|
(Ли / Лх),
бунда,
а
—
кучланиш;
Ли
—
параллел қатламлар оқиш тезлиги
орасидаги фарқ;
Лх
—
оқиш тезлигининг ўзгариши, С 1;
ri
—
дина
мик қайишқок^ик, Па С.
Шакл (тузилиш) олган қоришма ёки эритмага (Бингамов оқув-
чанлиги) бирозгина куч таъсир этса ёки бошқача айтганда, унда
оз миқдорда кучланиш (ак) ҳосил бўлса, оқувчанлик чегараси қуйи-
даги тенглама билан топилади:
сг=ст +
т)к ( Л и / Лх),
бунда,
цк —
қуюқ қайишқоқдик (Бингамов оқувчанлиги).
Бундай қоришмаларга куч таъсир этганда, аввало, жуда секин
оқади, кейин тезлашади. Агар куч янада оширилса, оқаётган қориш-
ма тузилиши бузилади ва сочилиб кетади. Юқоридаги қоришмаларда
рўй бераётган физик-кимёвий жараённинг ўзгаришига атроф-му-
ҳит ва оқаётган юзанинг текислик даражаси ҳам таъсир этади. Ушбу
16
фан ёрдамида аниғутнган энг қулай қуюқликдаги қоришма қолипга
жойланади ёки йўл юзасига ётқизилади, кейин зичлаш жараёни
бошланади. Бунда заррача, майда ва йирик тўлдиргич доналари
ўзаро боғловчи модда пардалари орқали жипслашади. Агар боғлов-
чи модда етарли бўлмаса, қоришмадаги доналар юзаси парда би
лан тўла ўралган бўлмайди. Натижада, боғловчи модда тегмаган
очиқ сиртларда микро ва макроғоваклар пайдо бўлади. Қоришмада
фойдасиз сув микдорини оширмаслик учун унга қўшилмалар қўши-
лади. Ёки қоришмани титратиш орқали унинг суюқлиги вақтинча
оширилади. Технологик усуллар ёки қўшилмалар қўшиб (пласти
фикатор, суперпластификаторлар) қоришманинг самарали оқув-
чанлигига эришилади ва ундаги тўлдиргичлар сиртини тўла миқ-
дорда боғловчи модда пардалари билан қопланиши таъминланади.
Юқоридаги тадбирларни амалда қўллаш имкони бўлмаса,
қолипга жойланган қоришмани икки марта титратиб зичланади,
яъни биринчи билан иккинчи зичлаш орасидаги вақт боғловчи-
нинг куюкуганиши бошланишидан ўтмаслиги керак. Бундан ташқа-
ри, қуйма қоришма тайёрлаб уни қолипга қуйиб зичламасдан ёки
зарурият бўлса бироз шиббалаб жойлаш мумкин. Қоришманинг
жойлашиши, зичланиши ва қотишига дойр технологик жараёнлар
мунтазам равишда техник назоратда бўлиши керак.
Қолипга жойланган янги қоришмага махсус ишлов берилиб
оддий шароитда сак,лаганда аста-секин ёки иссиқ-нам муҳитда тез
суръатда қотади, кейин қаттиқбуюмга айланади. Қоришма тарки
бидаги барча тўлдиргичларни боғловчи модда ўзаро боғлайди ва у
яхлит буюмга айланади. Боғловчи моддаларнинг қотиш жараёнини
икки босқичга бўлиш мумкин. Биринчи босқичда, боғловчи модда
сув билан аралаштирилганда, ундаги заррачалар сув билан майда
бўлакларга (дисперсия) бўлинади. Иккинчи босқичда бўтқасимон
қуйқага ўтиш даври бошланади. Бу икки босқични аниқбир чегара
билан бўлиш мумкин эмас. Чунки боғловчиларда ўзига хос майда-
ланиш ва қотишнинг бошланиш даври бўлади. Бундан ташқари,
атроф-муҳит таъсири ҳам қоришманинг қотиш жараёнини ўзгар-
тиради. Биринчи босқичда боғловчи модда заррачалари молекула,
атом ва ионлар даражасигача парчаланади ва жуда юқори потен
циал кучга эга бўлган ҳолатга айланади. Заррачалар ўзаро бир-бир-
лари билан ёпишиб яхлит қотаётган жисмга айланади. Кимёвий
реакциялар жараёнида янги моддалар ҳосил бўлади ва улар ҳосил
бўлаётган жисм зичлигини оширишда иштирок этади.
17
Кукун даражасигача туйилган, солиштирма юзаси 2000 см2/г.
га тенг бўлган боғловчи модданинг суюқлик билан қоришмаси,
ҳақиқий ва коллоид қоришмалар деб аталади. Фаол моддалар ара-
лаштирилган лойқа сув (суспензия) бир жинсли ва гетероген эрит-
малар ҳолатида бўлади. Ҳақиқий қоришма таркибида боғловчи мод
данинг атомлари, ионлари, молекулалари эриган ҳолда учрайди.
Табиий сув ҳақиқий эритувчидир. Унинг таркибидаги тўла эриган
заррачалар бир хил ҳолатда сузиб юради. Ҳароратнинг ортиши би
лан заррачаларнинг эриши кўпаяди, ундаги кимёвий реакцияни
зўрайтиради, заррачаларни бўлакларга бўлиниш жараёни тезлаша-
ди ва янги бирикмалар, моддалар ҳосил бўлади.
Коллоид эритма заррачалар кристалланмайдиган, сувда крах
мал, елим сингари қуюқ эритма ҳосил қиладиган ўта кичик зарра-
чалардан иборат (2 1 0 -7 м. гача) тизим. Коллоид эритманинг ўзига
хос хусусияти ундаги заррачаларнинг суюкутик молекулалари би
лан кимёвий реакцияга киришишидир.
Суспензия таркибидаги заррачалар коллоид эритмаларидагига
нисбатан йирикроқ бўлади. Майдаланган заррачалар эримайди,
балки қатгиқ кристалл ҳолда суюғутикда эркин сузиб юради ва шу
модданинг суви деб аталади. Масалан, битумли сув, цементли сув.
Агар заррачалар миқдори кўпайиб кетса, у бўтқага ёки қоришмага
айланади. Суспензиядаги қаттиқ моддалар солиштирма оғирлиги-
га қараб суюкушк тагига чўкади. Агар суспензия жуда суюқ бўлса,
заррачаларнинг чўкиш тезлиги ортади ва бу жараён седиментация
дейилади.
Силикатлар, алюмосиликатлар, фосфатлар каби қаттиқ модца-
ларни юқори ҳароратда қиздирганда эриб. суюқ ҳолатга айланади
ва ундаги молекулалар таркибий қисмларга бўлинади. Қаттиқ мод
да бошқа молекулалар билан юқори ҳароратда кимёвий реакцияга
киришиб, янги фазага ўтади. Натижада, ўзаро бириккан кристал-
ланиш хусусиятига эга бўлган эритма, ҳарорат пасайиши билан
молекулалари бир тартибда жойлашган чидамли қатгиқ жисмга
айланади, яъни қотишнинг иккинчи босқичи — конденсация дав
ри бошланади. Бунда микрозаррача макро ўлчамгача бўлган тар-
тибли тузилишга эга бўлади ва уларда ўзаро эркин ҳолатдаги куч-
ланиш камаяди.
СИНОВ САВОЛЛАРИ
1. Қурилиш ашёсининг тузилиши деганДа нимани тушунасиз?
2. Курилиш ашёларининг таснифини изоҳланг.
18
3. Қурилиш ашёлари мустақил фан эканлигини назарий асослаб беринг.
4. Республикамиз қурилиш саноати олдига қўйган илмий-техник тараққиёт-
нинг асосий вазифалари нималардан иборат?
5. Стандартлаш ва меъёрий ҳужжатлар нима?
6. Хом ашёларни қайта ишлашдаги технологик жараёнларнинг умумийлигини
изоҳланг.
19
2-боб.
ҚУРИ ЛИ Ш АШ ЁЛАРИНИНГ
ХОССАЛАРИ ВА СИФАТИ
Турар жой ва саноат иншоотларини қуришда уларнинг сифат
ли ва чиройли бўлиши учун қурилиш ашёлари хоссаларини ҳар
томонлама давлат стандартларига жавоб берадиган тартибда ўрга-
ниш керак. Саноат маҳсулотларининг сифатли бўлишида замона-
вий технологияларни қўллаш, хом ашё сифатини техник назорат-
дан ўтказиб туриш ва бошқариш тизимини юқори савияда олиб
бориш керак бўлади.
Ашёларнинг сифатли бўлишини назорат қилишда энг муҳими
уларни синаш ва ўлчашни мукаммал билган малакали мута-
хассисларнинг бўлишидадир. Ашёлар сифатини илмий томондан
асослаб миқдорий кўрсаткичлар орқали ифодалаш усуллари ква-
лиметрия (лот.
Do'stlaringiz bilan baham: |
