0 ‘zb e k ist o n r espu b lik a si ol1y va o rta m axsus ta’l im vazirligi

partiyasining siyosati  m a rk sch a -le n in c h a   ta ’lim o t  m a ’naviy 
h a y o tn in g   b a rc h a   s o h a la rid a   b ird a n -b ir  h u k m ro n   g ‘oyaga 
a y la n is h in i  t a ’m in la s h g a ,  q o lg a n   b a rc h a   t a ’lim o tla rg a  
q arsh i  k u rash   olib  b o rish ,  u la rn in g   t a ’sirin i  y o ‘q o tish g a 
q a ra tilg a n   ed i.  Bu  ish lar,  aso san ,  m a rk a zd a n   y u b o rilg an - 
la r  to m o n id a n   am alg a  o sh irilard i.
2 0 -y illar  oxiri  va  3 0 -y illard a  so tsializm   q u rish ,  u n in g  
u zil-k esil  g ‘alab asin i  t a ’m in lash   u c h u n   k u ch ay ib   b o ra y o t­
g a n   tu rli  s o h a la rd a g i  sin fiy   k u ra sh   m a ’n a v iy   h a y o tn i, 
m a d a n iy a tn i  keng  q a m ra b   old i.  K o m m u n istik   p artiy a n in g
272

---

y ag o n a  h u k m ro n lig i,  d ik ta tu ra si  k u c h ay a   b o rd i,  to ta lita r 
rejim   m u sta h k a m la n ib ,  o d a m la rn i  siyosiy  t a ’qib  qilish   avj 
old i.  Bu  h o i,  sh u b h asiz ,  m a d a n iy   h a y o t,  m a fk u ra d a   h am  
o ‘z  ifo d asin i  to p d i.
S h o ‘ro   h u k u m a ti  x a lq n in g   m illiy   g ‘u ru r in i  p o y m o l 
q ilish   m a q sa d id a   b ir  q a to r   ta d b irla rn i  a m a lg a   o s h ird i. 
S h u la r  q a to rid a ,  m illiy  m a ’naviyatga  k u ch li  t a ’sir  e ta d i- 
g a n   Q u r’o n i  k a rim ,  H ad isi  s h a rif  h a m d a   a l-B u x o riy ,  a t- 
T erm iziy ,  Shayx  N a jm id d in   K u b ro   kabi  yu zlab   allo m a - 
la rn in g   m o ‘ta b a r  asarlari  k uy d irib   ta sh la n d i,  x a lq d an   ya- 
sh irild i.  N a tija d a ,  islo m   d in in i  «fosh  etish»  m a q sa d id a  
a ziz -a v liy o la rn in g   m o z o rla rig a ,  m a sjid -m a d ra sa la rg a   o ‘t 
q o ‘yildi.  Eski  tip d ag i  m a k ta b la rn in g   fao liy at  k o ‘rsatishiga 
ruxsat  b e rilm a d i.  Islo m   d in ig a  q arsh i  k u rash   o c h iq d a n - 
o c h iq   e ’lo n   q ilin d i.  0 ‘z b e k isto n d a   b a rc h a   d in la r,  ju m la ­
d a n ,  islo m   d in in in g   k o ‘zga  k o ‘rin g a n   yirik v ak illari  b irin - 
k e tin   q a m a ld i,  su rg u n   q ilin d i,  im i-jim id a   o tib   ta sh la n d i. 
C h o ra k a m   b ir  a sr  d a v o m id a   d in iy -m a ’naviy  ta rb iy a   b e ril­
m ad i.  P re z id e n tim iz   Islo m   K arim o v   yozg an id ek :  «Sobiq 
SSSR dagi h u k m ro n   K o m m u n istik  p artiy an in g  q a ttiq q o ‘llik 
siy o sati  tu fay li  d in iy   ja m o a la rn i  x a lq la rn in g   a q l-id ro k in i 
e g a lla s h   u c h u n   k u ra s h d a   o ‘z la rin in g   xavfli  ra q ib i  deb 
h iso b la r  edi.  U la r  o ‘zin in g   b u tu n   fao liy ati  d a v o m id a   d in - 
ni  k am sitish ,  ru h o n iy la m i  y o ‘q o tish   va  o m o n   q o lg a n la rin i 
b o ‘y su n d irish   u c h u n   en g   kesk in   c h o ra la m i  k o ‘rgan  edi. 
Islo m   d in in in g   o ‘n  m in g lab   m o 'ta b a r ru h o n iy lari  q a ta g ‘o n  
q ilin d i.
K o m m u n istlar,  ra h b a r xodim lar o ta -o n a lari,  yaqin  kishi­
lari  janozasiga  borish d an  q o ‘rqib  qolishdi.  Shu  bilan  birga 
xalq  o ‘rtasida  dinsizlikni  targ ‘ib  qilish  va  dinga  qarshi  m u - 
rosasiz  k u rash  niq o b i  o stid a  o ‘rta   asr  m e ’m o rch ilig in in g  
takrorlanm as nam unasi b o ‘lgan,  milliy naqshlar bilan jilolanib 
tu rgan   m inglab  m asjidlar,  yuzlab  m adrasalar,  xalqim izning 
m illiy  g‘ururi  b o ‘lgan  m u h tash am   qasrlar,  tarixiy  obidalar, 
xonlar,  am irlar  saroylari  vahshiylik  va  yovuzlik  bilan  buzib 
tashlandi  yoki  om borxonalarga,  paxta  quritadigan  joylarga 
aylantirildi.  K om m unistik  g ‘oyaviylikni  q aro r  toptirishning 
eng  qulay  usuli  Sovet  hokim iyati  yillarida  faqat  z o ‘rlash,
18  —  M a ’n a v iy a t  a s o s la ri 
273

---

q o ‘rqitish, jazolash,  qatag‘on ,  qam o q ,  surgun, jism o n an  y o ‘q 
qilishdan  iborat  b o ‘lib  keldi.
1931-y iln in g   12-fev ralid a  X Q K   (x u d o siz lik k a   q a rsh i 
k u ra sh )  ja n g o v a r  x u d o sizlar  ittifo q i  m u ro ja a tn o m a   b ilan  
c h iq ib ,  bu   ta sh k ilo t  a ’zo lari  u c h u n   d a fta rc h a la r  jo riy   q i- 
linganligi  m u n osab ati bilan   sh ah arlar,  ray o n lar,  san o at  k o r- 
x o n a la ri,  ja m o a   x o ‘ja lik la ri,  ta s h k ilo tla r,  m a k ta b la r  va 
o ‘quv  y u rtla rid a   u la r  (x u d o sizlar)  r o ‘y x a td an   o ‘tish la ri  va 
din g a  q arsh i  o ‘t  o c h ish n i  k u c h ay tirish lari  to p sh irilg a n   edi.
M ad a n iy   in q ilo b   sh io ri  o stid a   o ‘zb ek   x a lq in in g   yuzlab 
iq tid o rli,  b ilim li,  istiq lo lch i  fa rz a n d la ri  q a ta g ‘o n   q ilin d i. 
A y n iq s a ,  m a s h ’u m   1 9 3 7 — 1 9 5 3 -y illa rd a   s o d ir  e tilg a n  
b e d o d lik n i  ta sa v v u r  e tis h   u c h u n   0 ‘z b e k is to n   b o ‘y ic h a  
qariyb  100  m in g   kishi  q a ta g ‘on g a  u c h ra b ,  13  m in g   n afari 
o tib   ta sh lan g a n lig in i  eslash  kifoya.
q u rb o n lari  x o tirasin i  abadiylashtirish  va  « S h ah id lar  x o tira ­
si»  yodgorlik  m ajm u y in i  b arp o   etishga  q a ro r  qilin d i.  Q isqa 
vaqt  ich id a  b u   b o rad a  ulk an   ish lar  am alga  oshirildi.  M illiy 
m u staqillik,  V atan   ravnaqi,  yu rt  ozodligi  u c h u n  jo n in i  fido 
aylagan el  o ‘g‘lonlarining qu tlu g 6 xotirasiga T o shkent sh ah r- 
id a   m u a z z a m   x iy o b o n   y a r a tild i.  2 0 0 0 -y il  2 0 - m a y d a  
T o sh k en t  shahri  m ark azid an   oqib  o ‘tu v ch i  B o ‘zsuv  sohil- 
ida  yodgorlik  m ajm uyining  och ilish  m aro sim i  b o ‘lib  o ‘tdi.
«A lvasti  k o ‘prik»  d eb  sovuq  n o m   o lg an ,  in so n   qalbiga 
q o ‘rq u v   so lad ig an   bu   qarovsiz  jo y d a   x alq im izn in g   m in g ­
lab  asl  fa rz a n d la ri  o tilg a n ,  b e k afan ,  b e ja n o z a ,  n o m -n i- 
sh o n siz  k o ‘m ib   ta sh la n g a n   edi.
U sh b u  yodgorlik m ajm uyining  ochilishiga bag ‘ishlangan 
m a ro s im d a   m a m la k a tim iz   P r e z id e n ti  Is lo m   K a rim o v  
t a ’k id lag an id ek ,  zu lm  va  z o ‘rav o n lik k a  q u rilg an   m u sta b id , 
b esh afq at  tu z u m   d av rid a  o ‘zlig in i,  m illat  q a d r-q im m a tin i 
te r a n   a n g la g a n ,  ijtim o iy -s iy o s iy   o n g i  y u k s a k ,  x a lq n i 
u y g ‘o tish g a   va  b o sh q arish g a   q o d ir  b o ‘lg an ,  m a ’rifa t  va 
m a ’nav iy at  y o ‘lid a  fid o y ilik   k o ‘rsatg an   k o ‘plab  a q l-z a k o - 
vat  so h ib la rin in g  ja sa d la ri  m a n a   shu  te p a lik   va ja rlik la rd a