Ў збекистон р еспубликаси о лий ва ўрта махсус таълим вазирлиги том он и д ан олий ўқув ю ртлари

ТЕМ И Р-БЕТО Н КОНСТРУКЦИЯЛАР
Бино ва иншоотларни монтаж қилишда комплекс қисмлардан 
ташкил топган йиғма темир-бетон буюмлар ишлатилади. Масалан, 
пойдевор блоклари, девор ва қаватлараро панеллар, ёпма плита­
лар, йиғма зиналар, устун ва тўсинлар, иншоот ва темир-бетон 
қозиқлар, равоқ ва ҳ.к.
Темир-бетон конструкциялар Францияда ихтиро этилди ва илк 
бор оддий шаклдаги буюмлар ишлаб чиқарилди. Жумладан, дераза 
ва эшикларнинг устки тўсинлари, ёпма плиткалар, пойдевор блок­
лар қурилишда кенг тарқалди. Кейинчалик иншоотларнинг айрим 
қисмлари қуйма бетондан ишланадиган бўлди. Ўзбекистонда йиғ- 
ма темир-бетон ва қуйма бетонлар ўтган асрнинг 40-йилларида 
гидротехник иншоотлар қурилишида ишлатила бошланди. Ҳозир- 
ги вақтда қурилишларда қуйма бетон конструкцияларни қуллаш 
ва уларнинг хилларини янада такомиллаштириш устида амалий 
ишлар олиб борилмоқда.
Темир-бетон конструкцияларни ишлаб чиқариш
Қурилишда ишлатиладиган барча темир-бетон конструкция­
лар икки усулда тайёрланади: қурилиш объектининг ўзида ишла­
надиган яхлит (монолит) бетон конструкциялар; завод ёки тажри­
ба майдонларида тайёрлаб қурилишга келтириладиган йиғма кон­
струкциялар. Бунда яхлит конструкциялар тайёрлаш учун қолип 
ясалади, унинг ички сиртига бетон қоришманинг ёпишмаслиги 
учун машина мойи ёки оҳак суртилади, кейин ичига арматура жой- 
ланиб бетон қоришма қуйилади.
Бетон очиқ ҳавода 7— 10 кун қотганидан кейин (агар конст­
рукция устига брезент ёпиб сув буғида қотирилса, 26—30 соатдан 
кейин) қолипдан ажратиб олинади. (Қишда яхлит бетон конструк- 
циялардан бино қуриш қийинчиликлар туғдиради. Чунки бетон 
қоришма ҳарорат 3—4°С бўлганда иситилмаса, унда қотиш жараё­
ни тўхтайди. Агар бетон яхши қотмай музлаб қолса, конструкция-
370

---

нинг умумий мустаҳкамлиги 
50 —60 %га қадар камайиб 
кетади. Йиғма темир-бетон 
элементлар махсус заводлар- 
да ёки ишлаб чиқариш иш- 
лари яхши механизациялаш- 
ган тажриба майдонларида 
ишланади. Йиғма темир-бе- 
тон элементлардан қурилган 
бинонинг таннархи яхлит 
бетон конструкциялардан 
қурилганига нисбатан бир-
у м м и а т р п ^ f i j / п а п ы
Бетон табиий тошлар 
сингари сиқилишга мустаҳ- 
камлиги юқори. Аммо, унинг 
эгилишга ва чўзилишга бўлган мустаҳкамлиги бирмунча кичик. Бе­
тоннинг бу хусусиятини яхшилаш мақсадида унга пўлат арматура- 
лар қўйилади (1 4 .1-расм)^ Бетон пўлат стержен билан арматуралан- 
ган бўлса, у темир-бетон деб аталади.^ Ас л и да арматура темирдан 
эмас, пўлатдан тайёрланганлиги сабабли, темир-бетон ўрнига 
пўлат-бетон дейиш тўғрироқ буларди.»
Бетон қоришмаси очиқ қавода қотганда ҳажми бироз кичрая- 
ди, яъни киришади. Буни қуйидагича тушунтириш мумкин. Це­
мент хамири тошга айланиш жараёнида ортиқча кимёвий бирик- 
маган сувнинг бир қисми буғланиб кетади ва натижада цемент то- 
шида киришиш рўй беради. Бу эса бетон қоришмасининг қотишида 
цемент хамирининг арматура билан маҳкам ёпишишига имкон бе­
ради. Арматура сирти қанча катга бўлса, ёпишиш мустаҳкамлиги 
билан конструкциянинг умумий пишиқлиги ортади. Қулай шароитда 
арматура билан бетоннинг ёпишиш мустаҳкамлиги ортиб боради. 
Диаметри 3 см.ли пўлат илмоқ бетон қоришмасига 30 см. гача бо- 
тириб қотирилгандан кейин, у 5—6 т юкни бемалол кўтара олади.
Бетоннинг арматура билан маҳкам ёпишишлиги унинг сиқи- 
лишидаги мустаҳкамлигини янада оширишга имкон беради. Юзи 
1 см2 га тенг бўлган арматура, одатда, 15—20 см2, юзали бетон 
ўрнини босиши мумкин. Шу сабабли темир-бетон конструкциялар 
табиий тош ва бетонларга нисбатан анча енгил ва нафисдир. Арма- 
турани занглашдан сақловчи бетон қатламининг қалинлиги 1,0— 
2,5 см қилиб олинади.