Ў збекистон р еспубликаси о лий ва ўрта махсус таълим вазирлиги том он и д ан олий ўқув ю ртлари

Нисбий деформация. Ташқи куч таъсирида ашёдаги атомлар 
орасидаги масофа ўзгариши натижасида, унинг шакли куч йўна- 
лишида Д1 миқдорда (сиқилишда қисқаради, чўзилишда узаяди) 
ўзгаради. Абсолют деформациянинг аввалги ҳолатидаги ўлчамига
42

---

нисбати нисбий деформация деб юритилади. Нисбий деформация 
қуйидаги кўринишда ифодаланади:
е = Д/ //,
бунда, Д/ — абсолют деформация; / — намунанинг аввалги ҳолат- 
даги ўлчами.
Эластиклик модули. Ашёга ташқи куч таъсир эттирилганда унинг 
кучга қаршилик кўрсата олиш қобилиятини ифодаловчи кўрсаткич 
эластиклик модули (Ю нг модули) деб юритилади. Эластиклик мо­
дули (£) нисбий деформация ва ўқ йўналишидаги кучланишнинг 
ўзаро нисбати ни боғлайди ва Гук қонуни орқали ифодаланади:
I =
G
/ £,
бунда, G — ўқ йўналишидаги кучланиш; е — нисбий деформация. 
Атомлари юқори энергияли боғланишга эга бўлган ашёларнинг 
эластиклик модули катта бўлади.
Мўртлик. Ашёнинг куч таъсирида сезиларли деформацияланмас- 
дан бузилиб кетиши унинг мўртлиги дейилади. Мўрт ашёларнинг си- 
қилишдаги ва эгилишдаги мустаҳкамликлари орасида катга (10— 15 
баравар) фарқ бўлади. Қурилиш ашёларининг бузилиш характери 
\арорат, намлик ва кучнинг таъсир этиш тезлигига боғлиқ. Намуна- 
лар сиқилишга ёки эгилишга синалганда ундаги кучланиш билан 
нисбий деформация орасидаги боғланишни ашёлар механик хосса- 
ларининг «деформация диаграммаси» орқали ифодалаш мумкин.
2.7-расмдаги диафаммалар қурилиш ашёларининг ташқи куч 
таъсирида эластиклигини (пўлат), пластиклигини (бетон), мўртлиги- 
ни (шиша), эзилувчанлигини (каучук) ифодаловчи кўрсаткичдир.
Шишадаги кучланиш қанчалик ортса, ундаги деформация ҳам 
шунчалик катта бўлади (2.7-расм, 
а).
Ярим кристалл ёки изотроп 
ашёлар (темир, кристаллсимон полимерлар) куч таъсиридан кейин