Ў збекистон р еспубликаси о лий ва ўрта махсус таълим вазирлиги том он и д ан олий ўқув ю ртлари

16-боб.
ОРГАНИК БОҒЛОВЧИ МОДДАЛАР
Автомобил йўлларининг конструктив қатламларини қуришда 
нафақат нефтдан олинадиган битумлар, балки унинг ўрнини боса 
оладиган қуйидаги органик боғловчиларНи ҳам ишлатса бўлади: 
табиий ва битумли жинслар; қатгиқ ёнувчан жинслар — кумир ва 
сланецлар; саноат ишлаб чиқаришидан қоладиган иккиламчи мод­
далар — кокс, нефт каби саноат чиқиндилари. Дунёда қайта ишла- 
надиган нефт маҳсулотларининг 2—3 % битумли боғловчилар иш­
лаб чиқаришга сарфланади.
Органик боғловчи моддалар нафақат йўл қурилишида, балки 
саноат корхона майдонлари, йўлка қурилишларида, томбоп ва 
гидроизоляция ашёлари ишлаб чиқаришда ҳамда радиоактив нур- 
лардан сақланишда кенг ишлатилади. Республикамизда ишлатила- 
ётган битумларни 60—70 % йўл қурилишига, 20—24 % умумий 
қурилишга, 5—7 % том ёпиш ишларига, 1—2 % махсус ишларга 
сарфланади. Оргянчк боғловчиларнинг афзаллиги улар тош ашёлап 
билан яхши ёпишади, уларнинг сиртида нам ва зарарли муҳитлар- 
га чидамли парда хос ил қилади, хо\лаган қуюқликда тайёрлаб 
ашёнинг юзасига суртиш ёки шимдириш мумкин, боғловчи сифа­
тида майда ва йирик тўлдиргичларни ўзаро ёпиштиради, шу билан 
бирга яхлит, зарарли муҳитга чидамли буюм ҳосил қилади.
Хоссалари, кимёвий таркиби ва ишлаб чиқариш технология- 
сига кўра органик боғловчи моддаларни қуйидаги гуру\ларга бўлиш 
мумкин:
— табиий, нефтли, сланец битум боғловчилари; улар нафтен, 
ароматик ва метан қаторли углеводородлардан ташкил топган 
бўлиб, кислород, олтингугурт ва азотли моддаларнинг бирикиши- 
дан ҳосил бўлган;
— тошкўмир, торф, ёғоч қатрошш боғловчилар; асосан, аро­
матик углеводородлардан ташкил топган;
Хом ашёнинг хилига кўра битум ва қатронлар қуйидаги гуруҳ- 
ларга бўлинади: асфальтли тоғ жинслари (асфальтли оҳактош, қум- 
тош, қумлар ва бошқалар) таркибидаги табиий битум, нефт ва
399

---

уларнинг смола қисмларини қайта ишлаб олинадиган нефт би- 
тумлари; ёнувчан битумли сланецларни ҳайдашдан (таркибий қисм- 
ларга ажратиш) ҳосил бўлган моддани қайта ишлаб олинадиган 
сланец битумлари; тошкўмирни қуруқ ҳолда ҳайдаб олинадиган 
тошкўмир қатрони; торфни қуруқ ҳолда ҳайдаб олинадиган торф 
қатрони ва ёғочни қуруқ ҳолда ҳайдаб олинадиган ёғоч қатрони.
Органик боғловчиларни асосий хоссаларига ва таркибига кўра 
қуйидаги синфларга бўлиш мумкин:
— қаттиқ битум ва қатронлар 20—25°С ҳароратда қуюқ, 120— 
180°С да эса суюқ ҳолатга айланади;
— қайишқоқ битум ва қатронлар юқоридаги ҳароратларда қа- 
йишқоқ ва оқувчан ҳолатга айланади;
— суюқ битум ва қатронлар 20—25°С ҳароратда тўкилувчан, тар­
кибида эса учувч.ан сийрак молекулали углеводородлар мавжуд 
бўлиб, уни 15— 120°С ҳароратда ишлатиш мумкин. Учувчан углево- 
дороднинг буғланиб кетиши ҳисобига вақт ўтиши билан қуюқ би­
тум ва қатрон хоссаларига эга бўлади.
— битумли сув битум ёки қатрон заррачаларини ўзаро ёпиш- 
маган ҳолда сувда сузиб юришини таъминлаш учун эмульгатор 
қўшилмаси билан жадал қориштириб олинган боғловчидир. Оддий 
ҳароратда битумли сув тўкилувчан ҳолатда бўлади. Уни қум ва йи­
рик тўлдиргичлар билан қориштириб сакдаганда ундаги сув буғла- 
ниб битум заррачалари ўзаро яқинлашади ва қоришма ёки асфальт- 
бетон ҳолатига айланади.