0 ‘zb e k ist o n r espu b lik a si ol1y va o rta m axsus ta’l im vazirligi

O r-n om u s 
—  iy m o n li  b o ‘lis h n in g   b e lg ila r id a n   biri 
sanaladi.  O r  qilish  o ‘ziga  n o m u n o s ib   yoki  ep  k o T ilm ag a n  
ish d an ,  n a rs a d a n   xijolat  to rtish ,  uyalish  tu y g ‘usi,  uyat, 
no m u s;  o b r o ‘,  faxr  m a ’no la rin i  bildiradi.  O r  y an a  b iro r 
n a rsad a n   h a z a r  qilishni  h a m   bildiradi.
O riy a t  esa,  o r - n o m u s d a n   ta s h q a ri,  iz z a t-n a fs ,  q a d r 
tu yg‘usidir.  O d a td a ,  oriyatli  o d a m la r  o ‘zlari  va  oilalari- 
ning,  tu g ‘ish ganlarining  izzat-nafsi,  qadri,  h u rm a tin i  y u k ­
sak  tu tib ,  b o sh q ala r  to m o n id a n   to ptalish i,  h a q o ra t  qilini- 
shi,  h u rm a tsiz lan ish ig a   befarq  q a ra b   turm ay di.
Nom us 
—  k ishining  o ‘z  o b r o ‘sini  u lug ‘lash  va  a rd o q - 
lash  h is -tu y g ‘usi,  oriyat,  d iy o n a t,  vijdon;  xijolat  tortish  
h is-tu y g ‘usi,  u y a t-a n d is h a ,  sh a rm ,  hayo,  or;  qiz  pokligi, 
iffat,  qizlik  kabi  m a ’n o la rd a   ishlatiladi.  N o m u s   —  b u  if- 
fat,  b o k ira lik   m a ’n o la rid a n   ta s h q a ri,  k is h in in g   oila  va 
ajdodlari  s h a ’niga  do g‘  tushurm aslik  m a ’nolarini  h a m   ifoda 
etadi.  T arixim izga  bir  n a z a r  solsak,  o ta -b o b o la rim iz ,  xal­
qim iz  q a d im d a n   o r-n o m u s li,  oriyatli  b o ‘lib  kelgan.  Shu 
boisd an   h a m   o ‘z  yurti,  t u p r o g ‘i,  o n a lari,  fa rz an d larin in g  
b o sq in ch ilar to m o n id a n   toptalishiga  y o i   q o ‘y m a g an ,  buni 
o ‘zlariga  o r   deb  bilgan.  O r-n o m u slilik   m o h iy a tid a   v a ta n ­
parvarlik,  xalqparvarlik  tuy g‘ularini  sezish  m u m k in .
A bdulxoliq  G ‘ijduvoniy  in so n n in g   o ‘z  ichki  du n y o sin i 
tozalashi  bilan  b o g ‘liq  psixologik  ja ra y o n n i  3  b osqichga 
b o i a d i :
1.  In s o n   ichki  d u n y o s id a g i  b a rc h a   n o m a ’q ul  x a tti- 
h a ra k a tla rn i  c h u q u r   anglash.
2.  S hu   n o m a ’qul  h a ra k a tla rd a n   xoli  b o i i s h .
249

---

3.  U la rn i  b u n d a n   keyin  q ilm aslikni  m a q sa d   etish.
Inso n  hay o td a   t o ‘g‘ri  va  n o t o ‘g ‘ri  h a ra k at  q ilganini, 
a w a l o ,   o ila d a ,  k e y in   j a m i y a t d a n   va  b u y u k   m a d a n i y -  
m a ’rifiy  m e ro s im iz d a n   anglab  boradi.
Insonning  ruhi  ilohiydir va  dem ak,  asosiy  maqsad  ilohiy 
o lam g a  borib   q o ‘shilishdir.
B uyuk  N avoiy  h a m   tu y u q ,  fard,  ruboiy  va  h ik o y a tla - 
r id a   k is h ila r d a g i  i n s o n p a r v a r l i k   va  m e h n a t s e v a r l i k n i  
u lu g ia g a n .  Shu  o ‘rinda bir hikoyatga  m urojaat  etsak.  U n d a  
a ytilishicha,  N av o iy   h a r  k u ni  b ir  aravakash  yigit  xalqning 
o g ‘irini  yengil  qilib,  loyga  b o tib   qolgan  arav alarn i  to rtib 
c h iq arish g a   y o rd a m   b e ra y o tg a n in i  k o ‘rib,  u n g a   h u rm a t 
bilan  salom   berib  o ‘ta r  edi.  Yigit  s h o irn in g   e ’tib o rid a n  
h a y ro n   b o ‘lib,  shu  e ’tibo rga  loyiq  b o ‘lish  u c h u n   taqvoga 
beriladi.  Ertasi  k u ni  tasbeh  o ‘girib  o ‘tirg an   yigit  shoirga 
salom   beradi.  N a v o iy   esa,  h a tto k i,  yigitning  salom iga  alik 
h a m   olmaydi.  Ertasiga  h a m   shu  holat  takrorlanadi.  S h u n d a  
u  N a v o iy n in g   yoniga  bo rib,  b u n in g   sababini  s o ‘raganida, 
N avoiy  s h u n d a y   deb  javo b  beradi:  «Sen  ilgarilari  kishi­
larning   o g ‘irini  yengil  qilarding,  hozirgi  h o la tin g d a   esa 
xalqqa  h e c h   q a n d a y   nafing  tegm aydi.  U la r  berg an   b ir- 
ikki  c h a q a   pul  bilan  k un  o ‘tkazasan».  N avoiy  h u rm a ti- 
ning  boisini  tu s h u n g a n   yigit  ya n a   o ‘z  h u n a rin i  d a v o m   e t ­
tiradi.
Bu  h ik o y a td a   N a v o iy   in so n p arv arlik   g ‘oyasini  ilgari 
surgan.  D e m a k ,  insonparvarlik,  v atan parvarlik,  tin c h lik ­
sevarlik  shaxs  m a ’n aviyatining  b o tin iy   belgilaridan  ekan.
Yangi  axloqiy qarashlar  insonparvarlik va vatanparvarlik 
a ’m oli  tevaragida  sh akllanishi  lozim.  Bejiz  em aski,  m a m ­
la k atim iz d a   in so n p arv arlik   u m u m in s o n iy   q a d riy a tla rd a n  
biri,  vatanp arvarlik   esa  m ustaq il  0 ‘zbek isto n n i  rivojlan- 
tirishning   m a ’naviy-axloqiy  n e gizlaridan   biri  sanaladi.
X alq ning   ongi  tu b id a   milliy  g ‘u ru ri,  milliy  q a d r-q im - 
m ati  bilan  b o g i i q   V a tan   tu y g ‘usi  d o im o   y ashirin,  m u d -  
ro q   h o la td a   b o ‘ladi  va  ta sh q i  x a v f  t u g ‘ilg a n d a   yuzaga 
c h iq ib ,  x a lqni  V a ta n   h im oy asiga  s afarb a r  etadi.  U sh bu  
x isla tlarn in g   b a rc h a s i,  t a ’kidlab  o ‘tg a n im iz d e k ,  b o tin iy  
a lo m a tla rd a n d ir.
250

---

M a ’naviy qashshoqlikni va uning 
M a ’n a v iy  
ijtimoiy  oqibatlarini  b a rta ra f  etish
q a s h s h o q lik n i 
uchun  odamlarda dil va saviyani tar-
y o   q o   is 
biyalash  lozim.  O g ‘zaki  va  yozm a
adabiyot,  tasviriy  san ’at,  xalq  amaliy  s a n ’ati,  musiqa,  kino, 
teatr,  televideniaening  bu  boradagi  im koniyatlaridan  foy­
dalanish  zarur.  Shunga  erishish  kerakki,  h ar  bir  fuqaro:
1.  S a n ’a tn in g  obrazli  tasvir vositalari  m a z m u n in i  anglay 
bilsin.
2.  G ‘oyasi  h a q id a   m ustaq il  fikrga  ega  b o ‘lsin  va  uni 
ba y o n   qila  olsin.
3.  A sarlardan  zavqlana  bilsin,  u la rd a n   ibrat  va  ruhiy 
q u w a t  olsin.  Bularning barchasi  shaxs  m a ’naviyatining  ichki 
va  tashqi  alom atlarini  shakllantiradi.  Inso n  hayoti  va  faoli­
yatida,  d u nyo qarash id a  m uayyan  o ‘zgarishlar  yasaydi.
U m u m a n ,  m a ’naviyat  yuqoridagi  insoniy  fazilatlaming 
shaxs  kamolotidagi  o ‘m idir.  M a ’naviyatning  ichki  va  tashqi 
a lo m a tlarin i  shak llantirish  turli  omillarga:  t a ’lim -tarbiya 
jarayoni,  oilaviy munosabatlar,  ijtimoiy m uhit va diniy e ’tiqod 
kabilarga  bog ‘liq.  Bu  esa  m a ’naviy  barkam ol  insonni  tarbi­
yalash  u zoq  m uddatli  jaray on  ekanligini  k o ‘rsatadi.
TAYANCH  S O ‘Z   VA  IBORALAR
S h a x s  m a ’n a v iy a ti,  z o h ir iy ,  b o tin iy ,  n a f o s a t,  iy m o n ,  d iy o n a t ,  z o h id ­
la r ,  k a m ta r lik ,  e k o lo g ik   ta r b iy a ,  q a lb   to z a lig i,  h a lo llik ,  s a m im iy lik ,  a d o l a t ­
p a rv a r lik ,  ta q v o ,  m a ’n a v iy   q a s h s h o q lik n i  y o ‘q o tis h .
SAVOL  VA  T O P S H IR IQ L A R
1.  M a ’n a v iy a tn in g   in s o n   f a o liy a tid a g i  r o lin i  iz o h la n g .
2.  S h a x s  m a ’n a v iy a tin in g   z o h ir iy   b e lg ila ri  n im a ?
3.  K a m ta r lik   y a x s h im i?   Y o k i  z a ra r li  to m o n i  h a m   b o rm i?
4.  S h a x s  m a ’n a v iy a tin in g   b o tin iy   b e lg ila ri  q a n d a y ?
5.  Iy m o n   tu s h u n c h a s in i  iz o h la n g .
6.  M a ’naviy  q a sh s h o q lik n i  y o ‘q o tis h   u c h u n   n im a la r  q ilish   k erak ?
ADABIYOTLAR
1.  0 ‘z b e k is to n   R e s p u b lik a s in in g   K o n s titu ts iy a s i.  Т .:  « 0 ‘z b e k is to n » , 
2 0 03.
2.  I.  K a rim o v .  « S o g ‘lo m   a v lo d   u c h u n »   o r d e n i n i   to p s h ir i s h   m a r o s im -  
id a   s o ‘z la n g a n   n u tq .  1994  y il  2  m a y / / A s a r l a r ,  2 - t o m ,  Т .:  « 0 ‘z b e k is to n » , 
1996.
251

---

3.  I.  K a rim o v .  0 ‘z b e k is to n n in g   o ‘z   is tiq lo l  va  ta r a q q iy o t  y o ‘li.  Т .: 
« 0 ‘z b e k is to n » ,  1992.
4.  I.  K a rim o v .  M a ’n a v iy   y u k s a lis h   y o i i d a .   Т .:  « 0 ‘z b e k is to n » ,  1998.
5.  B M T n in g   I n s o n   h u q u q la r i  u m u m ja h o n   d e k la r a ts iy a s i.  Т .:  A d o la t, 
1998.
6.  A.  A v lo n iy .  T u rk iy   G u lis to n   y o x u d   a x lo q .  Т .:  « 0 ‘q itu v c h i» ,  1982.
7.  In s o n   h u q u q la r i.  Т .:  « 0 ‘z b e k is to n » ,  1997.
T E S T   SAVOLLARI
1.  « M e h r - o q ib a t ,  m u r u w a t ,  o r - n o m u s ,  s h a r m - u   h a y o   k ab i  fa z ila tla r 
x a lq im iz n i  a jr a tib   tu r a d i» ,—  d e b   k im   t a ’k id la g a n ?
A )  A.  A vloniy.  В)  I.  K arim ov.  D )  A.  F itra t.  E)  A.  C h o ‘lp o n .  F ) A .  Q o - 
diriy.
2.  « M o ziy   istiq b o ln in g   ta ro z u sid u r,  h a r  k im   o ‘lc h a s u n -d a   b ilsu n » ,  —  deb  
k im   ta ’k idlagan?
A ) 
A.  A v lo n iy   В)  I.  K arim ov.  D )  A.  F itra t.  E)  M .  B ehbudiy.  F )  A.  Q o - 
diriy.
3.  « H a y o t  y o ‘lid a  b irin c h i  m asala  —  m a k ta b   m asalasid ir» ,  —  deb   k im  
t a ’kidlagan?
A ) 
A.  A vloniy.  В)  I.  K arim ov.  D )  A.  F itra t.  E )  M .  B ehbudiy.  F ) A.  C h o ‘l-
po n .
4.  M u s ta q illig im iz n in g   m a ’n av iy   a h a m iy a ti  q ay si  q a to r d a g i ja v o b d a   a n iq  
k o T s a tilg a n ?
A )  0 ‘z   ta q d irim iz n i  o 'z im iz  b e lg ila s h im iz ,  m a m la k a td a g i  b a rc h a   m o d d iy  
b o y lik la r g a   e g a   b o T is h im iz .
B)  M illiy   d a v la tc h ilig im iz n in g   tik la n is h i,  tu r m u s h n i  m illiy   x u s u s iy a t- 
la r im iz g a   k o ‘ra   ta s h k il  e tis h   im k o n ig a   e ris h g a n im iz .
D )  0 ‘z lig im iz n i  a n g la s h im iz   v a  in s o n iy a t  ta r ix id a   tu tg a n   o ‘r n im iz n i 
b ilib   o lis h im iz .
E )  H a r   u c h a la   q a to r d a g i  ja v o b l a r   t o ‘g ‘ri.
F )  F a q a t  «B»  q a to r d a g i  ja v o b   t o ‘g ‘ri
5.  « H a ro m »   d e g a n d a   n im a la r   tu s h u n ila d i?
A )  Iflo s  jo y l a r d a   s a q la n g a n   o z iq - o v q a tla r .
B)  A llo h   ta o l o   m a n   e tg a n   is h la r ,  h a r a k a t la r ,  n a rs a la r.
D )  E r ta la b   tu r ib o q   y u v ilm a g a n   y u z - q o ‘l.
E )  S u d x o T lik   o r q a s id a n   to p ilg a n   m o l- d u n y o .
F )  N im a ik i  h a lo ln in g   a k si  b o ‘lsa.
6.  « B id ’a t»   d e g a n d a   n im a la r n i  tu s h u n a s iz ?
A )  Is lo m   d in i  ta q iq la y d ig a n   r a s m - r u s u m la r n i.
B)  X u r o f o t  k e ltir ib   c h iq a r g a n   b a r c h a   a m a lla r n i.
D )  D a fn   m a r o s im la r ig a   k e y in c h a lik   y o k i  b o s h q a   d in l a r d a n   k irib   k e l­
g a n   r a s m - r u s u m la r n i.
E )  «A»  v a  «B»  q a to r la r d a g i  h o la tla r n i.
F )  F a q a t  «B»  q a to r id a g i  h o la t la r n i.
252

---

1 6 -§ .  M A R O S IM L A R   -   XALQ 
VA  S H A X S   M A ’NAVIYATI  K O ‘Z G U S I
H a r  b ir  x alqn in g  o ‘ziga  yara- 
M a ro sim la rn in g  
s ^ a  u r f_ 0 d a t l a r i ,   m a r o s i m l a r i  
xa  q 
ay o ti  agi  о  m i 
y^ga r