|
Ультратовуш билан пайвандлаш. Лампали генератордан озиьут-
надиган магний стрикция тебратмадан ультратовуш энергияси
пайвандланадиган темирга юборилади ва буюмнинг ўзаро туташ
қилиб сиқилган қирралари совуқ ҳолатда уланади. Натижада, те
мирнинг пайвандланадиган жойидаги оксид пардалари бузилади
ва ўзаро қатгиқ сиқилган буюм қирралари мустаҳкам бирикади.
362
Вакуумда диффузия билан пайвандлашда темир буюм вакуум
хонада қиздирилади ва иккови сиқиб қўйилади. Темирларда диф
фузия жараёни фаол бўлиши сабабли уларнинг ўзаро қиздириб
туташтирилган жойида бирикиш рўй беради. Бундай усул билан
ҳар хил жинсли темирлар пайвандланади. Чунки, оддий шароитда
таркибида ҳар хил рангли темирлар бўлган буюмларни пайванд
лаш мушкул (пўлатни чўян, мисни алюмин билан ва ҳ.к.). Булар
дан ташқари замонавий усуллардан бири пайвандлаш ўрнига те
мирни ўзаро ёпиштиришдир. Айниқса, юпқа темир тахталарни
нуқгали пайвандлаб кейин ёпиштирилса ўзаро улашнинг самара-
дорлиги ортади.
Рангли темирларни (мис, жез, бронза) кислород билан кесиш-
да қийин эрувчан оксидлар ҳосил бўлади. Бунинг учун рангли те
мирлар олдиндан 200—400°С гача қиздирилади, кейин кесиш учун
махсус флюслар ишлатилади. Кислород билан кесганда ёнувчи газ
сифатида ацетилен, табиий газ, бензин-бензол аралашмаси ва ке
росин ишлатилади.
Рангли темирлар ва қотишмалар
Алюмин ва унинг қотишмалари. Алюмин — енгил, кумуш оқ
рангли темир. Унинг афзаллиги зичлигининг кичиклигида, мус-
таҳкамлигининг етарли даражада юқорилигидадир. Алюминнинг
зичлиги пўлатга қараганда уч баробар кичик, чўзилишдаги мустаҳ-
камлик чегараси тоза алюминники 10 МПа, қўшилмали конст-
рукциябоп алюминники 62 МПа гача бўлиши мумкин. Чўзилиш
даражаси 20—30 %га тенг. Алюмин билан пўлатга бир хил юк қўйил-
са, алюминнинг деформацияси катта бўлади. Алюмин боксид, не
фелин, алюмин каби тоғ жинсларидан олинади. Хом ашёларни ком
плекс равишда қайта ишлаганда алюминдан сода, поташ, цемент,
сульфат кислотаси, ўғит ва бошқа маҳсулотлар ҳам олиш мумкин.
Тоза алюмин машина қисмлари, алюмин кукуни, бетон учун (бўёқ,
газ ҳосил қилувчи) кўп кавакли алюмин қоғози (фольга), электр
симлари олишда ишлатилади. Таркибида Си, Mn, Mg, Si бўлган
алюмин қотишмаларнинг мустаҳкамлиги 50 МПа га тенг. Алюмин,
мис, магний ва марганецдан ташкил топган қотишмаларни дюра-
люмин деб аталади. Иқтисодий фойда келтирадиган конструкция-
лардан алюмин тахталари орасига кўпикполимер тўлғазилган уч
қатламли томбоп плиталар, полимер билан қопланган ойна ва эшик
ромлари, товушдан муҳофаза қилувчи енгил деворбоп икки ва уч
363
қатлймли панеллар каби конструкцияларни қурилишда кенг миқ-
ёсда ишлатилаётганлиги маълум. Кўпикполимерли 1 м2 алюмин
панелнинг оғирлиги темир-бетонга қараганда 8— 10 марта енгил-
дир. Иншоот деворлари ва томини алюмин ашёларидан ишланса,
унинг оғирлиги 80, монтажга кетадиган меҳнат ва қурилиш мудда
ти 2—3 мартага камаяди.
Қурилишда юқори самарали кўпик-алюмин ашёлари \ам ишла
тилади. Бунинг учун эриган суюқ алюминга ўзаро кимёвий бирики-
ши натижасида газ чиқарадиган темир гидридлари (титан, барий
ёки цирконий) қўшилади. Натижада, кичик ҳажм оғирликдаги сер-
ғовак, енгил, иссиқлик ўтказувчанлиги кичик бўлган алюмин ҳосил
бўлади. Зичлиги 100—300 кг/м3 га тенг бўлган кўпик-алюмин плас
тик хоссага эга. Уни кесиш, улаш ва ёпиштириш қийин эмас. Меъё-
рий ва техник шартларга кўра, алюмин қотишмаларини қуйидаги
шароитларда ишлатиш мумкин: зарарли муҳит бўлмаганда қайта
қиздириб ишланмаган алюмин марганецли ёки магнийли бўлса,
парчаланадиган ва пайвандланадиган харибоп конструкцияларда;
зарарли муҳит учун зангламайдиган қайта қиздириб ишланган алю
мин кремнийли; зарарсиз муҳитда юқори мустаҳкам конструкция
лар учун дюралюмин ишлатилиши тавсия этилади.
Pyx — осон эрувчан (419°С), зичлиги 7000 кг/м 3 гача бўлган
енгил темир. Асосан қотишма таркибида бўлиб мих, болт, томбоп
пўлат каби темирларда рух ишлатилади. Оддий ҳароратда мўрт бўлади.
150°С га қиздирганда пластик ҳолатга ўтади. Рухни сульфидли рух
тоғ рудасидан (ZnS) олинади.
Қўрғошин — юмшоқ, пластик оғир темир. Зичлиги 11400 кг/м 3,
jpMUJ \ а р о р а ш
327°С
ia ichi
. Суюқ қўрюшин сув сижари қуйилиб
ёйилади. Чўзилишдаги мустаҳкамлиги 2,1 МПа. Рентген нурларини
ўтказмайди. Гамма нурлари қисман ўтади. Қурилишда қўрғошин
махсус қувурларни занглашдан сақловчи қатлам сифатида ҳамда
товуш ва сувдан муҳофаза қилишда ишлатилади. Тоғ жинсли суль
фид рудасидан олинади.
Қалай — юмшоқ, занглашга чидамли темир. Зичлиги 7230 кг/м3,
эриш ҳарорати 232°С. Осон эрувчан қотишмалар олишда, пўлатни
мис билан ёпиштиришда ишлатилади. Чўзилишдаги мустаҳкамлик
чегараси 3,5—4,5 МПа. Чўзилиш даражаси 40 %, қаттиқлиги 12 га
тенг. Саноатда тоғ жинси қалай тоши рудасидан олинади.
Мис — қизил рангли, зичлиги 8800 к г/м 3, эриш ҳарорати
1083°С га тенг темир. Чўзилишдаги мустаҳкамлик чегараси 2,0 МПа,
364
чўзилувчанлик даражаси 30—60 %га тенг. Юмшоқ ва пластик те
мир бўлиб, электр ва иссиқликни ўзидан тез ўтказади. Мисли, суль-
фидли ва оксидланган рудалардан олинади. Асосан электр симлари
ва ҳар хил қотишмалар олишда қўшимча темир сифатида ишлати
лади.
Мис билан рухни қўшиб олинган қотишма жез деб аталади.
Жезнинг мустаҳкамлиги ва занглаш чидамлилиги юқори, шунинг
дек уни совуқёки қизиган ҳолатда болғалаш мумкин. Айрим ҳол-
ларда унга қўрғошин, қалай, алюмин, кремний сингари темирлар
қўшиб қотишмалар олинади. Жездан жез тахтаси, сим, қувурлар,
шунингдек архитектура қисмлари ишланади. Агар мисга 10 %гача
қалай қўшилса қалай бронзаси деб аталади.
Ҳозирги вақтда қиммат бўлганлиги туфайли мис ва қотишма-
ларининг ўрнига шиша, пластмассалар, кимёвий қайта ишланган
ёғочлар кўплаб ишлатилмокда.
Do'stlaringiz bilan baham: |
