Ў збекистон р еспубликаси о лий ва ўрта махсус таълим вазирлиги том он и д ан олий ўқув ю ртлари

1—2ц) 
/
[2(1+|i]).
Юқоридаги формулалар ёрдамида ва тажрибалар асосида элас­
тиклик модули билан Пуассон коэффициентини топсак, ашёнинг 
сурилиш модули билан ҳажмий эластиклик модулини ҳисоблаш 
мумкин.
Ашёларнинг мустаҳкамлиги. Ашёга ташқи куч таъсир этганда унда 
ички зўриқиш пайдо бўлади. У маълум қийматга етганда ашё бузи- 
лади (синади, парчаланади). Ашёнинг бузилишга қаршилик кўрса- 
тиш хусусияти мустаҳкамлик деб аталади. Ашёларнинг мустаҳкам- 
лиги одатда, уларнинг мустаҳкамлик чегараси (R ) орқали ифода­
ланади.
Мустаҳкамлик чегараси деб, ашёнинг максимал куч таъсири- 
дан бузилган вақтида унда ҳосил бўлган ички кучланишга айтила- 
ди. Бино ёки иншоот қисмларининг мустаҳкамлигини ҳисоблашда 
Давлат стандартлари бўйича рухсат этилган кучланишдан фойда- 
ланилади. Ашёнинг рухсат этилган кучланиши унинг мустаҳкам- 
лик чегараси орқали аникуганади:
о = R/
Z,
рух 
'
бунда, 
R —
мустаҳкамлик чегараси, МПа; Z — захира коэффици­
енти.
Захира коэффициентида қуйидагиларни ҳисобга олиш лозим:
а) тузилиши бир жинсли бўлмаган ашёлар мустаҳкамлик чега- 
расининг ярмидаёқ энг бўш жойидан бузила бошлайди;
б) кўп ашёлар куч таъсирида тез деформацияланади ва мустаҳкам- 
лик чегараси кўрсаткичининг 50—70 %ида дардлар ҳосил қилади;
в) ашёга қайта-қайта ўзгарувчан зарбли динамик куч билан 
урилганда у мустаҳкамлик чегарасига етмасдан бузилади. Бунга 
ашёнинг бузилишини тезлатувчи «чарчаш» бузилиши деб аталади.
Ҳозирги вақтда ашёларнинг бузилишдаги ҳолатини ҳисоблаш- 
да захира коэффициентлар ўрнига ҳисоблаш коэффициентлари- 
дан фойдаланилади. Бунда ортиқча юк, ашёнинг бир жинслилиги, 
иншоотнинг ишлаш шароити ҳисобга олинади.
Сиқилипқцаги мустаҳкамлик чегараси. Ашёнинг сиқилишдаги
45

---

---

---

Қ у р и л и ш а ш ё л а р и н и н г с и қ и л и ш д а г и м у с т а ҳ к а м л и к ч е г а р а с и
2.8-жадвал
Ашёлар
Сиқилишдаги мустаҳкамлик 
чегараси, кг/см2
Чиғаноқтош
5 - 5 0
Енгил бетон (тсцлқол-бетон, кўпик-бетон ва 
бошқалар)
1 5 -1 5 0
Оддий лой ҒИШТ
7 5 -3 0 0
Силикат ғишт
7 5 -2 0 0
Оғир бетон
1 0 0 -8 0 0
Гранит
1200-2500
Қурилиш пўлати (чўзилишдаги)
3 8 0 0 -4 5 0 0
Пластмассалар
4 0 0 0 -5 0 0 0
Ута мустаҳкам пўлат
10000 ва ундан юқори