0 ‘zb e k ist o n r espu b lik a si ol1y va o rta m axsus ta’l im vazirligi

Asoratga  solish 
m a m la k at  xalq lari  m a ’nav iy ati  va
usullan 
m a d a n iy a ti  ta ra q q iy o tin i  b o ‘g ‘ib
q o ‘yish,  m u sta m lak a c h ilik   ta rtib la rin in g   saq lan ib   tu rish i 
va  m u stah k am lan ish i  tarix   sin o v id an   o ‘tgan  u su lla rd an   biri 
h iso b lan ad i.
X itoy  don ish m and i  K onfutsiy  2700  yil  old in   o ‘z  im pe- 
ratoriga:  «X oqonim ,  agar  b iro r  m am lak atn i  bosib  olib,  u 
yerda  uzoq hukm ronlik qilm oqchi b o ‘lsangiz,  d astaw al  o ‘sha 
yerda yashayotgan  xalqni o ‘z tarixiy  m ad an iy atid an   m ahrum  
eting,  m a ’naviy b o ‘hro n n i  kuchaytiring.  0 ‘z  m adaniyatidan 
bebahra,  m a ’naviy qashshoqlik holatiga uchragan xalq uyush- 
maydi,  ichki  nizolar girdobiga o ‘raladi,  sizga qarsliilik ko ‘rsata 
olm aydi.  B unday  holga  kelgan  xalq n i,  m a m la k atn i  idora 
q ilish   q iy in   b o ‘lm a y d i» ,—  d e b   m a s la h a t  b e rg a n   e k a n . 
M ad an iy at  va  m a ’nav iy atn i  b a rb o d   etish ,  m illiy  til,  urf- 
o d atlar kam olotiga yo‘l berm aslik itoat ettirilgan xalqni jilov- 
d a   u sh lab   tu rish n in g   eng  z a ru r  va  n o zik   y o ‘lla rid a n   biri 
ekanligini  istilochi  va  bosqinchilar ju d a   yaxshi  bilgan.
C h in g izx o n   h am   M o v a ro u n n a h m i  istilo  qilay o tg an id a 
o ‘z  farzand lari  va  sarkardalariga:  bosib  olgan  yerlaringizda 
a w a lo ,  shu  y e m in g   aqlli,  d o n ish m a n d   kish ilarin i  qirin g , 
sh u n d a   xalq  b irlash a  olm ay d i,  o ‘z  o ra la rid a n   c h iq q an   aq l- 
siz,  n o d o n , jo h il,  a h m o q larin i  bo sh liq   etib   tay in lan g ,  u la r­
ni  q o ‘lla b -q u w a tla n g   va  k o ‘klarga  k o ‘tarib   m aqtayvering. 
S h u n d a   x alq  m a ’naviy  ra h n a m o la rid a n   m a h ru m   b o ‘lib, 
q o v usha  olm ay  tarqalib   ketad i,  degan  edi.  T arixiy  m a n - 
b alar  bu n i  isbotlab  turib d i.  H a m m a   vaqt  b o sq in ch i  m a m - 
la k a tla r  h u k m d o rla ri  o ‘zlari  bo sib   o lg an   m a m la k a tla rd a  
K onfutsiy  va  C h in g izx on   aytgan  ta rz d a   siyosat  olib  b o r- 
ganlar.  B u n d an   C h o r  Rossiyasi  h am   m u stasn o   em as.
268

---

C h o r  R ossiyasi  m a k k o ro n a   siy o satin i  am alg a  o sh irish  
u c b u n   T u rk isto n g a   ay g ‘o q c h i  e k sp e d its iy a la r  y u b o ra d i. 
U lar o rasid a yirik  sh arq sh u n o s  o lim  V.  B artold  h a m  b o ‘lib, 
u  bu   o ik a d a g i  siy o siy -iq tiso d iy   vaziy atn i  o ‘rg an ib ,  S a n k t- 
P e te rb u rg   F a n la r  ak ad em iy asi  Ilm iy   k en g ash id a  sh u n d ay  
degan  edi:  «Biz shu  paytgacha  m ad an iy   saviyasi  o ‘zim izdan 
p a st  b o ‘lgan  x alq la rn in g   y e rla rin i  b osib  o lg an d ik .  E n d i 
b o ‘lsa,  T u rk isto n   m iso lid a  ta m o m   tesk ari  h o la tg a   d u ch  
k elib   tu r ib m iz ...T u r k is to n lik la r   b iz n in g   h a rb iy   u s tu n -  
ligim izga  ta n   b e rish a d i,  a m m o   m a ’naviy  u stu n lig im izn i 
ta n   o lish g an i  y o ‘q.  V azifa  an a   sh u n i  ta n   o ld irish d a n   ib o - 
ratd ir.  T o   sh u n i  ta n   o lish m as  e k an ,  b iz  u zil-k esil  g ‘alaba 
q o z o n d ik ,  deb   ayta  olm aym iz».
H a q iq a ta n   h a m ,  tarixiy   m a n b a la r  g u v o h lik   b erad ik i, 
c h o r  h u k u m a ti  o lim la r  m a slah a tig a   am al  qilib,  T u rk is ­
to n n in g   y e rli  x a lq id a n   o ‘z la rin in g   « m a ’n av iy   jih a td a n  
u stu n lig i» n i  q a n d a y   qilib   b o ‘ls a -d a ,  isb o tla sh g a   va  shu 
zay ld a  «uzil-kesil»  g ‘alab ag a  erish ish g a  asto y dil  kirishgan.
T u ro n z a m in n i  bosib  olish  siyosati  150  yil  dav o m   etdi. 
X IX   asr  oxirida  c h o r  im periyasi  Y er  yuzi  q u ru q lik   qism i- 
n ing  o ltita d a n   b ir  qism iga  egalik  qila  boshladi.  Bu  h u d u d - 
n ing  95  foizi  T u ro n   yerlari  edi.  Rossiya  200  ga  yaq in   m il­
lat  va  e latlam in g   tu rm asi  b o ‘lib  qoldi.  50  ga  yaq in   kam - 
son li  xalq  o ‘z  m illiy  qiyofasini  y o ‘q o td i.  U n in g   h u d u d i  esa 
22  m illio n   400  m ing  kv.  km .  b o ‘lib  qoldi.  Y oki,  b o sh q ach a 
a y tg a n d a ,  T u ro n z a m in   h iso b ig a  R ossiya  im p e riy a sin in g  
yerlari  h a d d a n   ziyod kengaydi.  0 ‘rta   Osiyo c h o r q o ‘shinlari 
to m o n id a n   bosib  o lin g an d an   keyin  o ‘lkada  o ‘ziga  xos  ta ri- 
xiy-siyosiy  sh a ro it  vuju d g a  keld i.  A w a lo ,  o ‘lk a  xalq lari 
siyosiy,  iqtisodiy,  m illiy  zu lm   ostiga  tu sh d i.  N a tija d a,  shu 
h u k m ro n lik   m u h iti  m ad an iy at,  fan ,  s a n ’a t,  ad ab iy o t,  ijti- 
m oiy-siyosiy  fikr  kabi  sohalarga  o ‘z  t a ’sirini  o ‘tk aza  b o sh ­
ladi.  0 ‘lkada  Y evropa  tu rm u sh   tarzi  b ilan   xalqning  asriy 
a n ’an alari  y u zm a-y u z  keldi.
M u s ta m la k a c h ilik   m a fk u ra s i