurildi.  M o ‘g ‘ullar  hukm ro nligi  davrida,  y a ’ni  keyingi  140 
yil  d a v o m id a   b iro n - b ir  k atta  b ino   qu rilm ag a n   edi.
A m ir  T e m u r   d u n y o   m ad an iy atig a,  m a ’naviyatiga  b e ­
qiyos  hissa  q o ‘shgan  b u y u k   shaxsdir.  A m ir  T e m u r   q u rd ir- 
g a n   B ib ix o n im   m asjidi  (1 4 0 4 ),  O q sa ro y   q asri  (1 3 8 0 — 
1404),  D o ru s -s a o d a t  m aqb arasi  (1380)  oliy  im oratlardir.
A m ir  T em u r  davrida  bog1  yaratish  ishlari  beqiyos  rivoj- 
landi.  Bog1 lar xalqning urf-odatlari va  mavjud sharoitdan  kelib 
chiqib  yaratilgan.  T a d q iq otch i  O 1.  Alimov  t a ’kidlashicha, 
Sohibqiron  Samarqand  atrofida  12  ta  bog1-saroy  barpo  ettir- 
gan.  Bular  Bog‘i  Naqshijahon,  Bog‘i  Behisht,  Bog‘i  Shohrux, 
Bog‘i  D ilkusho,  Bog‘i  Sham ol,  Bog‘i  D avlatobod,  Bog‘i 
B o id i,  Bog‘i  M aydon,  Bog‘i  Baland,  Bog‘i  C hinor,  Bog‘i 
Jaho nnam o ,  Bog‘i  N av  bogiaridir.  Bulardan  tashqari  m a m - 
lakatning  boshqa  joylarida  ham   ko‘plab  bog1 lar  yaratilgan.
A m ir  T e m u r  jis m o n a n   baquvvatligi  va  yuksak  m a ’n a ­
viyati  b ila n   o d a m l a r d a n   ajralib   tu ra d ig a n ,  h a r   q a n d a y  
o d a m n i n g   r u h i g a   t a ’s i r   o ‘t k a z a d i g a n   h a m d a   o ‘z ig a  
b o ‘ysu n d ira d ig an   b u y u k   shaxs  edi.  Angliyalik  ta d q iq o tc h i 
X ilda  X u k x e m n in g   fik ric h a ,  A m ir  T e m u r   0 ‘rta   O siyo 
o ‘tm i s h   ta r a q q i y o t i d a   t o 'p l a n g a n   siyosiy,  iq tis o d iy   va 
m a dan iy  m erosni  o 'z id a   m ujassam lantirgan  va  bu  m adaniy 
m e ro sn in g   d a v om chisi  boTgan  shaxsdir.
A m ir   T e m u r n i n g   a v lo d la r id a n   k o ‘p c h ilig i  s h u n d a y  
o b o d o n c h ilik   ishlarini  d av om   ettirdilar.  M irzo  U lu g ‘bek 
qu rd irg an   m a d ra sa la r,  H u sa y n   B oyqaro  d avrida  A.  N a -  
voiy  boshchiligidagi  o b o d o n c h ilik   ishlari,  B obu riylar d a v ­
ridagi  noy ob   qurilishlar  bu n g a   misol  b o ‘la  oladi.
m am lakatlam i  u  4  ulusga  b o i i b ,  o ' g l l ,   nabiralariga  taqsim- 
lab  bergan.  Ulus  hokimlari  mustaqil  hukm dorga  o'xshardi. 
Ularning  o 6z  devonlari,  xazinasi  va  qo'shini  b o ig a n .  Lekin
B o shqaruv
m ad an iy a ti
A mir T e m u r o ‘z ulkan saltanatini 
ulus-ulus  qilib  idora  qilgan.  M ova- 
rounnahrdan boshqa barcha o ‘lka va
98

---

u la r  u lu s n in g   m u h im   ishlarin i  o ta si  va  m a rk a z iy   h u k u - 
m at  bilan  kengashib  qilishardi.  Ayni  m ahald a  A m ir  T e m u r 
ularning  yo nida  o ‘zining  ishonchli  o d a m larini  tutardi.
U lus  h o k im la ri  xirojning  bir  q ism ini  m ark aziy   davlat 
xazinasiga j o ‘natib  turishlari  shart  edi  va  zaru r b o i i b   qolsa, 
otasi  yoniga  q o ‘shin  bilan  bo rib,  xizm at  qilishga  m ajb ur 
edi.
A m ir  T e m u r   m ark aziy  davlat  tizim in i  ix c h am   va  ish- 
c h a n   qilib  tu z d i,  b u n d a   songa  em as,  sifatga  e ’tib o r  berdi. 
D avlat  siyosatini  belgilashda  va  u ni  a m a ld a   hayotga  t a t ­
biq  etish da  n a q sh b a n d iy a   tariqati  g ‘oyalarini  ifodalovchi 
« ro s ti-r u s ti»   q o id a s i  a so s   q ilib   o lin d i.  S o h i b q i r o n   bu 
g ‘o y a n i  t a k o m illa s h tir ib ,  « K u c h   —  a d o la t d a d ir »   d e g a n  
m a s h h u r  h a m d a   shu  davrgach a  dav latlar  tajribasida  o m - 
maviy  q o i l a n i l m a g a n   q o id a n i  k a sh f  etdi.  D a v lat  ishiga 
iymonli,  diyonatli  kishilarni  o ‘tqazdi.  D avlatni  boshqarish- 
ni  4  om ilga  b o g ‘liq  d eb  bildi:
1. 
Saltanat.  2.  X azina.  3.  Q o ‘shin  (sipo h  m asalasida). 
4.  Raiyat  (q o ra   xalq).  S a lta n a tn i  yuritish da  vazirlar  m a - 
salasiga  e ’tib o r  qaratildi.  V azir  4  sifatga  ega  b o ‘lishi  sh art 
b o ‘lgan.  Bular:  1)  asllik  va  to z a   nasllik;  2)  a q l-u   faro sat- 
lilik;  3)  raiyat  va  sip o h   ah v o lid a n   boxabarlik ;  4)  sabr- 
toqatlilik  va  tinchliksevarlik.  A m ir  T e m u r   tu z g an   m a rk a ­
ziy  davlat  tizim in i  b o r - y o ‘g ‘i  7  vazir boshqargan:  1)  m a m ­
lakat  va  raiyat  vaziri  (vaziri  a ’z am   —  Bosh  vazir);  2)  sipoh 
vaziri  ( s ip o h n in g   t a ’m in o ti  va  u n in g   u m u m iy   a h v o li);
3)  m oliya  ishlari  vaziri  (egasiz — davlatga  qarashli  yer-suv 
va  m ulk;  4)  saltan at  ishlarini  yu rituvchi  vazir  (k irim -c h i- 
q im   m asalasida);  5)  adliya  ishlari  vaziri  b o ‘lib  q o z ila r  d e - 
vonga  rahbarlik  qilgan;  6)  devoni  m ushrifga  rahbarlik  (vo- 
q e a-h odisalardan   xabardorlik);  7)  xorijiy m a m la k atlar bilan 
boM adigan  m u n o s a b a tla r g a   m u ta s a d d ilik .  A m ir  T e m u r  
sa lta n a tn i  b o sh q arish d a   k engash,  m ash varat  va  m a slah a t- 
ga  a lo h id a   e ’tib o r  bergan.  K engash  —  bu  y aq in ,  i s h o n c h ­
li  o d a m la r  b ilan   m u h im   davlat  ishlari  y uzasidan  q ilin a d i- 
gan  m a slah a t,  yig‘ilish.  M ash v a rat  esa  m ashoyix,  ulam o, 
fuzalo,  vuzaro  va  b oshqa  ark o n i  davlatni  t o ‘plab  q ilina- 
digan  yig‘ilish.  «G archi  ishning  q anday yakunlanishi  taqdir
99

---

V
pardasi  prtid a   y ashirin  b o ‘lsa-da,  —  deydi  u,  —  aqli  raso 
va  h u s h y o r  kishilardan  k e n g ash -u   ta d b ir  istab,  fikrlarini 
b ilm o q   lozim».  «D avlat  ish la rin in g   9  u lu s h in i,—  deydi 
u,  —  kengash,  ta d b ir  va  m a sh varat  b ila n ,  qolgan  bir  u lu ­
shini  qilich  bilan  hal  qildim».
A m ir  T e m u r   el-y u rtn i  o ‘z  tasarrufiga  olish  va  ito atda 
tu tish  u c h u n   12  tu z u k   tuzdi:
1)  P o d sh o h la r bir so‘zlik boMishi  va  aytgan  s o ‘ziga  am al 
qilishi,  belgilangan  h ar  b ir  ishini  bilib  qilishi  lozim.
2)  H a r   bir  ishda  a d o la tp e s h a   b o ‘lishi,  atro fida  h a m  
s h u n d a y   kishilarni  tutishi  zarur.
3)  N e   ishniki  qilar  b o ‘lsa,  o ‘zi  h u k m   chiqarsin.
4)  B iror  ishga  a z m u   q a ro r  qilar  e k an ,  q a ro rid a   q a ttiq  
tursin.
5)  U n in g   a m r - u   fa rm o n i  h a m m a   u c h u n   vojib  b o ‘lsin.
6)  P o d sh o h lik   ishlarini  b iro n   b o sh q a   kimsaga  ishonib 
b erib  q o ‘ym asin.
7)  N e   ish  qilm oqchi  b o ‘lsa,  bo sh qalar bilan  kengashsin, 
lekin  m a slah a tn in g   foydalisini  olsin.
8)  S a lta n a t,  raiyat  va  sipoh   ishlarida  y a x s h i-y o m o n  
g a plar  eshitsa,  h a q iq at  qilib,  s h o sh m a s d a n ,  m u lo h a z a   b i­
lan  h u k m   chiqarsin.
9)  Sipoh  va  raiyat  o ldida  o ‘zini  haybatli  va jid d iy   tu t-  
sinki,  h e c h   kim   b o ‘yin  tovlash  va  gap  q aytarishga  j u r ’at 
e to lm asin.
10)  R aiyat,  xazina,  lash kar  va  saltan a t  p o d s h o h n in g  
h u k m i  ostid adir,  u  b un i  d o im o   esda  tu tm o g ‘i  lozim.
11)  S a lta n a tn i  id o ra   qilishda  b o s h q a n i  o ‘ziga  sherik 
qilm aslik  kerak.
12)  Ahli  k e n g ash d a n   ogo h  va  h u s h y o r  b o ‘lm o g ‘i  lo ­
zim ,  c h u n k i  k o ‘p in c h a   ayb  ax tarad ilar  va  u ni  tashqariga 
tashiydilar.
A m i r   T e m u r   t u z g a n   b u   d a v l a t   b a r c h a   i j t i m o i y  
tabaq alarg a  su yan gan   va  q o n u n   asosida  b o sh q arilad ig an  
yangi  b ir  davlat  edi.  « S altan atim   binosini,  —  deb  yozadi 
A m ir  T e m u r,  —  dini  islom,  t o ‘ra  va  tu z u k   ( q o n u n - q o id a ) 
a s o s id a   m u s t a h k a m l a d i m .   S a l t a n a t i m n i   b o s h q a r i s h d a  
u c h ra g an   h a r  q a n d ay   ishni  tuz u k k a   b in o a n   qildim».
100

---

v Z
T e m u r d a n   keying!  u n in g   iz d o sh lari  h a m   b o s h q a ru v  
s a n ’atig a  a m a l  q ilib ,  u ni  ta k o m illa s h tiris h d i.  A yn iq sa, 
M irzo  U lu g ‘b e k   d avrida  bu   n arsa  yaqqol  k o ‘rindi.
A m i r   T e m u r n i n g   m a ’n a v i y
belgilash  b ila n   iz o h la n a d i.  M o v a r o u n n a h r n in g   q a d im iy  
iq tis o d iy ,  m a d a n i y   s h u h r a t i n i   tik la s h   y illa r id a   u n i n g  
m a ’naviy  salohiyati  y a n ad a   kam ol  to p d i  va  ijtim oiy  h a- 
y o td a   t o ‘laligicha  n a m o y o n   b o ‘ldi.  S h u n in g   u c h u n   h a m  
m a m la k a t  ijtim oiy  h a y o tin in g   b a rc h a   to m o n la r i,  davlat 
id o r a   tiz im i,  iq tis o d iy ,  m o liy a v iy ,  d e h q o n c h i l i k ,  h u -  
n a r m a n d c h i l i k ,   sa v d o ,  m a d a n i y a t,  fa n ,  m e ’m o r c h ilik , 
harbiy  m asalalar,  x alqaro  aloq alar,  islom  dini,  sh ariat  va 
b osh qa  soh alar  m aqsad ga  m uvofiq  rivojlandi.  A m ir T e m u r  
d a v latn i  b o s h q a rish d a ,  u n in g   ichki  va  ta sh q i  siyo satini 
b e lg ila sh d a ,  xalq  o m m a s i,  m a n s a b d o r   shaxslar,  o lim - u  
f u z a lo la r ,  islo m   r a h n a m o la r ig a   m u n o s a b a t d a   A llo h g a , 
iym o ng a,  tafakkurga,  kitobga  va  eng  s o ‘nggi  c h o ra   sifati- 
d a g in a   qilichga  asoslanib  ish  yu ritdi,  h u k m   chiq ardi.
D e m a k ,  A m ir  T e m u r   buyuk   davlat  arbobi  va  yuksak 
m a ’naviyatga  ega  b o ‘lgan  d o n o   h u k m d o r   b o ‘lib,  h a m   si- 
yosiy,  h a m   m a ’naviy  jih a td a n   ju d a   katta  tarixiy  a h a m i-  
yatga  egadir.  Zero:
1.  A m ir   T e m u r   X IV   a s r d a y o q   m a m l a k a t   va  m i n -  
ta q a la ra ro   m u n o s a b a tla rn i  c h u q u rla sh tirib ,  y a go na  iq ti­
sodiy  m a k o n g a   birlashtirishga  h a ra k at  qildi.  Integ ratsiy a- 
ni  ishlab  ch iq ib ,  Buyuk  Ip a k   y o ‘li  o ‘tg an   m a m la k a tla r 
o ‘rtasida  m a d a n iy a tla r  m u lo q o tin i  b oshlab  berdi.
2.  A m ir  T e m u r   davlat  tizim i  va  b o sh q aru v n i  tashkil 
etishd a  o ‘ziga  xos  m ak tab   y a ra td i,  adolatli  ja m iy a t  q a ro r 
to p tirish d a   q o n u n   ustuvorligiga  rioya  qildi.
3.  A m ir  T e m u r   davlatch ilik   ta m oy illarin i  rivojlantirdi, 
uni  aq l-id ro k   salohiyatiga  tayanib,  taktik va  strategik  asos- 
da  shakllantirdi.
4.  A m ir  T e m u r   saltanati  m a ’naviyat  va  oliy  darajadagi 
m ad an iy atg a   y o ‘g ‘rilgan  saltan at  edi...
A m ir  T em u rn in g  
m a’naviy  salo h iy ati
s a lo h i y a ti  d a v la tn i  id o r a   q ilis h , 
u n in g   ic h k i  va  ta s h q i  s iy o s a tin i
101

---

J
«T em ur  tu zu k lari» d a 
m a ’n av iy at m asala la ri
«T em ur  tuzuklari»  A m ir  T e m u r
etilgan.  1783-yilda ingliz tilida  nashr qilingan.  Birinchi  m arta
to m o n id a n   X IV —XV  asrlarda  yo-
v i l o a n   h r x ‘ lil-1  H o c t l a K   t u r V   t i l i r l o   r«b/-vr» 
o ‘zbek  tiliga  1967-yilda  forschadan  taijima  qilingan.
« T e m u r tuzuklari» da A m ir T e m u r,  M o v a r o u n n a h rn in g  
1342— 1405-yillar orasidagi  ijtimoiy-siyosiy ahvoli,  q o ‘shni 
m a m la k a tla r  va  xalqlar  bilan  b o ‘lgan  o ‘zaro   m u n o s a b a t- 
lar  h a q id a   h ik o y a   q ilin a d i.  « T e m u r  tu z u k la ri» d a   A m ir 
T e m u rn in g   asosiy  doktrin asi  — jam iy a tg a,  ijtim oiy-siyosiy 
ha y o tg a   q a ra s h i,  b irla s h g a n   q u d r a tli  feod al  d a v la tn in g  
siyosiy  va  axloqiy  tam oyillari  ifodalangan.  « T e m u r  tu z u k ­
lari»  p o d s h o h l a r n i n g   t u r i s h - t u r m u s h i   va  o d o b - a x l o q  
m e ’yorlarin i  belgilovchi  risoladir.
A sar  2  q ism d a n   iborat.
B irinchi  qism da ja h o n   tarixida  m a s h h u r fotih,  sarkarda 
va  iste’d odli  davlat  arbobi  sifatida  n o m   q o ld irg an   A m ir 
T e m u rn in g   7  yo sh id an   to   vafotiga  q a d a r  k e ch gan  hayoti 
va  ijtim o iy - s iy o s iy   f a o liy a ti,  a n i q r o g ‘i,  u n i n g   M o v a - 
ro u n n a h rd a   M arkaziy  ho k im iy a tn i  q o ‘lga  kiritish,  feodal 
ta rq oq likk a  b a rh a m   berish  va  m a rk a zla sh g an   davlat  tu - 
zish,  q o ‘shni  yurt  va  m am lakatlarn i,  m asalan,  E ro n   h a m d a  
Afg‘o n is to n n i  o ‘z  tasarrufiga  kiritish,  O ltin  0 ‘rda  h u k m - 
d o r i   T o ‘x t a m i s h x o n   ( 1 3 7 6 — 13 9 5 ),  b u t u n   Y e v ro p a g a  
q o ‘rquv va  d ahshat  solgan Turkiya  sultoni  Boyazid Yildirim 
(1389— 1402)  ga  qarshi  va,  n iho yat,  buy uk   ja h o n g irn in g  
O zarboyjon,  G ru z iy a   va  H in distong a  qilgan  harbiy  yurish- 
lari  ix c h am   ta rz d a   b a y o n   etilgan.
Ikkinchi  qism  jahongirning  nom id a n   aytilgan  va  uning 
toj-u  taxt  vorislariga atalgan o ‘ziga xos vasiyat va p a n d-nasi- 
hatlaridan  iborat.  U n d a   davlatni  idora  qilishda  kimlarga 
tayanish,  boshliqlarni  saylash,  sipohiylaming  maoshi,  m a m - 
lakatlami boshqarish tartibi,  davlat arboblari va boshliqlaming 
burch  va  vazifalari,  amirlar,  vazirlar  va  boshqa  m ansabdor- 
lam ing  toj-u  taxt  oldidagi  alohida  xizmatlarini  taqdirlash 
tartibi  va  boshqalar  xususida  gap  boradi.
Q onun  ustuvorligi
A m ir  T e m u r   d avlatni  b o s h q a ­
rishda  o ‘z id an   a w a l   o ‘tg an  h u k m -
102

---

d o rla rd a n   farq  qilib,  davlat  va  m a m la k a tn i  b osh q arish d a  
1  yoki  2  tabaqaga  em as,  balki  aholining barcha  tabaqalariga 
suyandi.  « T e m u r  tuzuk lari»d a  aytilishicha,  davlat  asosini 
12  ijtim oiy  toifa  tashkil  qiladi:
1)  sayyidlar  (payg‘a m b ar  avlodlari),  ulam o,  mashoyix, 
fo z il  k is h ila r ;  2)  i s h b i l a r m o n ,   d o n i s h m a n d   k is h ila r ;
3)  xudojo‘y,  darvesh,  qalandarlar;  4)  n o ‘yonlar — amirlar, 
ya’ni  harbiy kishilar,  mingboshilar;  5) sipoh va raiyat;  6) max- 
sus  ishonchli  kishilar;  7)  vazirlar  va  sarkotiblar;  8)  hakim lar 
va  tabiblar,  m unajjimlar  va  muhandislar;  9)  tafsir  va  hadis 
olimlari;  10)  ahli  h u n a r  va  s a n ’atchilar,  h u n a rm a n d ,  kosib- 
lar;  11)  soTiylar;  12)  tojir (savdogar)  va sayyohlar:  xorij  bilan 
savdo-sotiq.  U ning   taqdirini  3  narsa:  p odshoh,  xazina  va 
askar  hal  qiladi.  Q o ‘shin,  asosan,  o ‘n,  yuz,  ming  va  tu m a n - 
ga  b o ‘lingan,  o ‘n  kishilik  harbiy  b o ‘linm a  tepasida  turgan 
boshliq — o ‘nboshi,  shuningdek...  yuzboshi,  mingboshi,  tu- 
m an  boshlig‘i,  n o ‘yon  deb  atalgan.  Asarda  ulam in g  haq- 
huquqlari,  oylik  maoshi  h a m   aniq  k o ‘rsatilgan.  M asalan, 
oddiy  sipoh  m ingan  otining  bahosi  baravarida,  bahodirlar 
2— 14  ot  baravarida  va  h.k.  m aosh  olishgan.
«T em u r tuzuklari»da  qilich  c h o p ish d a   o ‘zini  k o ‘rsatgan 
b a h o d irla r  1- m a rta   o ‘nboshi,  2 - m a r ta   o ‘zini  k o ‘rsatsa  — 
yuzb oshi,  3 -m a rta   esa  m ing bo shi  etib  ta y in la n sin lar,  d e - 
y ilg a n .  J a n g   va  x i z m a t d a   o ‘z in i  k o ‘r s a t g a n   a m i r l a r  
rag‘batlantirilgan.  Qaysi  bir a m ir q o ‘shin  bilan  m am lakatn i 
olsa,  3  narsa —  im tiyoz  bilan  siylangan.  Unga:
1)  t u g 6,  n o g ‘o ra  va  b a h o d irlik   m a rta b a s i;  2)  davlat 
kengashlariga  bem alol  kirish  h u q u q i;  3)  b iro n   s a rh a d n in g  
noibligi  berilgan.  T e m u r   tu z g an   q o ‘shin  o ‘zining  s tra te ­
gik  va  taktik  m a h o ra ti  b ilan   o 6sha  d a v rn in g  eng  m u k a m - 
m a l  va  k u c h l i   a r m i y a l a r i d a n   h i s o b l a n g a n .   « T e m u r  
tu z u k la ri» d a   o 6sh a   q o 6s h in n in g   tu z ilis h i,  q u r o lla n is h i, 
harbiy  s a n ’ati  ha q id a   m u h im   m a ’lu m o tla r  keltirilgan.
Q o 'sh in n in g   harbiy tayyorgarlik  darajasi  T e m u riy  sh ah- 
z o d a la r d a n   H u sa y n   B o yq aro  va  B o b u r  d a v rid a   y a n ad a  
takom illashdi.  B oburning buyu k  yurishlari  b ob ok alon in in g 
taktik asin i  yaxshi  o ‘zlashtirib,  uni  davrga  m oslab  rivoj- 
lantirganiga  yaxshi  misoldir.
103

---

A m ir  T e m u r   davlatida  asosiy  q o n u n   vazifalarini  b a - 
ja rg a n   m u s u lm o n   h u q u q i  islom   t a ’lim o tig a   aso slang an. 
Im o m   Buxoriy,  T erm iziy,  B ah o u d d in   N a q sh b a n d ,  A h m a d  
Y assaviy,  B u r h o n i d d i n   M a r g T n o n i y l a r n i n g   a s a r la r id a  
Q u r ’o n   t a ’rifi  bilan  birga  m u s u lm o n   h u q u q i  sh arhi  b e ril­
g a n .  S h a r ia t  —  k e n g   va  m u k a m m a l   is h la n g a n   h u q u q  
q o m u s i,  u n d a   tu rm u s h n in g   tu r l i- tu m a n   sohalari:  d in iy - 
oilaviy,  xalqaro,  fuqarolik,  jin o iy ,  axloqiy  n o r m a la r   ifo­
dalan g a n .
Shariatda  h u q u q   ilmi  yaxshi  ishlangan  b o ‘lib,  u  asosan: 
1)  diniy  qoidalarni,  ilohiyotni  oT g an uv chi  va  2)  tarkibiy 
h u q u q   ilmining  turli  sohalariga  tegishli  boTgan  qoidalarni 
o ‘rganuvchi  ikki  q ism d an   iborat.  U n d a   davlat  va  h u q u q - 
ning  paydo  b o iis h i  va  m ohiyati  ilohiy  kuchga  b o g ‘langan 
ho ld a  o ‘rganiladi.  Davlat  va  q o n u n la rn i  yaratuvchi  Alloh 
b o ‘lsa,  uning  yerdagi  vakili  davlat  boshlig‘i —  shohdir.  Bu 
qoidaga,  asosan,  a w a l  ilohiy  q o n u n la rn in g   mavjudligi  va 
u n d a n   kelib  ch iqadigan,  inson  to m o n id a n   qabul  qilingan 
q o n u n la r  t o ‘g‘risidagi  g ‘oyalar  o ‘rganiladi.
A m ir  T e m u r   o ‘gitlarin i  quyidagi  g u ru h la rg a   ajratish 
m u m k in :  a)  d in   va  shariat;  b)  davlat  va  uni  id o ra   qilish; 
d)  kengash  oT kazish ;  e)  p o d s h o h   va  vazirlar.
„   , 
, 
. 
« T u z u k la r » d a   a x lo q   va  o d o b
°  elnlne  ко‘г'кГ 
~  
h a q i d a   q u y i d a g i l a r   b e l g i l a n a d i :  
a) a d o lat  va  adolatsizlik;  b)  s o ‘z  va 
is h n in g   birligi;  d)  d o ‘st  va  d u s h m a n lik ;  e)  b o tirlik   va 
q o ‘rqoqlik;  f)  s o ‘z  va  shirinsuxanlik.
«Temur tuzuklari»da xulq-atvor,  axloq va odobga oid o ‘git- 
nasihatlar berilgan. Amir Tem ur hech kimga g ‘azab bilan qattiq 
m uom ala  qilmagan.  «Tuzuklar»da  g‘azab  va  qattiqqo‘llik  bi­
lan  qilingan  m uom alani  Tangri  taoloning  g ‘azabiga  duchor 
bo‘lish,  o ‘z holini tang qilishdir,  deb yozadi.  «Shirin  so‘z aytib 
g‘anim ni  iymonga  kiritgin».  Til  qilichdan  o ‘tkir,  bir  kalima 
shirin  so‘z  qilichni  qinga  kiritar',  deydi.
A m ir  T e m u r   tafak kur,  qilich,  iy m o n ,  kitobga  e ’tiq o d  
q o ‘ygan.  «M illatn in g  dardlariga  d a r m o n   b o i m o q   vazifan- 
g iz d ir...» ,  « K u c h   a d o la td a d ir » ,  «Bir  k u n lik   a d o la t  yuz 
k u n lik   t o a t- ib o d a td a n   afzal»,  «Adlu  e h s o n   b ila n   ja h o n
104

---

gulshani  obod  b o ‘ladi»,  «Adovat  em as,  a d olat  yengadi» 
va  boshqalar.
Oilada  odob-axloq  m e ’yorlari  masalasi  h a m  A m ir T e m u r 
nazd id a n   ch etd a   qolm agan.  Rivoyat  qilishlaricha,  Sohib- 
q iro n   ha rb iy   y u ris h la rn in g   b irid a   E ro n   to m o n g a   borib , 
Sultoniya  shahri  atrofida  xo nadonlarga  lashkarlarini  jo y - 
lashtirib,  h a rb iy   m a s h q la r  o ‘tk a z ib   tu ra rd i.  U  b a m d o d  
n a m o zidan  so‘ng  lashkarlaridan  xabar olish  u c h u n   tashqari- 
ga  chiqadi.  K o ‘rdiki,  bir  ayol  k o ‘c h a d a   o t  yetaklab  keta- 
yotgan  ekan.  « N e c h u n   m e n in g   salta n a tim d a   ayollar  o ‘z 
yu m u sh la rin i  q ilm a sd an ,  e rla r  ishini  b a jarm o q d a» ,  jahli 
ch iq ib d i.  A y o ln in g   q a y erd a   y ash ash i,  eri  b o r - y o ‘qligini 
bilgach,  erini  huzuriga  chorlabdi.  « N e c h u n   ayolni  ta h q ir- 
lab  erkaklar  ishini  b uy urursen?»,—  debdi.  «O ilam da  xo- 
tinim  va  ikki  nafar b o ‘i yetgan  qizim bor.  H ozirda  10  c h o g ‘li 
sizning  askarlaringiz  h a m   yasham oqda.  M en   qizlarim   va 
ayolim ni  n o m a h ra m la r oldida  qoldira  olm ay,  m ajbur b o ‘lib 
otn i  o ‘tla tm o q q a   buyurdim »,  —  debdi.  K eyinchalik  A m ir 
T e m u r   b u tu n   la sh k a rla rin i  y ig ‘ib,  s h u n d a y   a m r   etibdi: 
« M e n in g   a rk o n i  d a v la tim d a   yoki  h arbiy  y u rish la rim d a , 
qayerda  b o iis h im iz d a n   q a t’i  nazar,  askar  va  kishilar  h e ch  
q a c h o n   x o n a d o n la r g a   jo y la s h tirilm a s in .  O c h iq   ye rla rd a  
o ‘zlariga  bo sh p an a   va  o ‘tov  tiksinlar».
A m ir T e m u r shaharlarda  ilm -fan,  m ad aniy atni  rivojlan- 
tirish  u c h u n   k o ‘plab  ilmiy  m uassasalar  qurishga  a m r  qil­
gan.  M adrasalarda  diniy  fanlar  bilan  baravar  m a te m atik a, 
m e ’m orchilik,  astro no m iya,  adabiyot,  tarix,  m usiqa  kabi 
fanlarning   o ‘qitilishiga  a lo h id a   e ’tib o r  berilgan.  « T e m u r 
tuzuklari»da  aytilishicha,  m usulm on larg a  diniy  m a d ra sa ­
larda  t a ’lim  berish,  shariat  aqidalari  va  islom  dini  ilmlari: 
tafsir,  hadis,  fiqhd an   dars  berish  u c h u n   sohibqiron  t o m o ­
nidan  h a r  b ir  shaharga  olim lar  va  m u darrislar  tayin  qilin­
gan.  Talabalarga  o ‘z  davrining  yirik  allom alari  dars  ber- 
ganlar.  M adrasa  mudarrislariga  k o ‘p  m ao sh  t o ‘langan,  ular 
farovon  hayot  kechirganlar.  « T em ur  tuzuklari»da  «Sayyid­
lar,  u la m o y u   m a shoyix,  oqilu  d o n o la r...  ta rix c h ila rn i... 
e ’tiborli  kishilar hisoblab,  hurm atlarini joyiga  q o ‘ydim.  U lar 
bilan  qim m atli  fikrlashdim »,— deb  yozadi.
105

---

G a rc h i  T u r o n   z a m in id a   olim lar,  m u han dislar,  ustalar 
yetarli  b o ‘lsa-da,  A m ir  T e m u r  H ind iston ,  Iroq  va  E ro n - 
dan  h a m  o lim -u   fuzalolam i  Sam arqandga  olib  kelgan.  A m ir 
T e m u r  qaysi  m a m la k atn i  egallasa,  uning  noyo b  o ‘ljasi  shu 
oMkaning  rassomlari,  m o h ir  ustalari  hisoblangan.  U  o ‘sha 
yerlik  olim u  ulam olarga  m eh rib o n lik   koTsatgan.
Albatta,  bu   tadbirlar  ju d a   yaxshi  natijalarga  olib  kel­
gan.  Xilda  X ukxem ning  e ’tir o f etishicha,  « T em ur  dunyoga 
kelgan  yurtda  falsafa,  tibbiyot,  m a te m atik a,  astronom iya, 
geografiya,  tarix,  adabiyot  sohalarida  o la m sh u m u l  asarlar 
yaratildi.  Bu  asarlar  keyinchalik  Y evropa  U yg‘onish  davri- 
ga  turtki  b o i d i   va  Yevropa  fanining  uzoq  asrlar  d av om i- 
dagi  taraqqiyotiga  asos  b o ‘lib  xizm at  qildi.  0 ‘n  beshinchi 
asrni  T em uriylar  Renessansi  davri  d eb  atash  m um kin».
T e m u r  davridagi  ilm-fanga  g ‘am x o ‘rlik  U lug ‘bek  davri- 
ga  kelib  o ‘z  mevasini  berdi  va  S am arqandni  dunyoga  m a sh ­
h u r  qildi.  0 ‘n  yettinchi  asrga  kelib  Angliya  qirolligining  b i­
rinchi  astronomi  Ulug‘bekning «Ziji jadidi  K o‘ragoniy»  asari- 
d a n   foydalangan.
T e m u riy la r  davri  m a ’naviyatining   buyu k  n a m o y a n d a - 
si,  shubhasiz,  A lisher  N avoiyd ir.  N avoiy  m ak tabi  noyo b 
h odisa  b o i i b ,   h o z irg a ch a   d u n y o n i  lol  q oldirib  kelm o qd a.
A lbatta,  b u y u k   in so n la r  kom illik  c h o ‘qqisiga  o so n lik- 
c h a   e r is h g a n la r i  y o ‘q.  U l a r   tu rli  q iy in   b o s q i c h l a r d a n  
o ‘tganlar.  0 ‘tm is h d a   m a ’naviy  k a m o lo tg a   intilgan  s h o - 
g ird la r  ( m u r id la r )   o ‘z la rin i  t a m o m ila   u s to z   ( m u r s h id )  
ixtiyoriga  top shirg an lar.  Shogird  faq atgina  ixlos  va  s ad o - 
qat  ila  kom il  ustoz  tarbiyasida  yetuklikka  erishishi,  ilm 
c h o ‘qqilarini  zabt  etishi,  qabihlik  va  razolatga  yetaklovchi 
s h a y to n   v a s v a s a la r id a n   s a q la n is h i  m u m k in li g i  h a q id a  
«T urkisto n  m u lk in in g   shayxul  m ashoyixi»  (A lisher  N a ­
voiy)  b o ‘lgan A h m a d   Yassaviy  quyidagi  h ikm atn i  bejiz  ijod 
qilm agan: