|
Mustamlakachilik
b o sq in c h i, z u lm k o r k u ch sifatid a
ma urasi
o ‘lk ad a m illiy m a d a n iy a tg a tis h -
tirn o g ‘i b ila n q arsh i b o ‘lgan b o ‘lsa, Turkiston* h u d u d id ag i
269
jo h il k u c h la r h a m Y ev ro p an in g ilg‘o r fan va m a d a n iy a ti-
ga sh u n d ay m u n o sab a td a b o ‘ld ilar. D e m ak , h a r ikki ta ra f-
n in g re a k sio n k u c h la ri m illiy m a d a n iy a tn in g b a rq u rib
o ‘sishiga t o ‘sq in lik q ild ilar. A k sin ch a, h a r ikki tara fn in g
ilg ‘o r k u c h la ri e sa ilm - fa n va m a d a n iy a tn in g o ‘lk a d a
u m u m iy rivojlanishiga k a tta hissasini q o ‘shdi.
« C h o r R ossiyasining T u rk isto n o ‘lkasidagi g e n eral-g u -
b e m a to ri M .D . Skobelev: «M illatini y o ‘q qilish u c h u n uni
qirish sh art em as, u n in g m ad an iy atin i, s a n ’atin i, tilin i y o ‘q
qilsang bas, tez o ra d a o ‘zi tan azzu lg a uchraydi», — deb
aytgan gap in i eslashning o ‘zi kifoya q ilad i» ,— degan edi
m am lak atim iz P rezid en ti Islom K arim ov 1997-yil 29 -av -
gustdagi O liy M ajlisning 9-sessiyasidagi n u tq id a. M .D Sko-
belevning an a shu k o ‘rsatm asi T urk isto n d ag i m a ’naviyat,
m a ’rifat va m ad an iy atg a n isb atan am alga oshirilgan yovuz-
liklar u c h u n q o ‘llan m a b o ‘lib xizm at qilgani shubhasizdir.
Shu b o isd an h am R ossiya im p eriy asi d a v rid a tarixiy
s h a ro it tu fa y li o ‘ziga xos m a d a n iy a t y u zag a k e ld i. Bir
to m o n d a n , k a p ita listik m u n o s a b a tla rn in g k irib k e lish i,
ik k in ch i to m o n d a n , tip ik feo d al m u n o sa b a tla rn in g y em i-
rilish i b o sh lan g a n edi. Ilg ‘o r z iy o lilar d u n y o q a ra sh id a bu
o ‘zg arish lar o ‘z in in g sezilarli ifo d asin i to p d i.
C h o r R o ssiy asin in g T u rk isto n d a g i m u sta m la k a c h ilik
siy o sa tin in g tu b n eg izi va m o h iy a tid a q a n d a y m a q sa d
y o tg a n lig in i x a lq im iz n in g b ilim li va m a ’rifatli k ish ilari
tu sh u n ib y etg an ed ilar. A na sh u n d ay in s o n la rd a n b iri A b-
d u ra u f F itrat yozadi: «K o‘rd im , kezdim , esh itd im , o ‘qidim .
M am lak a tla r o ra sid a T u rk isto n im iz kabi b axtsiz b ir m a m
lak at y o ‘q d ir. R us k ap italistlari b ilan rus p o p la rin in g sodiq
va ish o n ch li q o ro v u llari b o ‘lgan eski R usiya h u k u m a ti yil
o ra sid a T u rk isto n d ag i T u rk b o la la rn in g foyd alarig a b iro r
ish k o ‘rd im i, k o ‘rm o q c h i b o ‘ld im i? M an a shu savolga —
y o ‘q d a n b o sh q a b ir ja v o b im iz y o ‘q d ir...
B izning k o ‘z larim iz n i o c h irm a slik u c h u n fikri o c h iq
ta ta rla rn in g y er o lm o q la ri va T u rk isto n d a m a k ta b o c h -
m o q lari m an etildi».
C h o r h u k u m a ti T u rk isto n n in g ta b iiy -iq tiso d iy bo y lik -
larin i talash b ilan kifo y alan ib q o lm a sd a n , o ‘z in in g m u s-
270
ta m la k a c h ilik siy o satid a to b e x alq larn i b o ‘g ‘ishga, u la rn i
siyosiy on gsiz qilib q o ‘yishga, siyosiy fa o liy a td a n u m u -
m a n c h e tla sh tirish g a z o ‘r b erib tirish d i.
U m u m a n , c h o r R o ssiy a sin in g T u rk is to n x a lq la rig a
n i s b a t a n t u t g a n m u s t a m l a k a c h i l i k s iy o s a ti x a lq la r
o ‘rta sid a g i h a r q a n d a y d a v la t k u rta k la rin i y o ‘q q ilish ,
u la rn in g ijtim o iy -iq tiso d iy , siy o siy -m a ’naviy ta ra q q iy o ti
ni b o ‘g ‘ish, u larg a e rk in lik b erm aslik , m illiy q ad riy a tla ri
va m illiy g ‘u ru rin i to p ta sh , q o ‘rq u v d a tu tish d a n ib o rat edi.
R ossiya c h o riz m i to m o n id a n B uxoro am irligi, Q o ‘qon
va X iva x o n lik la rin in g b osib o lin ish ig a u la rn in g o ‘zaro
ix tilo flari asosiy sabab b o ‘ldi. C h o riz m bosib olg an 0 ‘rta
O siyo x alq larin in g h a r q a n d a y h a q -h u q u q la rin i y o ‘q qilib,
u larn i ijtim oiy-siyosiy, m ad an iy , iqtisodiy va harb iy q o lo q -
lik d a saq lab tu rish u c h u n o ‘zin in g t o ‘ra c h ilik , m a h k a -
m a c h ilik k a a so sla n g an b o sh q a rish u su lin i jo riy q ild ik i,
b u n d a eng quyi m a n sa b d a n eng y u q o ri m an sab g a q a d a r
b o ‘lgan h am m a lavozim lar faq at o ‘ris harbiy to ‘ralari orqali
id o ra q ilin a d ig a n ta rtib o ‘rn a tild i.
M ah alliy x a lq la rd an ta la n g a n b a rc h a b o y lik lar (p ax ta,
m a ’d an , rangli m etall, q o ra k o ‘l te ri, pilla, m eva m a h su lo t-
lari va b o sh q .) avvallari tu y a , o t, ara v ala r, esh ak , h o ‘kizga
y u k la n g a n k a rv o n la rd a ta sh ilg a n b o T sa , 0 ‘rta O siyoga
te m ir y o ‘l o ‘tk a zilg an d a n keyin k o ‘plab v a g o n la rd a n ib o
ra t u z u n e sh e lo n la rd a c h o r R ossiyasiga olib k etilad igan
b o ‘ldi. 0 ‘rta O siyoning y er osti va y er usti boyliklari Rusiya
im p eriy asin in g asosiy x o m ash y o bazasiga ay lan d i.
T urkiston general g u b em ato ri F o n K aufm an im p erato r-
ga y o ‘llagan m aktublarining birida istilo 0 ‘rta Osiyo xalqla
rining m adaniyatini, ijtim oiy taraqqiyotini 300 yilga orqaga
surib yuborganligi to ‘g ‘risida m aqtan ib yozgan. Shubhasiz,
inqilobdan a w a l m asjid, m aktab, m adrasalarda o ‘qish ch e-
garalangan, arab, fors, tojik va turkiy xalqlar tillarida bitil-
gan noyob q o ‘lyozm alar c h o r m a ’m uriyati to m o n id a n kuy-
dirilgan va olib ketilgan, 30-yillardagi qirg‘in -b a ro tlar dav
rida esa m a ’rifatlilar bilan birga kitoblar h am yo ‘q qilingandi.
S ib ir, 0 ‘rta O siy o , Q o z o g ‘is to n , Z a k a v k az y e d an 19
yo sh d an 43 yoshgacha b o ‘lgan 400 m ing kishi m ard ik o r-
271
likka y u b o rilg an . B unga q arsh i xalq q o ‘zg ‘o lo n la ri h am
b o ‘lgan. M ustaqillik u ch u n 1874— 1876-yillardagi P o ‘latxon
q o ‘zg ‘o lo n i, 1892-yilgi T o sh k e n t q o ‘zg ‘o lo n i, 1898-yilgi
D u k ch i E shon q o ‘zg‘o lo n i, 1916-yilgi q o ‘zg ‘o lo n , ja d id la r
harakati sh u lar jum lasid an d ir. S h o ‘rolar hokim iyatiga qarshi
olib borilgan m ustaqillik harakati tarix kitoblariga oltin harf-
lar bilan yozilgan.
R o s s iy a d a 1 9 1 7 -y ilg i o k ta b r
Download Do'stlaringiz bilan baham: |
