Ў збе к и с то н рес п у бл и к аси олий ва ўрта м ахсус та ъ ли м вазирлиги


И лнқлнк давриниш инқирози: сабаб ва оқнбатлар



Download 16,26 Mb.
Pdf ko'rish
bet81/105
Sana24.02.2022
Hajmi16,26 Mb.
#221521
1   ...   77   78   79   80   81   82   83   84   ...   105
Bog'liq
Eng yangi tarix (1945-2010 yillar) Kichkilov H.

И лнқлнк давриниш инқирози: сабаб ва оқнбатлар
Илиқлик даври У чинчи жаҳон уруш ининг олдини олиш га омил 
бўлди, Европада савдо-иқтисодий алоқаларнинг яхш иланиш ига 
олиб келди. Ахвол шуидай давом этаверса, куролланиш пойгаси 
бартарф этилиш и мумкин эди. Х ельсинки Ш артномасининг ижроси 
СССР ва Ш аркий Европа давлатлари сиёсий ривож ланиш ини янги 
чўққиларга олиб чиқиши муқаррар эди. Лекин Варшава Ш артно- 
маси давлатлари ўзгариш ларга шубҳа билан қарардилар. Улар бу 
Ш артноманинг дипломатик фаолият билан боглиқ тараф ини кабул 
қилиб. ички сиёсатга богламас эдилар. 1977 йилда кабул килинган 
ССС Рнинг Янги Конституциясида халқаро мажбуриятлар қисман 
ўз аксини топган бўлса-да, бирок унинг б- моддасида С овет жами- 
ятида КП ССнинг рахбарлик мавқеи муж ассамлаш ган эди. Ш унга 
карамасдаи. КПСС раҳбариятига оппозицион кайфиятда бўлган ин­
теллектуал гурухлар бу шартномани ўз фаолиятларини легаллаш ти- 
риш учун асос деб кабул килдилар. СССРда вужудга келган дисси- 
дентлар харакати тарафдорлари: А. Д. Сахаров, ёзувчи Солженицин 
дастлаб сиёсий талаблар билан чикмадилар. Бу харакат тараф дорла­
ри факат давлат бюрократизмига карши кураш олиб борди, оддий 
фукаролар маифаатиии қўллаб-қувватлади, муҳим карорлар кабул 
қилиш да фукаролар фикри инобатга олинмаслигини танкид килди.
352


Ул армии г тарафдорлари кўплаб Ш аркий Европа давлатлари да хам 
вужудга келганди. Ш ун и н гучун диссидентлар харакати хукуматлар 
томонидаи таъқиб остига олинди ва яиа репрсссиялар бош ланиб кст- 
ди. НАТО давлатлари СССР ва унга иттиф окдош давлатлар сиёса- 
тида узгариш ларга умид богларди. Д иссидентлар харакати, СССРда 
ва социалистик давлатларда инсон ҳуқукларининг топталиш и АҚШ
ва Ғарбий Европа давлатлари сиёсатига хамда фуқаролари кайфия- 
тига таъсир қилмасдан қолмади. СССР сиёсатини коралаб, кўплаб 
давлатлар баёнотлар бердилар, омманинг норозилик чиқиш лари юз 
берди.
НАТО давлатларида СССР тургунлик давридан ўз манфаатлари 
йўлида ф ойдаланмокда, деган фикр тугила борди. Бу фикр 1970 йил- 
ларда С С С Рнинг ю ритган сиёсати туфайли юз берган зиддиятлар 
билан изохланади.
1975 йилда СССР А нголадаги социализм тарафдорлари ни 
кўллаб-кувватлади. 1975 йилнииг январида бу ерда фукаролар уру­
ши бош ланиб кетди. Ж англарда 10 мингдан ортик совет харбийлари 
иш тирок этдилар. Анголага харбий техника, курол-яроглар етказиб 
берилди. 1977 йилда Ҳ абаш истонда ҳукумат бош лиғи М енгисту 
Хайле Мариам социализмнинг тарафдори сифатида катга моддий 
ёрдам олди. Асосан, Сомалига карш и харбий харакатлар олиб бориш 
учун бу ёрдам кўрсатилган эди. Эф иопияда 11 мингдан ортиқ совет 
харбийлари фаолият олиб борди. Африка давл н лари билан карама- 
қарш иликларга Куба хам ж ал б этилди.
1977-1985 йиллардаги жангларда 500 минг кубаликлар иштирок 
этди. Афгонистонга совет қўш инларининг киритилиш и иликлик 
даврига кескин салбий таъсир кўрсатди. 1978 йилда Афгонистонда 
радикал кайфиятдаги кучлар рахбарликни эгалладилар. Улар СССР 
ёрдамига таяниб. мамлакатда ижтимоий, иқтисодий ўзгариш лар 
ўтказиш , уни қолоқликдан олиб чиқиш умидида эдилар. Лекин кўп 
қиш лоқ оқсоқоллари, мусулмон бош лиқлар бу гояни рад этдилар. 
М амлакатда этник, диний тўқнаш увлар бош лапди. Афгонистон 
раҳбарияти СССРга ёрдам сўраб мурожаат қилди. А фгонистондаги 
вазиятни тўлиқ туш униб етм аган совет рахбарлари 1979 йил декаб- 
рида Афгонистонга харбий қўш ии киритилиш и ҳақида қарор кабул 
килдилар. Бу эса ССС Рнинг аралаш уви натижасида фукаролар уру­
ши бош ланиб кетиш ига сабаб бўлди. Уруш мобайнида СССР томо- 
нидан 14 мингдан ортиқ харбий халок бўлди. 10 минглаб аскарлар 
ватанга ногирон бўлиб кайтдилар.
353


АҚШ маъмурияти С С С Рнинг А фгонистонга қўшин киритиш ини 
илиқлик даврига катъий чек кўйди деб хисоблади. СССР билан АҚШ
уртасидаги муносабатлар ём онлаш ди. 70- йилларнинг охирларига 
келганда А Қ Ш нинг кўплаб давлатлардаги мавқеи маълум да ража да 
заифлаш ганди. 1979 йилда Н икарагуада узоқ давом зтгаи фукаролар 
уруш идан кейин, А Қ Ш га иттифокдош бўлга и Сом оса тузумига 
бархам берилди. Раҳбариятга Кубага хайрихох револю цией гурухлар 
келди. 1979 йилда Эронда А Қ Ш билан дўстона алокада бўлган 
шох режим и ағдарилди. Ҳукумат рахбариятини ислом тарафдорла­
ри эгаллади. АҚШ элчихонаси ходимлари га ров га олинди. Уларни 
қуткариш га бўлган уриниш муваффакиятсиз ту гад и. Никарагуада 
революция галабаси, Эрон даги ислом и и кил об и. А фгонистонга со­
вет қўш инларининг киритилиш и А Қ Ш ж амоатчилиги орасида “со­
вет хавфи" кайф пяти ни уйготди. 1980 йилда Р. Рейган П резидентлик 
сайловида гол и б чикди. Унинг асосий шиори “ём онлик империяси 
СССРга карши кураш иш ’’ эди.
Бирок хар иккала бую к давлат рахбарлари О сиёда бигга д уш ­
ман (ислом фундаментизми) билан тўкнаш келганликларини АҚШ
маъмурияти ту шуниб етмаган эди. Вашингтон эронлик фундамента- 
листларни душ ман деб хисобласа-да, афғонистонлик муж оҳидларни 
“хақикат учун кураш чилар" деб эълон кил ганди ва уларга харбий ва 
моддий ёрдам кўрсатарди. Бу ка дам кейинчалик. яъни XXI аср бо- 
ш ига келиб А Қ Ш нинг уз и учун жуда катта муаммоларни тугдирди.
6- §. М а м л а к а т д а к а р а м а - к а р ш и л и к н и н г
к е с к и н л а ш у в и
Л. И. Бреж нев хакида эса: “Культ бор, аммо шахе йўқ”, - деб ай- 
тиш арди. А ммо номенклатурадаги ходимлар унга xoc бўлган эски- 
ликни ёклаш . кўнгилчанлик ва бемалоллик хусусияглариии хамда 
хатоларга ва суиистеъмол килиш ларга бепарволигини кадрлар эди. 
Ундан кейин олигархия ни бош қарган, 1982-1984 йилларда КПСС 
М Қ Б ош котиби бўлган Ю. А ндропов “реал социализм ”нинг ленинча 
хаётийлигига заррача ш убха килмасди. У интизомни мустахкамлаш , 
“совет халки”ни маъмурий-миллий бирлаш тириш (руслаш тириш
оркали) ва мамлакатни харбийлаш гириш учун жон куйдирди. Унинг 
қатъийлиги ва жамиятни ўрганиш заруратини тан олганлиги мам­
лакатда ўзгариш ларни кутиш сукунатини жонлантирди. аммо у
354


1984 йил феврали да оламдаи утди. Унинг вориси К. Черненко, ка- 
сал бўлиш ига қарамай, имкони борича “бреж невча” йўл тутди, аммо
1985 йил мартигача хам яш ай олмади.
“Тантанали даф нлар беш йиллигида" (учта Бош котиб) олигар- 
хиянинг асосий куроли - КПСС хамма нарсага қодирдек туюларди. 
Унинг аъзолари сони 19 миллион кишини таш кил этди. Сиёсий Бюро 
сиёсатини ам алга оширувчи ю з минглаб партия қўмиталари барча 
совет хўж алик ва ижтимоий таш килотларини қамраб олган эди. Улар 
18 миллионга яқин турли бош қарув тузилм алари ходимлари фаолия- 
тини бош қарар ва кенг омма, жумладан, касаба ую ш малари, *'ижо- 
дий угошмалар’’ ва бош қа ижтимоий таш килотлар, ҳатто филатерист 
(марка йигувчи) ва овчиларнинг сиёсий хатти-ҳаракатларини хам 
йўлга солиб туриш арди. Оммавий ахборот воситалари, кино ва театр- 
ларда цензура хукм ронлик киларди. Радиотелеалоқа, кўпайтирувчи 
техника ва компьютерлардан эркин фойдаланиш га йўл қўйилмасди.
КПСС бор кучи билан ҳаммаии ёрқин кслажак хакидаги хом- 
хаёлларга иш онтириш , халқ ва хокимият манфаатлари бирлигини 
уқтириб, халқ фаоллигиии ош ириш га харакат киларди: '"Халк ва 
партия бир бутундир!” . Ҳатто КГБ 80- йиллар бош ига келиб турли 
хукукш уиос либераллар, демократлар. миллатчилар ва хоказоларни 
чегаралаш , лагер ва руҳий касалликлар ш ифохонасига жойлаш ёки 
мамлакатдан хайдаш чораларини кўрди ва унинг уддасидан чиқди.
КПСС бош лангич таш килотлари ва уларнинг фаол таркиби ‘"со­
циализм афзалликлари". “социалистик д ем ократия'’ ва “советча 
яш аш тарзи "ни н г устунлиги, “ коммунизм курувчиси’*ни тарбия- 
лаш ни таргиб килиш ни кучайтирар, меҳнат жамоаларини “жами- 
ятнинг асосий ячейкаси”га айлантириш га харакат қиларди. Ижти­
моий бирлик манфаатлари учун тенглаш тириш тенденцияларининг 
қўллаб-қувватланган тадбирлари ўтказиларди. Одамларга уларнинг 
бутун ҳаёти ва ф аолиятининг мазмуни “ёрқин келажак" учун хизмат 
деб туш униш ларини уқтирардилар.
“ С овет халқи - одамларнинг янги тарихий ж ам оаси” сифатида 
таргиб қилинди ва унинг бирлиги учун ҳукумат кенг интеграция 
ж араёниии, миллатлараро ва элатлараро никохлар ва руслаш тириш 
сиёсатини қўллаб-қувватлар, элатлар ўртасидаги ўзига хосликни 
хамда фарқларни камситиб, уларнинг она тилини ўрганиш ларини ва 
ўз тилларида китоблар чоп этиш ни қисқартириб борди.
Ишлаб чиқариш самарадорлигини ош ириш ва илмий техни­
ка тараккиётини ж адаллаш тириш учун Сиёсий Бюро “Иқтисодиёт
355


иқтисодли бўлиш и керак!" деб жар солар ва ишлаб чикариш нииг 
экстенсив ўсиш идан иитенсив ўсиш га ўтиш ига даъват киларди. Вар­
на бош қарув идоралари томонидан реж алаш тириш ва бош қарувни 
яхш илаш , энг янги соҳаларни, бригада ва корхоналарни хўж алик 
ҳисобига ўтказиш ва ривож ланиш ини тезлаш тириш , ю ксак техно- 
логияларни жорий килиш , иш чиларнинг ишлаб чикариш дан ман- 
фаатдорлигини ош ириш бўйича чоралар қабул килинарди. Асосий 
эътибор импортга, куролларни янгилаш учун юқори технологиялар 
яратиш га каратилди. Бутун мамлакат хўжалигини Марказ бош кариб 
турар, республикалар ҳокимиятидагилар зса ўзларидаги ишлаб 
чикариш нинг кўпи билан 15-20% ини бош қара олиш арди. холос. 
“Улар М осквадан сўрамасдан туриб, оддий м их кокиш ни ҳам удда- 
лай олиш майди”, - деб уларнинг конституциясида “ёзилган” сувере- 
нитетини ш ундай баҳолар эди М. Горбачев.
Аммо ишлаб чикариш самарадорлигини ош ириш га муваффак 
бўлинмади. 80- йилларга келиб эскирган асбоб-ускуналар улуши 40% 
дан ошди. Энг янги машиналарни яратиш ва ишлаб чикаришга жорий 
этиш учун СССРда АҚШ дагига кўра 9 -1 0 баробар кўпроқ вақт сарф 
этиларди. Совет ишлаб чикаришида энергия ва хомашё сарфи Гарбий 
Европадагидан 1.5-2 баравар кўп, аммо ишлаб чикариш самарадор- 
лиги бир неча баробар паст эди. Корхоналарнинг 25-30% и сурунка- 
ли равишда даромад бўйича режаларни бажармас эди. А гросаноат 
комплексининг махсус тарзда таш кил килиниш ига карамасдаи, 70% 
га якин колхоз ва совхозлар хатто совет ўлчовлари бўйича зарарига 
иш лар эди. 80- йилларнинг ўрталарига келиб нефтнинг дунё бозо- 
ридаги нархлари пасайиш и муносабати билан, совет бю дж ети учун 
жуда мухим бўлган нефть экспортидан олинадиган даромад хам 
анча кискарди.
С овет иктисодиёти ҳарбийлигича 
колаверди. 
Энг аввало, 
харбий максадларда стратегик хомаш ёни казиб олиш ош ирилар, 
тадкикотларнинг 4 -5 кисми харбий максадларда ўтказилар, янги 
харбий технологиялар яратилар, ракеталар ва сунъий йўлдошлар 
учириларди. А мм о С С С Р бирор стратегик технология бўйича 
АҚШ дан ўзиб кета одмади ва факатгина бир неча йўналиш бўйича 
тенгликни саклаб кола олди, холос. “Улар, - деб ёзади ракиблар 
хакида КГБ раҳбари В. Крючков, - С овет И ттифокини лазер техно- 
логиялари. авиация, Ҳ арбий-денгиз ф лота, оддий куролларнинг баъ- 
зи ту рлари бўйича анча ортда колдириш ди”. С СС Р устунлиги уёкда 
турсин, хатто харбий стратегик тенгликни саклаш имкониятидан
356


қам маҳрум бўлди, АҚШ эса с и фат жиҳатидан янги қуролни ишлаб 
чикариш га киришди.
Умуман, ишлаб чикариш нинг йиллик ўсиш суръатлари 13,2 дан 
10% гама пасая борди. Ю ксак технологиялар ўчоқлари яратилиши- 
дан қатъи назар, иш лаб чикариш самарадорлиги бўйича у электрон 
ахборот иш лаб чикариш га ўтгаи мамлакатлардан тобора ортда кол и б 
борди.
Ахолининг давлат моиополиясига асосланган эксплуатацияси 
чукурлашиб борди. Мехнатга хақ тў л аш унинг натижаларига умуман 
мос келмас эди ва ишчилар яратган даромад ни н г тобора катгароқ қисми 
ижтимоий истеъмол фондлари томонидан меҳнат самарасига ному- 
таносиб тарзда тақсимланарди. Энг мал акали ва қобилиятлиларнинг 
бор махорат билан меҳнат қилиш и қизиқ бўлмай қолди, чунки улар­
нинг меҳнати жуда паст баҳоланар эди. “Умуман, СССРда яхши иш- 
лаш бефойда эди”, - деб гувохдик беради В. Павлов.
Ю қори дараж ада ривож ланган мамлакатларнинг “истеъмолчилар 
ж ам ияти”дан фарқли ўлароқ СССРда фуқаролик товарларини ишлаб 
чикариш билан саноатнинг агиги 10-15% и банд эди. Бунинг нати­
жасида мамлакатда 50 миллион аҳолига жоп бош ига ҳисоблаганда, 
ўртача l) м2 яш аш жойи тўғри келган ва ахолининг овқатланиш и ра­
цион меъёрладан хам 4 0 -3 0 -2 0 % камрок бўлган. Д ори-дармонлар 
хам етиш мас эди. 80- йилларнинг ўрталарига келиб, хукуматнинг 
эътироф қилиш ича, ахолининг 40 миллион нафари қаш ш оқ аҳволда 
я шагай. СССРда аҳолининг соглиқ дараж аси ва ўртача умр кечири- 
ши энг ривожланган мамлакатларга нисбатан анча ёмон эди. Ҳар 
йил и 120 м инг носоглом болалар тугилардики, бу аҳоли генефонди 
(наелий ақл-заковати)га катта зарар етказди.
Нефтни экспорт кил и i и дан келадиган даром аднинг камайгани са- 
бабли импорт қисқартирилди ва аҳолига зарур моллар танкислиги 
ошди, хуку мат эса ўзининг харажатларини қоплаш учун пул эмиссия- 
сини оширди. Бу нархларнинг кўтарилиш ига, олиб-сотарликнинг 
авж олиш ига ва ноқонуний корхоналар — “яш ирин иктисодиёти ’нинг 
фаоллаш иш ига олиб келди.
Экологик вазият хам тобора мураккаблаш а борди, табиатнинг 
атом ва кимёвий чиқиндилар билан ифлосланиш ининг ҳақиқий 
кўрсаткичлари яш ирилар эди. Йиллик экологик талоф отлар СССРда 
табиатни м уҳоф аза қилиш учун сарф ланган харажатлардан 4 -5 ба­
робар кўп эди. Экологик офат минтақалари сони 150 дан ош иб кетди. 
О рол денгизи куриб борар, Байкал ва Л адога кўллари захарланди.
357


мамлакатда истеъмол килинадиган сувнинг 80% и зарур то зал и к 
стандартига (меъёрий ўлчами) ж авоб бермас эди.
Буларнинг хам масига карамасдаи. С С С Рнинг харбий харажатла- 
ри И ккинчи жахон уруш ининг энг кизгин пайтидагидан хам кўпрок 
эди. Совет рахбарлари “дунё тарозиси палласига ўзининг кучли 
салоҳиятини қўГн анлиги" дан мақтаниш ар эди. Сиёсий Бю ро мамла­
кат захиралари хисобидан Ангола, Куба, Никарагуа, Ж анубий Яман, 
Ҳабаш истон реж имларини саклаб турнш га ва бош ка “дўстлар” га, 
хам да ўилаб хорижий Компартияларга миллиардлаб сум ва доллар- 
ни ж ўнатар эди. Унинг глобал даъволарини қондириш максадида 
харбий база ва йўллар қурилиш и учун, ХХР билан чегара бўйлаб 
кўш ин саклаш учун к а п а харажатлар ам алга ош ирилди. Ю злаб со­
вет кема ва атом сув ости кемалари денгиз ва океанларни кузатиб 
юрарди. Ю злаб “йўлдош лар” ракибни назорат киларди.
ССС Рнинг бой берилган илгариги таъсириии тиклаш учун С иё­
сий Бюро карори билан 1079 йилнннг декабрида Афгонистонга совет 
харбий интервенциясининг бош ланиш и кўп йиллик кон тўкиш ларга 
олиб келди. Унда 620 минг совет харбийлари катнашиб, 14.5 минг 
киши халок бўлди, бундам бир неча баробар куп киши ярадор 
булиб. катта микдордаги техника кўлдан бой берилди. Ўнлаб мил­
лиард долларлар кўкка совурилиб, миллиондан ортик афғонлар йўк 
қилииди, аммо галабага эриш илмади. Бу интервенция барча мамла- 
катларда норозилик уйготди. М уваффакиягсизликлар ва обрўнинг 
тўкилиш идан газабга келган совет милитаристлари Қуролли Куч- 
ларни кўпайтириш ни талаб килиш ар. огохлангирувчи ядро зарба- 
си гоясини куллаб-кувватлар ва “бутун мамлакатни харбий лагерга 
айлантирииГга интиларди. 1984 йилда учта “оператив-стратегик 
театр л ар 'д а Гарбий, Ж анубий ва Узок Ш арк Бош қўм ондонликлари 
ту-зилди.
Совет раҳбарияти на Х Х Р билан алокаларни яхш илаш ниш ; на 
Европа мамлакатларидаги “реал социализм ”ни, Осиё. Африка ва 
Логин А мерикасидаги дўстона тузумларни мустахкамлашнинг, на 
халкаро тинчликни саклаш нинг ва на парчаланиб бораётган жахон 
коммунистлар харакатида ўз гегемониясини тиклаш нинг уддасидан 
чика олди.
СССР ичидаги иж тимоий-сиёсий вазият кескинлаш а борди. 
А холининг мамлакат рахбариятига нисбатан иш ончи йўқолди. 
К ўнчилик социализмга содик колса-да. аммо хар бир киши ўз фой- 
даси нуқтаи назаридаи амал қилар, иккилама стандарт асосида хаёт
358


кечирарди. Кўпчилик мослаш иб туриб, иисоний ор-номус ва эркин- 
ликни тинчлик ва майда имтиёзларга, фуқаро жавобгарлигини од­
дий, аммо нисбатан барқарор маиш атга алмаш тирди.
Бунда хўж аликда банд бўлганлар асосий қисми учун ишдан 
қониқмаслик, паст интизом. иш вақти ва ускуналардан нотўғри фой- 
далапиш , маҳсулот сифатига бефарқлик, қўш иб ёзиш лар билан "‘пул 
иш ланГга ва маошни талон-тарож килиш йўли билан тўлдириш га 
интилиш лар хос бўлди. Социологларнинг аниклаш ларича, мамла- 
катни н гати ги 15-17% меҳнаткаш лари виждонан меҳнат қиларди.
Тузум камчиликлари ва дард^чаридан ўз максадлари йўлида фой- 
далаиувчилар кўпайиб борди. Ж ииоятчилик качда суръатлар билан 
ўсарди. И чкиликка суяниб қолган ва хдфсаласи пир бўлганлар сони 
ош иб кетди. Ичкиликбозлик умумхалқ одатига айланди.
М ажбурий миграция ва иш характеридан, маошдан норозилик 
натижасида йиллик ишчи кучининг таш қарига оқиб кетиш и ишда 
бандларнинг 25 -3 0 % ини таш кил этди. Ш у билан биргаликда, кор- 
хона ва идораларда иш вақтииинг 15-20% и бекорга сарфланар, мил- 
лионлаб калбаки иш билан бандлар бўлиб. аҳолиси зич жойлаш ган 
ж анубий миитақаларда иш топа олмаётган ишга лаёқатлилар сони 
ортиб борди.
Бутун мамлакат бўйича онгсиз оммавий давлат монополияси- 
га асосланган эксплуатация ва иш чи-ходимларнинг бевосита ман- 
фаатларини поймол қилиш га нисбатан норозилик авж олиб борди. 
Ҳ укумат уни фукаролар ҳаётини маъмурий чеклаш оркали барта- 
раф килиш га уринди, аммо бу кутилган натижани бермади, балки 
қогозбозликни янада кучайтирди. Раҳбария гнинг барча бўғинларида 
хато ва қийинчиликларни яш ириш , тартибсизлик ва масъулиятсиз- 
лик. коррупция ва порахўрлик оркали мансабпарастлик касалига ги- 
рифтор бўлиш кучайди. Олий раҳбариятнинг таъсири хам пасайди, 
чунки у, Андропов эътироф этиш ича, совет жамиятини яхши бил- 
мас эди. Бажариш учун ҳеч кандай маблаг ва воситалар бўлмаса-да, 
буйрукдар тез-тез берилиб турар, баж арилиш и мумкин бўлганлари 
хам баж арилмас эди. Бундан таш кари, таш виш билан Горбачев тан 
олганидек, “бутун тузумда” лаганбардорлик, хўж акўрсинчилиқ, 
шахеий алокалар ва турли раҳбарлар атрофида турли мафия (клон) 
лар ҳукм рон эди.
Ахолининг энг фаол қисми ўзгариш га мойил эди. Ш унинг учун 
Андропов мамлакатда душ манона кайфиятдаги юз минглаб одамлар 
бор ва тузум қатағонлар ую ш тириш га мажбур деб хисоблар эди. Бу
359


одамлар турлича харакат қилиш арди. “Ленинча ғоялар”га кайтиш га 
даъват этиш арди, катагонлар туфайли ярим унутилган ва йўколиб 
бўлган ўз 'элатлари фуқароларини ёки тили ва м аданиятининг эр- 
кинликларини химоя қилиш арди. Тузум жиноятларини фош этиш ­
ни ва либерал кадриятлар - инсон эркинлиги ва хукукларини химоя 
килиш ни талаб этиш арди. Диний эркинликни талаб килиш арди, 
куролланиш пойгасига ва совет интервенцияларига нисбатан норо­
зилик баён килишарди.
Усталик билан амалга оширилган таъкиблар ва катагонларга 
карамасдаи, Ю. Орлов, С. Ковалев, В. Буковский, В. Черновил каби 
кўркмас киш и лар деярли хамма рес пу бл и кал ардаги йирик марказлардй 
хамда чет элда фаолият кўрсатишарди. Уларнинг чикишлари мамлакат 
ичида яширин тарзда бўлса хам. кенг халкаро таъсирга эга бўлиб, совет 
тоталитаризмига карши кучларнинг бирдамлигини оширишга хизмат 
килди. А. Солженициннинг “Гулаг Архипелаги” китоби ва академик 
А.Сахаровнинг мавжуд тузум ва унинг агрессиясига карши норози лик- 
лари СССР хакидаги хомхаёлларга какшаткич зарба берди.
Таркок норозилик баён килиб чикканлар гурухлари куп эм ас эди. 
аммо бутун мамлакат бўйича норозилар - диссидентлар (уларни шун­
дай аташарди) сони 250 мингтага етарди. Уларнинг уз максадларига 
эриш иш йўллари турлича ва ўта абстракт (хаёлий) эди. А. Амальрик 
каби СССР парчаланишини олдиндан билганлар жуда кам эди. Аммо 
улар унинг хал клари шарафини фидойилик билан химоя килишарди.
Уларнинг чикиш лари ва ахолининг пассив карш илиги хамда 
норозилигининг ўсиш и тоталитар (м устабид) режим ни эговларди. 
Қ ийинчиликларнинг ўсиб бораётганини эътироф этган Ю. А ндро­
пов: “Биз бундай кийин вазиятда муаммоларни бир урин ишда хал 
этолмаймиз, агар биз барча йўлларни очсак ва хал к ўз бахтсизлик ва 
норозиликларини тўкиб соладиган бўлса. бу оким бизни ютиб юбо- 
ради ва биз уни тўхтата олмаймиз”, - деган эди. И нкирозга энди бе- 
парволик билан караб бўлмасди, аммо уни кандай бартараф килиш 
кераклигини хам хеч ким бил мае эди.
7- §. С С С Р д а к а й т а к у р и ш д а в р и
Ўсиб бораётган “салбий ҳолатлар" окимини бартараф этиш 
йўлларини излаш ни ф аоллаш тириш максадида Сиёсий Бю ро 1985 
йилнинг март ойида Бош котиб лавозимига ўз аъзолари ичида энг 
лаёкатли бўлган М. Горбачевни олиб чикди. Албатта, бу “содик
360


ленин чилар” тараккиёт йўлини ҳеч качон 
ўзгаргирмасликни 
хохлардилар ва агар улар танлаган Бош котибнинг келажакда нима- 
ларга қўл уриш ини билганларида, уни танлаш тўгрисида хеч кандай 
гап-сўз бўлиш и мумкин эмас эди. Горбачевнинг ўзи ҳам Сиёсий 
Бюрода: “Биз сиёсатни узгартириш имиз ш арт эмас. У тўгри. ха к ва 
хақконий сиёсатдир”, - деб баён қилган эди.
Олигархиядаги 
бузилмас тартиб туфайли 
олий 
хокимият 
“окиллик” ва жавобгарликка эга бўлган Горбачев хамкасбларини ал- 
дамаётган эди. У пайтда кийинчиликларни бартараф этиш га иш тиёк 
тоталитар тузумнинг бархам топиш и ва кейинчалик олий максаддан 
воз кеч иш га олиб келиши унинг хаёлига хам келмаган эди. У “реал 
социализм ” инқирозга учраганини тан олмасдан, маслакдош лари ва 
мамлакатни синов ва хатолар йўлига бошлади. С овет партиявий анъ- 
аналарига к>'ра. у авторитар фаолият кўрсатди.
Аввалига у ижтимоий-иктисодий ривожланиш ни ж адаллаш ти­
риш шиорини уртага таш лади. А ммо тезда эскирган асбоб-ускуна 
ва технологияларни энг янгиларига алмаш тириш га кўпроқ эътибор 
берилиш и бош ка маҳсулотларни ишлаб чикариш нинг кискаришига 
олиб келди. Бун и амалга ош ириш учун воситалар хам етарли эмас 
эди.
Айникса, ичкиликбозликка карши олиб борилган аёвсиз кураш, 
бир томондан, алкоголизм и и камайтирган бўлса-да. иккинчи томон- 
дан, одамлар соглиги ва ишлаб чикариш га зарар етказди, б ю д ж е т и 
бир неча йил спиртли ичимликларни сотишдан келадиган фойдадан -
200 миллиард сўмдан (рублдан) махрум килдики. бу мамлакат бюд­
жети га катти к зарба бўлди.
Ривожланишни жадаллаш тириш максадида интизом катъийлаш - 
тирилди. С аноатда ишлаб чикариш сифатини яхш илаш максадида 
уни давлат кабул килиб олиш тартибиии жорий килди. Иш чилар­
нинг таш аббускорлиги ва жавобгарлигини ош ириш учун меҳнат 
ж амоалари тўғрисидаги қонун, уларга хаттоки рахбарларни сай- 
лаш гача бўлган кенг хукукларни берди. Аммо ишлаб чиқарилган 
махсулотнинг давлат томонидан кабул килиниш и махсулотнинг 
илмий-техиик дараж асини кўтарди, иш чилардаги “хўжайинлик 
гуйгуси” эса “жамоавий худбинликда”, яъни “қулай” рахбарларни 
танлаш , нархлар ва ойликни ихтиёрий кўтариш да намоён бўлиб, у 
хўж алик ва ж амиятга катта зарар етказди.
С аноатда одамлар хавфсизлиги таъминотини инобатга олмаслик 
окибатида 1986 йилда Чернобилда ядро реактори портлаши юз бер-
361


ди, у кўпгина мамлакатларга зарар етказди ва кенг минтақа аҳолиси 
учун фожиага айланди.
И қтисодиётнииг кўп тарм оқдарини ўзгартириш зарурлигига 
ишонч ҳосил қилган Горбачев ил гари Хруш чев томонидан қўлланган 
кайта куриш иш ларини уртага таш лади. КП ССнинг 1986 йил боши- 
даги съезди уни кўллаб-қувватлади ва меҳнаткаш ларни '‘социалис­
тик ўзаро ёрдам ва талабчанлик”ни ош ириш га чақирди ва қисқа 
мудцатда ишлаб чиқаришни кескин ошириш. меҳнат унумдорлиги- 
ни ошириш, ахолининг уй-жой ва озиқ-овкат билан таъминланиш
муаммоларини хал килиш ни ўз олди га макс ад қилиб қўйди.
1987 йилга келиб ахоли эхтиёж и учун зарур моллар ва бюджет 
танқислигини бартараф килиш га уриниб, олий хокимият органлари 
Горбачев таш аббуси билан иқтисодиёт бош қарувини ту ода н кайта 
қуриш га киришдилар, давлат корхоналари, вазирликлар, республи­
ка идоралари. таъминот тизимлари, банклар мавқеини ўзгартирувчи 
карор ва конунлар хамда кенг ижтимоий дастурлар кабул қилишди. 
Бу чоралар хўжаликни маъмурий кўрсатмалар орқали бош қариш ни 
шартномавий бош қарувга алмаш тирди, аммо улар хар доим хам бир- 
бири билан мос туш мае ва реж аларнинг баж арилиш ини кафолатлай 
олмасди. Дастурларни амалга ош ириш учун эса воситалар йўқ эди.
Кўрилган чоралар натижасида хокимият томонидан ахоли ис­
теъмол и учун йўналтирилган маҳсулотлар улуши б и роз кўтарилди. 
Иш чиларнинг ўз-ўзини молиялаш , пудрат ва ижара асосида ишни 
таш кил килиш жорий кил и иди. рахбарлар ишлаб чиқариш ни ахоли 
эҳтиёжларига йўналтириш , мехнатга ҳ ақ тўлаш н и эса унинг натижа- 
си билан боглиқ тарзда амалга оширишга харакат килишарди. Кейин 
кооператив, моҳиятан иш билармонликка асосланган, индивидуал 
мехнат фаол и яти га рухеат этилди ва қонунлаш тирилди. Ҳ окимият 
рухеати билан қўш ма корхоналар хатто чет элликлар иш тирокида 
тузила бошлапди. Бу чоралар ахолининг давлат томонидан эксплуа­
тация қилиниш ининг марказлаш иш ини сусайтириб, эксплуатация 
вазифаларининг бир кисми тарм оқлар ва корхоналар рахбарлари 
қўлига ўтди.
Аммо бош ланган иқтисодий таш аббускорлик (иш билармонлик) 
совет саноатининг асоси - харбий-стратегик саноати уёкда турсин, 
хаттоки истеъмол моллари ишлаб чикаришни ва хизмат кўрсатишни 
хам кам раб олмаган эди.
1985-1989 йилларда бю джет танкислиги 5 баробар ош ди. аммо 
уни бартараф этиш учун амалга ош ирилган эмиссия С С С Р ички
362


қарзларини 2,5 баробар га оширди. И қтисодиёт ва жамиятдаги “сал­
бий ҳолатлар” кўпайишни давом эттирди. Бу йўналиш да ислоҳотлар 
иш бермаётган эди.
А мм о иктисодиётни кайта куриш давом этарди. 1988 йил ёзидаги 
КП С Снинг Бутуниттифок конференцияси иктисодий ўзгариш ларни 
чукурлаш тириш га карор килди: давлат буюрмалари ва кўрсатмалари 
асосидаги маъмурий бош карувни чеклаш, тўла хўж алик хисобини 
ва унинг шаклини меҳнат ж амоа томонидан танлапиш ини жо­
рий этиш хамда иктисодий ўз-ўзиии бош кариш вазифалари 
кўйилди. Иктисодиётни либераллаштириш га каратилган бу кадам 
кўпгина хўжалик рахбарларини эсанкиратиб кўйди ва харбий сано- 
ат қўрғонларига дуч кслигди. Ишлаб чикариш ўсиши секинлаш ди ва 
1990 йилга келиб дунё ялпи махсулотида СССР хиссасн 8% гача па­
сайди ва, энг асосийси, озик-овкат ва бошка маҳсулотлар танқислиги 
ошди. “ Магазин (дўкон)лар пештахталарида зарур озик-овкат 
махсулотлари тобора кам пайдо булмокда. охирги пайтларда балик, 
гўшт, срмалар, макарон махсулотлари савдодан умуман йуколди*' -
деб жойлардан М Қга хабарлар ксларди. Озик-овкат ва энг оддий еано- 
аг махсулотларини “ излаб толи ш '’тобора кийинлашиб борар, нархлар 
кўтарилиб борар, навбатлар чўзилар. олибсотарлик авжига чикастган 
эди. Ҳ укумат томонидан кўтариб чикилгаи “Кучли ижтимоий сиёсат" 
шиорини амалга ошириш учун захиралар йўк эди.
1986 йилдаёқГорбачев ваунингиздош лари факатгина иктисодиётни 
кайта куриш ахамияти ва жозибалилигини таъкидлаб, уни инкилоб 
деб атади. Унинг тўғридан-тўғри халққа кайта куриш хакидаги даъ- 
ватлари билан мурожаат қилишлари унга Сиёсий Бюрода тан олин- 
ган дахлсизликка эриш иш ига ёрдам берди. Икки йил ичида у Сиёсий 
Бюро аъзоларининг 70% ини “кайта куриш иш бошқарувчилари” : 
Б. Ельцин, А. Яковлев, Э. Ш еварднадзе ва бошкалар билан алмашти­
ришга улгурди. М Қ (Марказий Қўмита) таркиби 40% га янгиланди.
Кўпгииа партия ва давлат арбобларининг мутаассиблиги ва рас- 
миятчилигига дуч келган Горбачев сталинча “деф ормация” ва “тор- 
мозлаш механизмини" бартараф этиш га. “социалистик демократия” 
ва “халкнинг ўз-ўзини бош қариш и’"ни ривож лантириш га даъват 
этди. Унинг таш аббуси билам Сиёсий Бюро ва МҚ ош кораликпи -
анча илгари йўк килинган сўз эркинлигини социализм доирасида 
эълон килди. Камчиликларнинг ва кўпгина раҳбарлар фаолиятининг 
куйидан туриб танкид килиниши, фукаролар томонидан уз таклиф- 
ларининг ўртага таш ланиш и ва тарқок холдаги оммавий чикиш лар
363


қайта қуриш нинг кенгайиши ва чуқурлаш увига олиб келди. Нати- 
жада вилоят партия таш килотларида 60% котиблар ҳам да кўпчилик 
совет ва хўжалик рахбарлари алмаш тирилди.
М ўлжални аниқ белгилаш ва қайта қуриш концепциясини ишлаб 
чиқиш қийин эди. 1987 йил кузида Горбачевнинг '‘Қайта қуриш ва 
япгича фикрлаш мамлакатимиз ва бутун дунё учун" помли китоби 
чикди. Унда у умуминсоиий қадриятлар устунлиги ва барча мамла- 
катлар халқлари уларнинг атрофида бирлаш иш и зарурлиги ҳакида 
ёзган эди. Бу М. Горбачевга СССР олий рахбарият органлари қўшма 
йигилиш ида ўз сўзларига иш онтириш га халақит бермади: “ Биз янги 
олам сари - коммунизм олами сари бормокдамиз", “Бу йўлдан биз 
ҳеч қачон чекинмаймиз!” . К итобида эса у ran “ум ум халқ социалис­
тик давлат”, “ж амоавий мул к '’ бош қарувдаги партияни ўзгартириш
хакида эмас, балки уларни ривож лантириш ва чукурлаш тириш . 
СССРнинг ички ва таш қи ўткир муаммоларини очиш га ноанъаиа- 
вий ёндаш иш ни ўзгартириш , марксча-лениича ёндаш ув ва ж ам и­
ятни яхши билмаслик натижасида концепциясини ишлаб чиқиш 
қийинлаш аётган янгича сиёсат ю ритиш зарурлигини тан олишдаи 
иборат эди.
Горбачевнинг “янгиланиш мафкураси” билан чикиш и консерва- 
торлар (“прииципларидан воз кеча олмайдиган”), мўътадил “янги- 
ланганлар” (социализмни инсонпарвар, демократик қилиш учун), 
радикаллар (“кўп партиявийлик, республикалар ва фукаролар 
хукукларини 
кенгайтириш 
учун”) 
ўртасидаги 
кизгин 
б а \с - 
мунозараларга сабаб бўлди.
1988 йилдаги КПСС нинг Бутуниттифок конференцияси бироз 
иккиланиб, сиёсий тизим ни кайта куриш , ички партиявийлик дем о- 
кратиясини тиклаш ва қатағон қурбонларини оқлаш ни давом этти- 
ришга карор қилди.
Горбачев КПСС ролини мустахкамлаш га даъват этар ва. шу 
билан биргаликда. шахе ҳуқуқ ва эркинликларини кенгайтириш 
оркали одамларнинг кайта куриш да иштирокини таъм инлаш га 
харакат килди. Конференция делегатларининг деярли ярми бундай 
ўзгариш ларга қарши бўлиб, уни асосий йўналиш дан чекиниш деб 
ҳисоблашарди.
Конференция 
коммунистик 
партиянинг 
мафкуравий-сиёсий 
монополиясини сақлаган холда, кенгашлар. касаба ую ш малари ва 
бош қа таш килотларни анъанавий маъмурий буйруқбозлик билан 
бош кариш дан воз кечиш ва уларнинг. айникса, кенгаш ларнинг роли­
ни ош ириш га карор қилди.
364


Унутилган “Бутун хокимият советларга!” шиорини уртага таш - 
лаб, “хал к хокимияти"ни тиклаш ва “социалистик хуку кий д ав л ат'н и
ш акллантириш максадида марказий, республикавий ва махаллий со- 
ветлар ва улар билан бирга судларга мустакиллик бериш га интилар, 
уларнинг тузилиш и ва ш аклланиш усулларини узгартириш арди. 
Партия ва давлат органлари функция (вазифа)ларининг ажралиш и 
бош ланди. Бу илгариги ҳокимиятни сусайтирди ва парчалади. С иё­
сий ва иктисодий плюрализм (хилма-хиллик)сиз янги хукуматни 
барпо кила олмасди.
М амлакатда ва партия ичида хам социализм ва демократия- 
нинг тал кин и тўгрисида кескин баҳс-музокаралар бош ланиб кет­
ди. 1988 йил охирига келиб либерализм (индивидуал эркинлик ва 
хуку кл ар устунлиги) хамда национализм (уз мил лат (элат)ининг 
манфаатлари устунлиги тарафдорлари) пайдо бўлди. Уз ихтиёри 
билан фаолият юритаётган кўпчилик коммунистлар иш тирокида 
ижтимоий уйгониш бош ландики, у кўпгина турли киёфадаги “но- 
расм ий” - ноконуний, таъқиқланмаган таш килотларнинг ва омма­
вий харакатларнинг, хаттоки хал к фронтларининг пайдо бўлиш ига 
олиб келди. КПСС нафакат мамлакат муаммоларини хал килиш 
йўлларини мухокама килиш бўйича монополиядан махрум бўлди, 
балки, шу билан бирга, хал к ом мае и кайфияти ва хатти -ҳа ра кати н и 
бош кариш имкониятидан хам махрум бўлди, совет жамиятининг 
парчаланиш и бошланди.
Ж амиятни и г янги сиёсий тузилиши. СССР янги олий органи- 
нинг вазифалари ва сайловлари тўгрисидаги СССР Конституциясига 
ўзгартишлар киритиш хакидаги конунлар хукуматларни таксимлаш, 
сайловчилар вр минтакаларнинг эмас, хаттоки сайловчиларнинг ўзаро 
тенг ҳуқуқлигини хам таъминлай олмасди. Улар “бошкариладиган де­
мократия” тизимини йратишга йўналтирилган эди. Сиёсий Бюро ва 
улар томонидан бош кариладиган таш килотлар уз вакиллари учун 
тўгридан-тўгри ж ойларнинг учдан бирига эга бўлиш арди. А ммо со­
вет сайловчилари 1989 йил бахорида илк бор бир нечта эркин ном- 
зодлардан Хал к депутатлари съездига уз делегатларини сайлаш им­
кониятидан мамнун эдилар.
С айловларни КПСС органлари бош карар ва сайловчиларнинг 
80% и коммунистлар эди, аммо партиявий интизомнинг сусайиши 
боис уларни бошкариш кийинлашди. Албатта. кўпчилик Ю. Афанасев 
номлаганидек, “агрессив игоаткор” эди. Горбачев съезд ташкил этган 
Олий Совет Раиси этиб сайланди. аммо унинг (советнинг) “сталин-
365


ча-брежневча” кўпчилигига озгина радикаллар ни куш ишга мажбур 
бўлди.
Радикаллар кайта куриш душ манлари ва Горбачев сусткаш лиги- 
ни танкид килиб, СССР нинг асосий мақсадини шубха остига қўйди. 
Улар томонидан А. Сахаров ва Б. Ельциилар раҳбарлик қиластган 
м интақалараро депутатлар гуруҳи таш кил қилииди. копуний мухо- 
лиф ат тикланди.
Навбатдаги съсздда кузга келиб фаоллаш ган радикаллар “социа­
листик янгиланиш " учун КПСС монополиясини сиёсий плюрализм 
билан. унитар давлатни Сахаров (декабрда вафот этган) конституция 
лойихасида кўрсатган эркин республикалар иттифоқи билан алмаш - 
тириш ни, мулкчиликнингтурли шакллари ва бозор муносабатлари- 
ии эътироф этиш ни талаб қилиш ди. Бунда улар бунинг ҳаммасиии 
ахоли турмуш дараж асини см онлаш тирмасдан туриб амалга ош и­
риш мумкин деб ишонтирарди. Бундай чикиш лар “бош ка бун­
дай яшаш мумкин эм ас”лигига иш онганларга илҳом багиш ларди. 
Мамлакатда митинг ва намойиш лар кўпайиб. оммавий характерга 
эга бўлди. Уларда юз минглаб одамлар иштирок этарди. Улар таъ- 
минотни яхш илаш ни, фуқаро ва халқлар хуқуқ ва эркинликларини 
кенгайтиришни талаб этиш ар, бю рократизмга карши норозилик 
билдирар, радикалларни қўллаб-қувватлардилар. Бундай талаблар 
билан чиққан Б. Ельцин маш хур бўлдики, КПСС раҳбариятииинг 
унга тазйиқи унинг маш хурлигини янада оширди.
1989 йилдаги ўзгариш лар натижасида тоталитар тузум тугатил- 
ди. Партия, давлат ва хўж алик органларига “ янгича фикрлаш ни" 
ўзлаш тириш канчалик қийин бўлса. концепцияси эндигина ишлаб 
чиқилаётган янгича сиёсат ю ритиш ундан-да қийинроқ эди. Бу, ўз 
навбатида. хокимият таъсирчанлигини сусайтирарди. Ижтимоий 
уйгониш кайта қуриш ни нафакат олдинга сурар, балки ундан ошиб 
ўтаётган эди. Ж амият таркибий қисмларидаги парчаланиш нинг 
бош ланиш и “бош кариладиган демократия"ни ш акллантириш ни 
кийинлаштирди.
8- §. К П С С я к к а ҳ у к м р о н л и г и н и н г қ у л а ш и
Тараққиёт ва қайта қуриш ни ж адаллаш тириш га ҳаракат қилаётган 
Горбачев ва унинг тарафдорлари мамлакатда бу ўзгариш ларни ам ал­
га ош ириш учун дунёнииг энг йирик мамлакатлари: АҚШ ва унинг
366


иттиф окчиларидан ва ХХРдан куролланиш соҳасида орқада колиб 
кетмаслик учун сарфланаётган харажатларни камайтирмай эриша 
олмаслигига қаггиқ амин бўлдилар. Горбачев тан олиш ича, “мудо­
фаа харажатлари хал к хуж алигининг деярли барча тармокларидан 
хаёт ш арбатини сипқораётган эди-’. Ш унинг учун янгиланган со­
вет раҳбарияти халкаро кескинликни ва куролланиш пойгасини 
тўхтатиш га чакирикларии фаоллаш тирди. Бу йўлдаги асосий нар- 
салар Горбачевнинг 1986 йил бош идаги куролларни кискартириш 
тўгрисидаги кенг микёсдаги таклифлари. унинг КПСС съездида- 
ги уруш да хам, куролланиш пойгасида хам ғолиблар бўлмаслиги 
хакидаги нутклари, унинг АҚШ ва бош ка йирик мамлакатлар 
рахбарлари билан учраш увлари бўлди. СССРдаги йирик харбий ха­
ражатлар зарурлиги хакидаги шубхаларни Ҳаво хуж умига карши му­
доф аа тизими томонидан хорижий самолётнинг Қизил майдонгача 
учиб борганининг пайқалмагани хамда Афгонистондаги уруш нинг 
беъмани ва келажаги йўқлиги кучайтирди. Шу нарса аён бўлдики, 
С С С Рнинг ю ксак технологиялар сохасида колоклиги ўсиб бораёт- 
гаи бир пайтда АҚШ томонидан бош ланган янги куролланиш пой­
гасига кўш илиш ўз жонига касд килиш билан баробар эди. Сиёсий 
Бю ро мамлакатнинг тинкасини куритган конфрантация - карама- 
карш иликни тўхтатиш нинг радикал (кескин) чораларини излашга 
мажбур бўлди.
М амлакат раҳбарияти 
совет кўш ипларини 
Афгонистондан 
чиқариш га рози бўлди, дунё мамлакатларини харбий сохаларда акл- 
идрок билан иш юритиш га даъват этди, “пол вариант”, яъни Европа­
д а Буюк Британия ва Ф ранция ракеталари саклаииб колгани холда, 
С С С Р ва А Қ Ш иинг ўрта ва киска масофага учириладиган ракетала- 
рининг йўк килиниш ига розилик билдирди.
1988 йилнинг охирида эса Горбачев БМ Тда “умуминсоний манфа- 
ат" ва “умуминсоний консенсусни излаш ” (ўзаро келишув йўлларини 
излаш )устунлигини маъқуллаб, барча мамлакатлар томонидан яшаш 
тарзининг ўз сиёсий ва ижтимоий тартибиии танлаш эркинлиги” 
хакида Баёнот берди. Бу, мохиятан, нафакат социализм манфаатла- 
рининг миллий манфаатлардан хам устунлиги тўгрисидаги “ Бреж­
нев д о ктр и н аси 'д ан . балки “пролетарча байналмилалчилик” ва 
С С С Рнинг ленинча-сталинча дунёвий максадидан хам бутунлай воз 
кечишни билдирар эди. 1989 йил 15 февралда совет кўш инларининг 
Афгонистондан чикарилиши. кейинчалик ССС Рнинг Европанинг 
кўпгина мамлакатларида “реал социализм”ни кулатган воксаларга
367


аралаш маганлиги ҳам да 1988 йил охирида АҚШ билан совуқ муно­
сабатлар уруш ини тугатиш хакида келиш иб олиниш и бу баёнотлар- 
нинг нақадар ж иддийлигидан далолат берарди. Коммунистларнинг 
бир бутун бўлган буюк мақсадининг бир қисмидан (бу мақсад йўлида 
СССР яратилди ва ривож лантирилди) унинг рахбарияти томонидан 
воз кечилди: идеократия (мафкура устунлиги) кемтик бўлиб колди.
Энди ўткирлаш ган инқироз туфайли заифлаш ган СССР Европа 
ва бош ка қитъаларда совуқ уруш туфайли ўз ахамиятини йўқотган 
позицияларини саклай олмас эди. Бу маълум харажатни хам талаб 
киларди. “С овуқ уруш ” туфайли иттифоқчиларни кўллаб-қувватлаш 
беъманилигини англаган совет рахбарияти уларга ёрдам бериш ни 
тўхтатди ва иттифоқчилардап маҳрум бўлди. Ў заро Иқтисодий Ёр­
дам Кенгаши (Ў И ЁК ) ва Варшава Ш артномаси Таш килоти (ВШ Т) ўз 
мавқеини йўқотди ва аъзоларининг карорига кўра таркатиб ю борил- 
ди. Совет Қуролли Кучлари қисқара бошлади. С тратегик хужумга 
мўлжалланган куролларни қисқартириш тўғрисидаги янги келиш ув­
лар тузилди.
М амлакатнинг заифлаш гани ва қайта қуриш учун вақтдан ютиш- 
га интилиш музокараларда икир-чикирларни мухокама қилиш га 
имкон бермас эди. Ш унинг учун Горбачев СССРда ҳали кўпчилик 
томонидан танилмаган ва таи олинмаганлар билан кураш да кўпинча 
уларга ён берарди. Европа ва, умуман, бутун сайёра ахолиси эса ўн 
йиллар давомида бош идан кечираётган дунё ядро уруш идан кўркув 
ва ваҳимадан халос бўлди. М амлакат ичкарисида тинчликпарвар- 
лик обрўсининг т>'шиб кетишига қарамай, Горбачевнинг халкаро 
майдонда обрўси ошиб кетдики, у 1990 йилда “ Нобел” мукофотига 
сазовор бўлди. Бу СССР дунёнииг энг бой мамлакатларидан кайта 
қуришни амалга ош ириш учун бир неча миллиард долларни қарзга 
олиш имконини берди.
Ш у билан бир пайтда, 1989 йил кузидан 1990 йилнинг ёзигача 
мамлакатда, айниқса, Москва ва бош қа йирик шаҳарларда турли 
либерал-демократик гурухларнинг фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркин­
ликларини талаб килувчи ва КПССнинг мафкуравий-сиёсий моно- 
полиясига эътироз билдирувчи митинг ва намойиш лари сони ошиб 
бораверди. Уларда коисерваторлар танкид остига олинар ва Горба­
чевни эса кайта куриш самарадорлиги пастлигида айблаш ар эди. 
Биринчи май намойиш ларида Қ изил майдонда кўпчилик “Й ўқолсин 
КПСС!” “ Горбачев истеъфога!” каби шиорлар билан чикди. Бир 
қатор минтақаларда ахоли турмуш и ём онлаш иш ига карши йирик
368


стачка (иш таш лаш )лар бўлиб ўтди. Ҳ амма ж ойда кооператив ва ху- 
сусий корхоналар пайдо бўла бош лади. Баъзи норасмий таш килотлар 
партия ва сиёсий харакатларга айлантирилди. Радикалларни куллаб- 
қувватловчи оммавий ахборот воситалари таъсири ош иб борди.
И ктисодий ва сиёсий хилм а-хилликнинг фукаролар томонидан 
амалга ош ирилиш и “ реал социализм" доирасидан чиқиб кетар, иж­
тимоий тараккиёт йўналиш и либерал-демократик туе олар ва кайта 
куриш таш аббускорларини янада илгорроқ бўлиш га мажбур этар­
ди. Май ойида СССР Х алк депутатлари съезди Конституциядаги 
КП ССнинг рахбаолик роли гўғрисидаги моддани бекор килишга 
мажбур бўлди.
Бунга жавобан, Сиёсий Бюродаги мўътадил “янгиланганлар”, 
М арказий Қ ўмитадаги, партия ва давлат аппаратидаги, генераллар 
орасидаги газабланган коисерваторлар фаоллаш ди. Турли партия- 
ларнинг, хусусий мулк ва бозор м уносабатларининг пайдо бўлиши, 
Конституциядан КПСС устунлиги тўгрисидаги модданинг олиб 
таш ланиш и коисерваторлар томонидан СССР асосий мақсадининг 
иккинчи кисмидан хам воз кечиш дек карор қабул қилинди. С иё­
сий Бюро ва М Кдаги 1990 йилги келиш мовчиликлар Бош котибни 
дахлеизликдан махрум килиб, айни пайтда. олигархияни фалаж- 
лаб. унинг парчаланиш ини бош лаб берди. КПССда таркоқлик юза- 
га келди: баъзилар “ принциплардан воз кечиш "ни хохдамас, ик- 
кинчилар эса турлича талкин килинувчи пар ия ва мамлакатнинг 
янгиланиш тарафдорлари эдилар. У чинчилар нима килиш ларини 
билмасдан, ҳафсаласи пир бўлар. кўпчилик эса партияни тарк этди. 
КПСС ўзининг обрўсини ва ишга лаёқатини йўқотди. “Реал социа­
лизм " мафкураси, сиёсий тизим ва иктисодиёти парчаланиб кетди. 
С усайган ҳоким иятни мустахкамлаш борасидаги узок ва кескин 
баҳс-мунозаралардан кейин, 1990 йилда Х алк депутатлари съезди 
С С С Р П резиденти лавозимини таъсис этди ва май ойида 60% овоз 
билан бу лавозимга Горбачев сайланди. П резидентга айланган Бош 
котиб радикал рақибларни “дўстона яш аш 'Т а чорлар, аммо улар 
ўртасидаги кураш тобора кескинлаш а борди. Бировларнинг таш ви- 
ши. бош қаларнинг қувончи, инқилоблар М арказий ва Ш аркий Евро­
па мамлакатларида “реал социализм” иинг қулаши ва либераллаш ти- 
риш билан мустахкамланиб борди.
П артияни янгилаш йўли билан кучларни ислохотларга сафар- 
бар килиш ва мамлакатни бирлаш тириш га интилиб, Горбачев 1990 
йил ию лида КП С Снинг X X V II1 съездини ўтказиш га муваффак
369


бўлди. Ельцин на бош қа радикаллар партия сафларини тарк этиш ди. 
М ўътадил “янгиланганлар*’ эса коисерваторлар карш илигини барта­
раф этиб, СССР асосий мақсадининг иккинчи кисмини кайта кўриб 
чикиб, марксизм-ленинизм концепциясини нафакат халк оммасига, 
балки коммунистларга хам туш уиарсиз булгаи бош ка социализм 
концепцияси билан алмаш тириш ди.
С ъезд “И нсонпарвар демократик социализм сари!" ш иори­
ни кабул килдики, у плю ралистик демократик ва хукукий давлат 
куриш га каратилган бўлиб, мулкчиликнинг турли шаклларини ва 
“бош кариладиган бозор муносабатлари"ни таи оларди. М амлакат­
да инсон хукук ва эркинликлари химоя килиниш и керак эди. Бу 
гояларни КП ССнинг янги дастурига киритиш га карор килинди.
Бунда партиянинг етакчилик роли хилм а-хилликка асосланган 
демократия ш ароитида гояларни иш лаб чикиш , оммани тарбия 
килишга йўналтиришдангина иборат бўларди. Партия энди республи­
ка партияларининг федерациясига айланган ва унинг Сиёсий Бюроси 
эса республика рахбарларидан сайланарди. Қайта таш кил килинган 
М Қ ўзгарган ш ароитда партияни фаоллаш тириш йўлларини қидирар 
ва кескин вазиятларга мўлжаллаб яширин молиявий захиралар шак- 
ллантира бошлади.
А ммо на партия ходимлари ва на оддий коммунистлар улар­
нинг таж рибаси ва илгариги тасаввурларидан кескин фарк килувчи 
гояларни амалга татбик килишга кодир эмас эдилар. МҚга хабар 
бериш ича, илгариги кўпгина таш килотлар ишдан чикди, махаллий 
жойларда таш кил қилинганлари эса иш лолмас эди. М ахаллий 
рахбарларга йўналтирилган М Қ нинг карорлари бекорга кетар, 
уларни хеч ким амалга ош ира олмасди. “ Х алк билан мустаҳкам 
богланмаган партия аппарата ўз козонида кайнаётган эди", - деган 
хабарлар МҚга етиб келарди. Х алк КПСС ишини кўрмас ва сезмас 
эди. Партия каердадир идораларда эди. К ўпчилик К П ССни тарк 
этди. 1990 йил январ ойидан 1991 йил январ ойигача унинг аъзолари 
сони 19,2 млн дан 16,5 миллионга туш ди, колганлар эса факатгина 
расман партия таркибида эди.
Партия сиёсий кучдан махрум бўлди. Сиёсий Бюро эса ўз таркиби 
устидан бош карувни қўлдан бой берган ва республикалар манфаат- 
ларини мувофиклаш тирувчи органга айланиб колган бўлиб, олигар­
хия хусусиятларидан махрум бўлди ва бош ка идеократия (мафкура 
устунлиги)нинг олий инспекцияси бўлмай колди.
Коммунистларнинг асосий максадидан воз кечилиши билан пар-
370


чаланган ‘‘реал социализм "ни ҳеч кандай куч га эга бўлмаган инсон­
парвар демократик социализм ғояси билан алмаш тириш га уриниш га 
карамасдаи, идеократия империя билан биргаликда йўқолди. СССР 
максадлари утопияга айланди, у буюк мақсадга эриш иш учун тузил- 
ган ва ривож лантирилган мамлакатга умуман ухш амай колди. Аммо 
1990 йилда рўй берган чукур ўзгариш ларнинг таи олиниш и учун, 
илгариги давлат ва партия тақдирини хал килиш учун бир йилдан 
ортиқрок кураш иш га тўгри келди.
Консерватор коммунистлар билан биргаликда социалистик йўлни 
танлаган Горбачев уларга мос келмайдиган демократик социализм 
сари юриш га харакат килиб, бозор ислоҳоти ва СССРни янгилаш 
йўлларини излади. У социализмга бўлган садоқатини фаоллаш ган 
либерал-демократик кучлардан химоя килиб. социализм ва либера- 
лизмни бирлаш тириш га харакат килди.
Давлат бошқаруви ва мехнатжамоаларининг ўз-ўзини бошқарувида 
юзага келган кийинчиликларнинг объектив ва субъскгив сабаб- 
лари дезинтеграция (парчаланиш)га ва ишлаб чикариш хамда 
тақсимотнинг кискаришига олиб келди. Н. Рижков хукумати бир неча 
йилга мўлжалланган режаларни, социалистик иктисодиётга иж-ти- 
моий йўиаптирилган бозор муносабатларини жорий этиш дастурини 
ишлаб чиқди. Аммо уни амалга ошириш шарти парчаланастган со­
вет хўжалигининг барқарорлашувидан иборат деб хисобланди. Аммо 
бунга эриш илмади. Рижков хукумати “мафкуранинг иқтисодиётдан 
устунлиги"’пи бартараф этолмаслигиии тан олди. Бунинг устига, та­
лаб йўқ бўлган маҳсулотни хар кандай вазиятда хам ишлаб чикариш 
давом этаётган эди. Ҳхжумат озиқ-овқат нархларини унинг тан- 
нархи билан мувофиклаш тирувчи зарур, аммо маш хур бўлмагаи 
конунларни кабул қилиш ни ҳам уддалай олмади.
У згариш ларни ривож лантириш максадида, Горбачев 1990 йил 
сзида Россия Бош Вазири ўринбосари Г. Явлинский томонидан так- 
лиф килинган ва РСФ СР Олий Совети томонидан маъкулланган “500 
кун'1 дастурини кўллаб-қувватлади. Бу дастур бозор муносабатлари- 
га утиш учун нархларни тезда эркинлаш тириш ва корхоналарни ху- 
сусийлаш тириш ни кўзда тутарди. А ммо С С С Р Олий Совети мумкин 
бўлмаган нарсани. яъни “ Рижков Д астури” билан бирлаш тириш ни 
сўрадики, у мамлакатдаги ўзгариш ларни издан чиқарди.
1990 йилда: “М амлакат хукумати хўж алик бош қарувини қўлдан 
бой берди", - деб ҳисоблади Қозогистон раҳбари Н. Назарбоев. Йил 
охиригача инвестициялар 4% га, саноат ишлаб чиқариш и 1,2% га.
371


қиш лоқ хўжалиги махсулотлари ишлаб чикариш 2,3% га. Ялпи мил- 
лий маҳсулот (Я М М ) 2% га камайди. СССР Ялпи миллий маҳсулоти 
АҚШ Ялпи миллий маҳсулотииииг 10% ипи таш кил этди. Иш лаб 
чикариш нинг кискариш и иш сизлар сонини кўпайтирди. Д авлат бюд­
жети танкислиги ва уни коплаш учун эмиссия анча ўсди, хукумат 
м ехнатга х ақ тўлаш ни ош ирмади, озик-овкат ва бош ка маҳсулотлар 
тобора камайиб борди. Инфляция бир йилда 119% ни таш кил этди. 
Унинг кескин ош иш и билан. жииоятчилик тобора авж олди.
Кайта куришдан уз ахволи яхшиланишини кутган халк норози эди 
ва унинг кутилмаган окибатларидан газабга келарди. Турмуш даража- 
сининг ёмонлашуви ва ислохотларнинг секинлигига карши оммавий 
чикишлар кўлами 1990 йилда СССРда мисли кўрилмаган даражада 
купайди. Йил давомида 16 миллион одам иштирокида 10 мингта ми­
тинг; намойиш ва иш таш лаш лар рўй берди. Уларнинг 2 -3 кисмида 
тукнаш увлар, тартиб бузишлар рўй берди. Иш таш лашларда 17 милли­
ондан ортик киши / соат (иш самарадорлиги бирлиги) бой берилди. Бу 
хўжаликни янада издан чиқариб, мамлакатни сиёсий баркарорликдан 
махрум килди. Бу, В. Павлов ёзганидек, “хамма нарсани камраб олган 
инкирознинг барча кўрииишларда намоён бўлиш идан" далолат берар­
ди.
9- §. Р е с п у б л и к а л а р н и н г м у с т а қ и л л и к
оди м л ари
Тоталитар 
тузумнинг 
кулаши. 
ж ам иятнинг 
парчаланиш и, 
хокимият самарадорлигининг пасайиш и ва мафкура устуворлиги- 
нинг сусайиш и билан, олдинги мазмунини йўкотган давлатчилик- 
нинг парчаланиш и бош ланди. Бутуниттиф ок манфаатлари устувор- 
лигининг бузилиши ва хўж аликнинг марказлаш ган бош қарувининг 
йўколиш и билан, элатлар, миллатлар ва м ахаллий м ингакалар ман­
фаатлари олдинги сахнага чикди.
Ошкоралик миллий чикишларнинг фаоллашуви. миллий хдракатлар 
ва гашкилотларнинг пайдо бўлиши хамда кучайишига ёрдам берарди. Бу 
ташкилотлар ва харакатлар СССР таркибида ўз худудпари ёки мунозара- 
вий минтакаларда яшовчи. турли хил фазаларда, ижтимоий шаклларда 
ту рган 150 дан ортикэлатларнингхилма-хил интилишларини ифода этар­
ди. Умуман, миллий ўзликни англаш ўсиши натижасида 1990 йилга 
келиб СССР а.холисининг атиги 10% и ўзини “совет х а л к и 'т а мансуб
372


деб билса. колганлар и ўзларини ўз халқи, мил лат ва қабилаларига 
тегиш ли деб ҳисобларди.
Қ айта қуриш пинг биринчи йилларидаёқ СССРда миллатлара­
ро муносабатлар мураккаблаш ди. Руслаш тириш га карши, шимол 
халқларининг тирик қолиш и, катагои қилинган халкларни тўла 
реабилитация килиш талаби билан кичик миллатларга карши сиё­
сатни коралаб ва мухториятларнинг хукукларини кенгайтириш га 
чақирувчи чикиш лар ю зага келди. 1988-1991 йилларда бу сохада 150 
дан ортик тукнаш увлар рўй берди. Уларнинг 20 тасида қурбонлар 
бўлди, 600 киши халок булиб, ум минглаб киш илар қочиш га маж­
бур бўлди. С умгаитдаги арманлариинг қонли тўқнаш уви, Тогли 
Қ орабоғдаги арм ан-озарбайж он уруш и, Ф ар го на водийс'и. Янги 
Ў зган, Абхазия. Дх’боссари, Ж анубий О сетия, И нгуш етиядаги 
миллатлараро тўкиаш увлар авж олди. Арманистон ва О зарбайжон 
ўртасидаги уруш мамлакатни ларзага келтирди. Иттифоқ маркази бу 
воқеаларнинг олдини олиш га ҳам , курбонлар сабабчиларини жазо- 
лаш га хам, бахс-мунозараларни хал этиш га хам муваффақ бўлмади. 
Бу унинг обрўсини туш ирди.
Иттифокдош ва баъзи мухтор республикаларда миллий харакат­
лар. асосан, она тили ва маданиятини ҳимоя қилишдан, миллим 
ўзликни англаш, тикланиш ва қайта қуриш ни қўллаб-қувватлаш дан 
бош ланар эди. Россиядан таш кари барча республикаларда миллий 
тилга давлат тили макомининг берилиш и идеократия томонидан 
яратилган ягона рус тилидаги бош карувни йўққа чиқарди. Миллий 
м адаиият устунлигини таъминлаш , уни С С С Рнинг барча халқлари 
маданиятини бирлаш тирувчи “социалистик мазмун’ дан халос этар­
ди, С С С Рнинг маданий-мафкуравий бирлигига зарба берарди. Мил­
лий ўзликни англашнинг тикланиш и миллий манфаатларнинг социа­
листик ва Бутуниттифок манфаатларидаи устунлигини билдирар 
эди. Бунда 1991 йилга келиб шу нарса маълум бўлдики, И ттифокдош 
республикалар ўртасидаги 23 маъмурий чегаралардан атиги учтаси- 
да тўқнаш увлар рўй бермаган.
Ш у билан бирга, кичик миллатлар - турли республика ва мухто- 
риятлардаги 60 миллион киш ининг худудлари ва маданиятининг ри- 
вожланиш и ҳам да кам сонли шимол халқларининг саклаииб колиши 
му а м мол ари кес кинлаш д и .
Ахолини энг зарур нарсалар билан ўзлари таъминлаш м керакли- 
гига ишонч хосил қилган республика рахбарлари республикаларни 
хўж алик ҳисобига ўтказиш ни талаб килдилар. Бу нарса республика-
373


ларни халк хўж алиги комплексининг асосий субъектларига айлан- 
тирилиш ини билдирар эди. СССРдаги ишлаб чикариш нинг 80% ига 
эгалик килувчи соҳавий идоралар бунга йўл қўйишни истамас эди­
лар. Сиёсий Бю ро 1990 йилда, энг аввало, бу идораларнинг манфа- 
атларини ҳисобга олиб шу карорга келдики, республикаларга уларда 
яратиладиган бойликнинг кўпи билан 15% ини колдириб, 85% ини 
И ггиф ок марказий идораларига бериши керак эди. Бу республи­
каларни ҳеч қониктира олмас эди ва улар ўзларига Конституция 
такдим этган, аммо, аслида, сароб бўлган м устакиллик суверенитет- 
ларини ам алиётга ош ириш ларидан бош ка чоралари колмади. Унинг 
эълон килиниши ва амалга татбик этилиш и республ и кал ардаги бар­
ча ишлаб чикариш ва табиий ресурслари устидан республикалар 
хокимиятининг ўрнатилиш ига. республика конунларининг И ггифок 
қонунларидан устунлигига ва мустакил таш ки сиёсатга эга халкаро 
муносабатлар субъекти хуқуқларига эга бўлиш га каратилган эди.
К упчилик республикаларнинг М устакиллик Д екларацияларида 
уларнинг СССР таркибидан чикиш лари кайд этилмаган бўлса-да, 
мустақилликнинг амалга ош ирилиш и, республика рахбарлари сўзла- 
ри ва хоҳиш ларидан катъи назар, И ггиф ок марказита бўйсуниш ни 
пучга чикарар, И ггифок давлатчилигини барбод киларди. СССР тар­
кибидан чикиш ни республикалар ўз М устакиллик Д екларациялари­
да баён килиш ди. М арказ республикалар устидан хукм ронлигидан 
махрум бўлди ва СССР парчалана бош лади. Улар бу республика­
лар ўртасида ягона мафкуравий-сиёсий йўналиш ва ҳаётий максад 
бўлганда. янги конфедератив муносабатлар ўрнатилиш и мумкинли- 
гини инкор этмас эди; ам м о бу СССР эмас, балки бош ка бир мазмун- 
даги конфедератив давлат бўлар эди.
Горбачев 1988 йилдан бош ланган республикаларнинг кетма-кет 
мустақилликларини эълон килиш ларини киноя билан “суверени- 
тетлар марш и” деб атаган эди. 1988 йил ноябр ойида Эстония Олий 
Совети М устакиллик Д екларациясини маъқуллади ва республика 
К онституциясига хам мос ўзгартиш лар киритди. Келаси йил май 
ойида эса ССС Рдан чикиш тўгрисида карор кабул килинди. 1989 
йил кузида Грузия аҳолисининг кўпчилиги унинг мустакиллигини 
тиклаш учун овоз берди ва 1991 йил апрел ойидаги референдумдан 
сўнг мамлакат мустакил деб эълон килинди. М олдавия Республика- 
си 1989 йилда ўзининг суверенитетини, 1990 йилда мустакиллигини 
эълон килди. 1990 йил бахорида Л итва ва Латвия уз мустакиллик ва 
суверенитетларини тиклаб олиш ди. 1990 йил ёзида Россия, Украина.
374


Белорус, Ў збекистон ва Туркманистоннинг суверенитетлари эълон 
килинди. 1990 йил октябрида Қозоғистон. декабрида Қиргизистон 
уз суверенитетларини эълон килдилар. 1990 йилда Иттифокдош рес- 
публикалардан таш кари, Тоғли Қорабог, Абхазия, Ж анубий Осетия, 
Гагаузлар Республикаси ва Д непрбўйи М олдавия Республикаси уз 
суверенитетини эълон килди.
Бўлиб ўтган янгиланиш ларнинг таш қи томонидан кура, ички 
принципиал ўзгариш лари муҳимроқ эди. Купчилик республика­
ларнинг суверенитети ва мустакиллик эълон килиш лари уларда 
хокимият тенасига миллий либерал, миллий демократик ёки ли ­
берал-дем ократик кучларнинг келиши билан боглик эди. Улар ёки 
улар томонига ўтган илгариги рақбарлар содиқ коммунистларни 
ҳоким иятдан четлаш тирар ёки ўзларига бўйсундирар, социалистик 
йўлдан воз кечар, миллий, либерал ёки демократик қадриятларни 
кўллаб-кувватлар эдилар. Респлбликалардаги иж тимоий-сиёсий ти ­
зим шунга мос равиш да ўзгариб борарди. Уларнинг баъзиларида 
мустақилликка ва янги йўлга фаол кар шил и к кўрсатган коммунис­
тик таш килотлар таъқиқланиб, уларнинг мул к и миллийлаш тирилган 
эди.
Рес публ и кал ардаги иж тимоий-иктисодий ва мафкуравий-сиёсий 
соҳадаги йирик тафовутлар уларда ягона ва бир вақтда амалга о ши­
рил ади гам ислоҳотларни йўққа чикарар, уларда янги мафкуравий- 
сиёсий йўналиш нинг иш лаб чиқилиш и эса уларнинг мустакилликка 
бўлган интилиш ларига нисбатан анча номутаносиб эди. Бу жараён 
1988 йилдан бош ланиб, 1990 йилда кўпгина республикаларда рўй 
берди ва 1991 йилнинг охирига келиб социалистик йўлга содиқ 
бўлган коммунистлар факатгина Белорус, Озарбайж он ва Тожикис- 
тонда хокимият тепасида қолган эди. Бу республикаларнинг сувере­
нитет ва мустакиллик эълон қилиш ларидан хам кўра, СССРдаги со­
циализмга йўналтирилган давлатчиликка қаттиқроқ зарба берилди. 
Ундан факатгина харобалар колди, холос. Ў ш а пайтда республика­
ларнинг мафкуравий-сиёсий узоклаш увининг ахамиятини халқлар 
уёкда турсин. балки баъзи рахбарлар англамаган бўлса-да, айнан шу 
нарса ягона давлат парчаланиш ини кайтмас жараён га айлантирди.
Республикалар учун мустакилликка ва суверенитетга эриш иш , 
айникса, мафкуравий-сиёсий йўлни ўзгартириш осон бўлмади, Гор­
бачев, Сиёсий Бюро, М арказий Қўмита. К П ССнинг съезд ва кон- 
ференциялари хамда Халк депутатлари съезди республикаларнинг 
суверенитетга эга бўлиш ларига иложи борича қарш илик кўрсатди.
375


Сиёсий Бю ро ва М Қ нинг миллим сиёсатга баги шлангам Пленумла- 
ридан бирида партия съездлари томонидан совет раҳбариятининг 
бир қатор элатларга нисбатан йўл кўйган хатолари ш архлаб берил- 
ди, “лен и мча миллий с и ё с а т ’га киритилган тузатиш лар туш унти- 
рилди. Уларнинг рахбарлари миллий ҳаракат ўчокларида бўлиш ди, 
М Қнинг Болтиқбўйи республикалари бўйича махсус комиссияси 
тузилди. Горбачев республикаларга тобора куп рок аҳам ият берар- 
ди. Иттифокнинг партия ва совет органлари рес пу бл и кал а р н и н г 
раҳбарлари ва хал қл ар и га каратилган куп сопли му рожаатл ар ида ва 
оммавий ахборот воситалари оркали республикаларнинг СССРдан 
таш кари яш ай олмаслигини ва муваффакиятли кайма куриш ва 
халқлар фаровонлиги учун И ттифок давлатини сақлаб колиш зарур- 
лигини исботлаш га харакат килиш арди. Иттифокдош ва мухтор рес- 
публикалар эркинлигини кенгайтириш, Иттифок марказига эса факат 
умумий муаммоларни хал килиш ваколатини бериш таклиф килинди. 
Аммо, шу билан бирга, социалистик йўлнинг устунлиги, ягона дав- 
латнинг олий рахбарияти белгиловчи жамият манфаатлари химоя 
қилинарди. Илгаригидек миллий манфаатлар усту нлиги - миллатчи- 
лик ва социалистик йўлдан воз кечиш катъий кораланар эди. Бу эса 
келишмовчиликларнинг сабаби эди.
Республикаларнинг суверенитетига интилаётган раҳбарларни 
худбинлик ва м а н с аб п а ра стл и кд а айблаш арди. Рес пу бл и кала рда- 
ги мустакилликка карш и бўлган куч л ар байналмилал фронтлар, 
коммунистик таш килотлар ва хоказолар очикчасига ва яш иринча 
қўл л аб- қу в ватл анди. И ттифокдош республикалардаги мустакиллик­
ка интилишни айирмачиликни қўллаб-қувватлаш , яъни улардаги ки- 
чик миллатларнинг (абхазлар, осетинлар. ёкутлар. поляклар, гагауз- 
лар ва бош калар) суверен бўлиш га интилиш лари билан кўркитиш 
оркали тўхтатиш га харакат килинди. М устакиллик эълон кил га н рес­
публикаларга карши иктисодий жазо (санкция) чоралари. камаллар 
қўлланди. Бу чоралар республикалар хўж алиги ва ахолисига зарар 
келтирди, аммо миллатчи-ватанпарварларни тўхтата олмади.
Иттифок Ҳукумати суверенитетга эриш иш га каратилган респуб­
ликалар конунларини бекор килувчи конунларни кабул килар, рес­
публикалар хукуматлари эса ўз қонунлари устунлиги да устивор эди- 
лар. Иттифок Ҳукумати томонидан кабул кил и н га н конун респуб­
ликаларнинг СССРдан чикиш ини Бутуниттифок референдум ида 
маъкулланганидан кейингина рухсат этиш ини маълум килди. Асли- 
да, бу СССРдан чикмаслик тўғрисидаги конун бўлиб, республикалар 
уни эътиборга олиш мади.
376


1988-1990 йилларда Ереван, Степанокерт, Душ анбе, Тбилиси, 
Боку ва бир катор бош ка ш аҳарларда мустакиллик тарафдорлари- 
га карши Куролли Куч л ар ишлатилди, куролланган махсус кисмлар 
саф арбар килинди. Бунинг окибатида юзлаб кишилар катл этилди. 
ярадор бўлди ва хибсга олинди. Аммо Қуролли Кучлар каршиликка 
ва парчаланаётган тузумга карши б ўлганларни н гкучайиб бораётган- 
л и гига дуч келди. Ҳатто йирик оммавий намойиш лар қўш инлар ёр- 
дамида бостирилган Ереван, Д уш анбе ва Б о куда миллий ҳаракатлар 
янги куч билан алан га олди.
Росс и яда 1990 йил январидаёк Россия Хал к депутатлари съезд и- 
га тайёргарлик давомида “Д емократик Россия" блоки туз ил ган эди. 
Бахорга келиб у и га янги тузилган бир катор партиялар кўшилди 
ва у либерал-демократик туе олди. Унинг аъзолари сони атиги бир 
неча ўн минг кишидан иборатлигига карамасдан, унинг инсон хуку к 
ва эркинликлари устунлиги, демократлаш тириш ва Россия суве­
рен итети ни куллаб-кувватловчи ш иорларини РС Ф С Рнинг барча 
минтакаларида рўй бераётган митинг, намойиш ва стачка л ар (иш 
таш лаш лар)нинг юз минглаб қатнаш чилари кўл л аб- ку в ватл аётга н 
эди.
Россиянин г кўпгина коммун истлари “инсон киёфасидаги социа­
лизм " та ра (|)д о рл а р и га айланиш ди ва КПСС да “демократик ка нот" га 
ён босдилар. Бахорда бўлиб утган Россия К омпартиясининг таъсис 
съезди (курултойи)да “делегатлар партиясининг асосий вазифалари 
хаки да хеч кандай тасаввур йўқлиги" таъкидланди. Аммо Сиёсий 
Бю ро ёрдами билан съездда консерваторлар галаба килишди ва рес­
публика Компаргиялари ичида эн г куп сонли булгаи Россия Компар- 
тияси Д емократик Россияга карши қўйилди.
Турли партиялар ўртасидаги кос кии кураш 1990 йил баҳорида Рос­
сия Хал к депутатлари съезди сайловида бўлиб ўтди. Сайланганлар- 
нинг 86% и коммунистлардан и борат эди, аммо уларнинг кўпчилиги 
Компартия кўрсатмаларига энди бўйсунмас эди. Ш унинг учун 
Россия Олий Совети ш аклланиш ида либерал-демократлар катьий 
галабага эриш иш ди. Горбачев томонидан қўллаб-қувватланаётган 
номзодларга карши кескин курашдан кейин, РСФ СР Олий С ове­
ти Раиси этиб Б. Ельцин сайланди. Бун дан таш кари, бу Олий С о­
вет 1990 йилнинг 12 июнида Россияни суверен, яъни ўз ишлаб 
чикариш ва табиий ресурсларининг тў л аконли хўжайини деб эълон 
килувчи Д екларацияни кабул килди. Д екларация Россиянинг ижти- 
моий-сиёсий тузилиш ини янгилаш йўлидаги биринчи кадам бўлиб.
377


у халқ ҳокимияти, хукуматнинг тақсимланиш и, фуқароларнииг 
хукук ва эркинликларининг ҳимоя қилиниши, партияларнинг тенг 
хуқуқлилиги ва Россия қонунларининг устиворлигини эълон қилди. 
Бу сана Россиянинг мустақиллиги байрами куни бўлди. Кейинчалик 
ҳукумат тўгрисидаги декрет оркали Россияда КП С Снинг раҳбарлик 
мақомини бекор қилиш га киришилди. 1991 йил бош ида эса Россия 
Олий Совети “РСФ СРда м улктўғрисида’т и Қонунни қабул қилдики. 
у ишлаб чиқариш воситалари, жумладан, ернинг х\’сусий мулк бўла 
олиш ини эътироф этди.
Россия ва бир қатор бош қа Иттифокдош республикаларнинг 
мустакилликка эриш иш и ва либерал йўналиш ни танлаш га интилиш ­
лари маркази “социалистик йўлга"' содик колувчи С ССРни парчала- 
ди. Сиесий Бюро “баркарор тартиб бузилганини, кўп миллатли совет 
давлатининг бирлиги хавф остида қолганлигини” эътироф этиш га 
мажбур бўлди.
10- §. И м н е р и я н и н г бутунлай қ у л а ш и

Социализм 
химоячилари 
билан либерализм 
тарафдорлари 
ўртасида, унитар (мамлакат бир бутунлигини саклаб қолмоқчи 
бўлган) кучлар билан миллий суверенитет кураш чилари ўртасидаги 
карама-қарш иликлар тобора кескинлашиб борар ва ҳукумат назора- 
тидан чиқа бош лаган эди.
Бир неча муваффақиятсизликлар ва Россиядаги йирик маглу- 
биятга карамасдан, Горбачев социализмни қайта куриш учун кураш- 
ии давом эттирди ва СССРни янгилаш шиорини ўртага таш лади. 
1990 йил охирида тажовузкор консерваторларнинг ишончсизлиги 
ва маломатларига карамасдан, у фаоллаш ган социализм ва СССР 
ягоналигини либераллар ва миллатчилардан химоя қилувчиларнинг 
“соглом консерватизми”га ижобий бахо берди. Бу консерваторлар ва 
“демократик социализм" тарафдорларини бирлаш тириш мақсадида 
Горбачев ўзини “центрист" деб, қайта куриш муваффақиятини эса 
И ттифоқни янгилаш нинг мақсади деб эълон кидди.
1990 йил охири-1991 йил бош ида у СССР Халқ депутатлари 
съездидан фавқулодда ваколатлар олиш га. Вазирлар М ахкамасига 
айланган совет хукуматини қайтатузиб, ўзига бўйсуидириш га эриш - 
ди. “ Центристлар" ва консерваторлар национализм ва либерализм-
378 .


ra қарш и курашни кучайтириш ди. 13 я и вар 1991 йилда Вильнюс- 
да оммавий ахборот воситалари маркалларига десантчилар билан 
хужум килиниши, ком му н истларн и н г Литва. Латвия ва Эстония- 
да хукуматни кайгариб олиш га уриниш лари ватанпарварларнинг 
кар шил и гига дуч келиб маглубиятга у ч ради ва СССР ахолисининг 
к а п а кисм ининг нафрагини уйгогди. РСФ СР Ҳукумати Болтиқбўйи 
ватанпарварларига ён босди. М иллатчи ва либерал-демократик куч­
лар барча республикаларда фаоллаш ди. Уларни бостириш га тайёрла- 
ииб,И ттиф окхоким иятлари гурлихил харбий идораларнинг куролли 
кучлари устидан ягона рахбарият таш кил килди. “Ривожланиш нинг 
сафарбарлик мод
1
ш ” - авторитар тузумнинг “бош карилувчи дем ок­
ратия” сари йўналтирилган Концепцияси ва фавкулодда холатни жо- 
рий килиш реж алари иш лаб чикилди.
К П С С нинг парчаланиш ини тўхтатиш , XXVIII съезд карорлари 
асосида партия таш килотларини бирлаш тириш ва уларни миллат- 
чилар ва либерал-демократлар! а карши хужум га сафарбар килиш 
чоралари кўрилди. 1991 йил март ойида 15 рес публика дан 9 тасида 
референдум ўтказилди. У и да фукароларнииг кагга кием и хакикатга 
хилоф тарзда мамлакат буюклигини уз фаровонлиги гарови деб 
хисоблаб, аммо унинг янгиланиш ини и ста га и холда яигиланган 
И ттиф окнинг сакланиб колиш и учун о воз берди.
Бу Горбачев ва унинг иггиф окчилариниш Россия мустакилли- 
гини талаб килувчиларга карши кураш да фаол лаш иш ига ёрдам бер­
ди. 1991 йил март ойининг охирида Иатифоқ Ҳукумати Россия депу­
татлари съезди буластган пайтда М осква га куш и и киритиб, Ельцин- 
ни агдариш га ва четлатишга уриниб курд и. А ммо унинг либерал- 
демократик ўзгариш лар билан аҳоли аҳволини яхш илаш хақидаги 
ваъдаларига ишонган куп тип а шаҳарликлар кўчаларга чиқиб, Ель­
ни пни химоя килди. С ъезд талаб и га кўра, қўш инлар М осквадан 
олиб чикилди, съездда эса коммунистларнинг чикишлари бирор-бир 
натижа бермади.
Бу му ваффакиятсизл и к коисерваторларни Горбачевдан либе­
рал-демократик кучларга нисбатан қатъийрок чоралар кўришни 
талаб этиш га ундади. ‘Ъ и з, - деган эди ўзининг таш аббусга. фаол- 
ликка бўлган хукукини исботлаётган У збекистон рахбари И. Ка­
римов, - бу ерда (М осквада) кабул кил и и ган карорларнинг асири 
бўла олмаймиз” . М Қ нинг а прел Пленумидаги консерваторларнинг 
таъна-маломати Горбачевни Бош котиблик лавозимидан истеъфо- 
га чикиш га мажбур килди. М аж лис аъзоларининг кўпчилиги буни
379


Кабул қилмади, аммо Горбачевнинг ўз обрўсини йўқотганлиги яққол 
кўриниб қолган эди.
Социализм химоячилари пин г либералларга карши кураш и Рос­
сия Президентлигига умумхалқ сайловлари вактида янада кучай- 
ди. Горбачев ва Ельциннинг ўзаро ш ахеий адовати нимадалигидан 
к а л ,и пазар, улардаги зиддиятнинг моҳияти мамлакатни тараққий 
эттириш нинг турли йўллари, социалистик ва либерал йўллар учун 
курашдан иборат эди. Уларнинг республикалар мустақиллигига 
турли муносабатда бўлиш и ва ҳокимият учун кураш и хам шу би­
лан бел гил а нар эди. Горбачев ва унинг иттифоқчилари барча куч- 
ларни Ельцин рақибларини қўллаб-кувватлаш га сафарбар этганла- 
рига карамасдан, 1991 йилнинг и юн ойида сайловчиларнинг 57% и 
ислохотлар ўтказиш га ваъда берган Ельцин учун овоз берди. Ельцин 
Россиянинг Президенти бўлди. Ш ундай қилиб, кўпчилик Россияли- 
клар келажак хаки да хеч кандай тасаввурларсиз либерал-демократик 
йўлни танлади. Энг йирик иттифоқчи республика - F
jocchh
да комму- 
нистлар хокимиятни қўлдан бой бердилар.
1991 йил ёзига келиб, Сиёсий Бюро аниқлаш ича, “кўпгина пар­
тия қўмиталари ва таш килотлариинг фаол сиёсий иш га тайёр эмас- 
ликлари аниқ бўлди”, ‘‘мамлакатнинг кўпгина минтақаларидаги’' 
советларга эса “таркатиб ю борилиш тахдиди соли нар эди'’. Жой- 
лардан хабар берилиш ича, “ахоли ва коммунистларнинг ўзи КПСС 
рахбарияти сиёсатини т>шунмай қолдилар” ва “халқ қайта куриш 
сиёсатига нисбатан ўзининг иш ончеизлигини баён килди” .
В. Павлов раҳбарлигидаги СССР М инистрлар Кабинети иш лаб 
чиқариш ни ўстириш , ахоли таъминотини тартиб га солиш , қиш лоқ 
хўжалиги ва саноат молларининг анъанавий нархлари нисбатини 
бартараф этиш га бўлган ҳаракатларни фаоллаш тирди. Мудофаа 
харажатларини М инистрлар Кабинети Раиси ‘"халқ хўжалиги учун 
огир ю к” деб атади. Ҳарбий ишлаб чикариш ии беш йил ичида атиги 
10% га қисқартириш реж алаш тирилди, аммо давлат бую ртмалари- 
ни бажариш учун воситаларнинг йўқлиги совет иқтисодиётининг бу 
асосий қисмини фалажлаш тирган эди. Горбачев ўз инвестицион сиё- 
сатида “экологик муаммоларни самарадорликнинг гарови сифатида 
биринчи ўринга қўйиш га” чақирди. Аммо маблаг ажратиш (инвес­
тиция) учун мамлакат фондлари етмас эди ва хукумат уни топ ишга 
хам кодир эмас эди.
КПСС раҳбариятининг изохлашича. “партия мулкчиликнинг 
барча турлари тенг ҳуқуқлигини ёқлаган холда, унинг жамоавий
380


шаклларини маъқуллайди” . Ҳукумат томонидан давлат мулки бир 
кием ими ху су си й л а шти р и ш, аренда (иж ара)га куп эътибор бериш, 
хориж ийларнинг мамлакат бойликларига эгалик қилиш ларига йўл 
кўймасликни кўзда тлтувчи хусусийлаш тириш лойихаси тайёрлан- 
ди. Аммо якка тартибдаги ва кооператив фаолият, кичик тадбиркор- 
ликнинг аланга олиш и ва хиссадорлик жамиятларини тузиш , дирек- 
торлар ва ишлаб чикариш ж ам оалари томонидан корхоналарнинг 
ижарага ёки сотиб олиииш ипипг авж олиши бу реж алар доирасидан 
чиқиб улгурган эди.
Бирок истеъмол молларини ишлаб чикариш ўсмади. “Бутун 
мамлакат бўйича товар айирбош лаш ва ўз маҳсулотларини сотиш 
хаж ми, Савдо вазирлигининг Сиёсий Бюрога хабар бериш ича, 1990 
йил а прел ой и га нисбатан ярим га. бир катор республикаларда (Ар- 
манистон, Озарбайжон, Қозоғистон, Ўзбекистон, Тожикистон) эса 
бунда и хам куп рок кискарди”. Ахоли учун зарур моллар таикислиги 
сабабли уларни тарқатиш нинг талон тизимини жорий этиш оркали 
тартиб га солиш га харакат қилинаётганлигидан казъи назар, нархлар 
ва навбатлар. олибсотарлик ва ж иноятчилик ўсаётган эди.
Иггифок марказидан зарур восита ва молларнинг келишидан 
умидини уз ган республикалар хокимиятлари озик-овкат ва бошка 
маҳсулотларнинг уз республикалари худудидан олиб чиқилишини 
ва Марказ учун мулжалланган даромадларни чеклай бошлади. Бу, 
уз навбатида, молиялаш тиришнинг идоравий ягопалиги “илдпзига 
болта урар эди". Шу билан бирга, ишлаб чикариш воситаларининг 
таикислиги ва рублнинг кадрсизланиши корхоиаларпи хеч ким томо­
нидан назорат килинмайдиган тўғридан-тўгри товар айирбошлаш -
бартер усулига ўтишга мажбур килди.
Давом этаётган оммавий норозилик ва элатлараро тўкнаш увлар 
хал к хўж алигига катта зарар (ўплаб миллиард рубль) етказди. На- 
тиж ада факатгина 1991 йилнинг дастлабки ойларида 650 минг киши 
зарар кўрди. Бунинг окибатида. 1991 йил иатижасига кўра, ишлаб 
чикариш 8% га, ЯМ М 17% га пасайди. истеъмол моллари нархла­
ри карий б 2 бара вар ўсди, давлат б ю д ж е т камомади Я И М нинг 20% 
игача ўсди. мамлакат олтин захираси эса 1,5 минг тон нага туш иб 
колди.
Хукумат инки розга карши иктисодиёт ва сиёсатни баркарор- 
лаш тириш га каратилган чоралари и реж алаш тирди. Уларни амал- 
га ош ириш учун унга республикалар икгисодиёги ва молияси- 
ни буйсундирувчи кенг ваколатлар керак эди. Аммо Марказ бу
381


ҳокимиятни қўлдан бой берган эди. Консерваторлар қўллаб- 
қувватлашига қарамай. Горбачев И ттифоқни янгилаш ва фавкулодда 
чораларсиз социалистик йўналиш ни саклаб колишга умид қиларди. 
Аммо бу умидларнинг муваффақияти кафолатланмаган эди.
П резидент Иттифокни 6 республика тарк этганлигининг асо­
сий сабаби уларнинг социалистик йўналиш дан воз кечиши ва 
бош қа кадриятларга ю з тутиш ида эканлигини тан олмас эди. У 
ҳали Иттифокни тарк этмаган бир катор республикаларда турли 
хил носоциалистик йўналиш ларга бўлган мойилликка хам эъти­
бор бермас эди. Афтидан, у И ттифокнинг сакланиб колиши бундай 
холатларни бартараф этади деб умид киларди. Горбачев 8 -9 респуб­
лика рахбарлари билан кўп маротаба учрашди. Июл ойининг охи- 
рига келиб улар ўртасида янги Иттифок Ш артномаси - М арказ ва- 
колатларини чекловчи ва аралаш мафкуравий-сиёсий йўналиш га эга 
бўлган Федерация тузиш тўғрисидаги Ш артнома лойихаси келишиб 
олинди. И тти ф окҳақидаги Янги Ш артноманинг имзоланиш куни 20 
август қилиб белгиланди.
Вазият нихоятда кескинлашган эди. Ғазабланган консерваторлар. 
Иттифок тугрисидаги Янги Ш артноманинг имзоланиш и марказий 
ҳокимиятнинг нихоятда чеклаб қўйилиш ига, мамлакатни социалис­
тик тараққиёт йўлидан махрум қилиниш ига ва бир катор республи- 
калариинг ундан чиқиб кетиш ига олиб келади. деб хисоблашарди. 
Вазиятга бахо берган КГБ (ДХҚ) рахбари В. Крючков: “ Бизнинг 
ватанимиз фалокат ёқаеида турибди", - деган эди. У СССРни ва 
“реал социализм“ ни саклаб колиш тарафдорларини ва халқии бир- 
лаш иш га чақирувчи “Халққа сўз” номли ҳужж атни эълон килди. 
Янги Иттифок Ш артномаси СССР Олий Кенгаши Раиси А. Л укья­
нов ва кўпгина депутатлар томонидан танкидга учради. РСФ СРда 
коммунистларнинг хокимиятни қўлдан бой бериш лари ва корхона ва 
таш килотларда КПСС таш килотларининг таркатиб ю борилиш и би­
лан вазият янада огирлаш ди. Поябр ойида янги дастур кабул килиш 
учун КП ССнинг съездини чақириш га қарор қилгаи М. Горбачев МҚ 
П ленумининг кўпчилик аъзолари томонидан танқид килинди.
Горбачев Қримда дам олаётган пайтида, Крючков ва унинг атро- 
фида тўпланган бош қа мансабдор шахслар вазиятдан фойдаланиб, 
мамлакатда фавкулодда ҳолат жорий этиш реж асини тайёрлаш ди. 
Москва ва Болтиқбўйида улар уз тарафдорлари ва қўш инларни хал 
килувчи хужумга қаратишди. Улар Қримда дам олаётган Горбачевга 
бу режалари хакида хабар бериш ди. У бу реж ага карши эди, аммо 
уларга халақйт бериш га уриниб кўрмади.
382


18 август куни СССР ва КПССнинг бир гуруҳ олий мартабали 
киш илари, жумладан, В и не-Президент, П резидент маъмурияти 
раҳбари, хукумат бош лиги, КПСС М Қ нинг баъзи котиблари ва баъ- 
зи вазирлар П резидентнииг бетоблиги хакида хабар бериб, мамла­
кат бирлиги ва социалистик тузу мни сақлаб қолиш учун Фавкулодда 
Ҳолат Д авлат Қўмитаси (Ф Ҳ ДҚ) таш кил этилганлигини маълум 
килди. Ахолининг энг зарур эхтиёжларини кондириш ни ваъда 
килиб, Қўмита мамлакатнинг бир қатор минтакаларида фавкулодда 
холат жорий этилганлигини эълон килди ва Иттифок Ш артнома- 
сининг имзоланиш ини бекор килди. У КПСС тасарруф ида булган 
оммавий ахборот воситаларидан бош ка хамма оммавий ахборот во­
ситалари ни таъ қи клади, либерализм ва демократия тарафдорлари- 
га карши чоралар кўра бошлади. М осквага қўшин киритиб, РСФСР 
хукумат органлари ж ойлаш ган О қ уйга танкларни йўналтирди ва 
штурм кил ишга карор килиш ди. О .Ш енин томонидан чакирилган 
КПСС М Қ Котибияти барча партия таш килотларидан Ф ҲДҚни 
вактинча кўллаш ни талаб килди ва Сиёсий Бю ронинг буш а мос 
булган карорини тайёрлади.
Аммо давлат аппарати ходимлари. жумладан. ҳарбийлар хам 
Ф Ҳ Д Қ фармонларини бажариш га ш ош илмадилар. Ҳатто Ф ҲДҚни 
кўллагаи КПСС таркибидаги Компартиялар ва баъзи республи­
ка рахбарлари хам бунга мос чоралари и кўришмади. Қозоғистон 
рахбари Н азарбоев Ф Ҳ Д Қни кўллаб-кувватламади, Болтикбўйи рес­
публикалари рахбарлари эса уни коралашди. Деярли хамма жойда 
коммунистлар гурли кайфиятда эди ва хаттс Ф Ҳ Д Қ га норозилик 
билдириш ди. Бу КП С Снинг тўла лаёкатсизлигини намойиш этди.
Россия ва бош қа республикаларда ахолининг фаол қисми, ҳатто 
яигиланган И ттиф окнинг сақланиш и учун овоз берганлар хам 
очикчасига янгиланиш га карши турган путчага карши эди, конун 
бузилганлигини, айникса, Куролли Кучларнинг ишга солинишини 
кескин коралади.
Москвада давлат тўнтариш ига қарши бўлганлар “Демократик Рос­
сия” блоки ва РСФ СР Олий Кенгаши атрофида тўпландн. Б. Ельцин 
танк у стида туриб, демократик ва эркинлик душ манларига карши 
курашга даъват этди. У ГКЧП (ФҲДҚ) ишларини коралади, СССР 
Президентини химоя килди, РСФСР худудида жойлашган барча 
қўш инлардан унга бўйсинишларини талаб килди.
Ф Ҳ Д Қ га карши О к уй карш исида тўпланган ўн минглаб киш и­
лар норозилик билдирди. Улар баррикада курдилар, курол олишга
383


ва ҳужумни қайтариш га харакат килди. 20 август куни Ф Ҳ Д Қ т о ­
монидан ж ўнатилган бронетехника (зирхди м аш иналар)га қарш илик 
кўрсатиш чогида уч киши ҳалок бўлди. Санкт-П етербург ва Россия­
нинг бош қа шаҳарларида митинглар ва норозилик намойиш лари 
бўлиб ўтди.
Ф Ҳ Д Қ О қ уйни штурм қилиш ва омма қарш илигини синди- 
ришга муваффақ бўлмади. У парчалана бош лади, барча республи­
калар хукуматлари ва хаттоки баъзи республика К омпаргиялари 
рахбарлари ундан узоклаш а бош лади. Тўртинчи куни унинг аъзола­
ри кочиб кетишди ва хибсга олинди.
Ф Ҳ Д Қ нинг маглубияти ва Россияда либерал-демократик кучлар­
нинг фаол химоя қилиниш и натижасида И ттифоққа қараш ли орган- 
лар ўз фаолиятларини тўхтатдилар ва уларни бош қараётган комму­
нистлар хокимиятни қўлдан бой берди, республикалар эса хакконий 
мустакилликка эга бўлди. Либерал демократларнинг кутилмаган 
галабаси уларнинг Россиядаги ҳокимиятини мустаҳкамлади. Ш ун­
дай қилиб, 19-23 августда СССРда ихтиёрсиз инқилоб рўй берди ва 
ягона давлат энди мавжуд бўлмай қолди.
М осквага келган Горбачев “бутунлай бош ка мамлакатга келганли- 
гини”, рахбарлари бош ка Пленумни чақириш га ҳам кодир бўлмаган 
КПСС Бош котиби лавозимидан махрум бўлганини фаҳмлади. У ва- 
зирларни ишдан бўш атди. Иттифок Ҳукумати ўрнига, Республика- 
лараро Иктисодий Қўмита тузди.
СССР Х алқ депутатларининг 2 сентябрдаги навбатдан таш қари 
съездида эълон қилинган 10 Иттифокдош республика раҳбарлари- 
нинг янги давлат - Республикалар Конфедерациясини таш кил этиш 
тўгрисидаги таклиф и олдинги давлат. яъни СССР парчалангани- 
нинг эътироф этилгани эди. С ъезд СССР Олий Кенгаш ини тузма- 
ди, балки ўз ваколатларини П резидент бош чилигидаги Д авлат Кен- 
гагшига топширди. СССР давлат аппарати бутунлай парчаланди. 
Ельцин карорига кўра, 1991 йил ноябрда Россияда КПСС фаолияти 
таъқиқланди ва унинг мол-мулки давлат хисобига ўтди.
Республикалар хукуматлари энди ўз суверенитет ва мустақил- 
ликларини мустақкамлаш учун қайгуриш лари керак эди, чунки баъ- 
зилари Россия рахбариятидаги Иттифок маркази функцияларини ўз 
кўлига олиш га бўлган мойилликдан таш виш да эдилар. Болва (пут- 
ча)дан кейин тезда Молдавия, Ў збекистон, Қиргизистон, Украина, 
Озарбайжон. кузда Тожикистон ва Белорус, декабрда Қозогистон 
ўз мустақилликларини эълон килиш ди. Референдумлар ўтказиш
384


оркали сентябрда А рм анистон, октябрда Туркм анистон, 1 декаб­
рда Украина мустақиллигиии тасдикдаш ди. 1991 йил кузига келиб. 
хужжатларда акс эттирилмаган булса-да. СССР ам алда мавжуд эмас 
эди.
Ҳаттоки Болқария ва Чеченистон Республикаси (кейинчалик Ич­
керия) хам мустақил деб эълон қилингаи эди.
СССР парчаланганлигининг халқом м аси ва хаттоки сиёсий арбоб- 
лар томонидан англаб етилиш и хақиқатдан анча орқада қолаёттан 
эди. СССР Давлат Қўмитаси Раиси - П резидент Горбачев Иктисодий 
Қ ўмита томонидан таклиф қилинган республикаларнинг иктисодий 
интеграцияси реж асини маъқуллади. Унинг асосида 8 та мустақил 
республика рахбарлари Горбачев билан биргаликда Иктисодий 
Ҳ амж ам ият тугрисидаги Ш артномани имзолаш ди. Уни ам алга ош и­
риш ва тасдикла парчалаигаи хўжалик ва республикаларнинг аник 
хўж алик манфаатлари мавҳумлигига дуч келди.
А ммо Горбачев бундан кўпроқ нарсани талаб кила бош лади. Уз 
маслахатчиларига таяниб. Б. Ельцин, Н. Назарбоев ва бир катор 
бош ка республика рахбарлари маъқуллаган К онфедеренция шак- 
лидаги Суверен Д авлатлар Иттифоқи тугрисидаги Ш артномани 
ишлаб чикиш га эътибор қаратди. М охиятан, ran собиқ давлатни, 
бор-йўги П резиденти ва унинг идоралари ва рамзий белгилариги- 
на сакланиб колгаи С СС Рни тиклаш хакида эмас, балки янги давлат 
тузиш тўгрисида бораётган эди. Аммо, шу билан бирга. Иово-Огар- 
ёводаги йиғилиш ларда қатнашиб турган республикалардаги гурли 
сиёсий холатни хисобга олмасдан, социалистик йўналиш ни саклаб 
қолиш ни таъкидлар эди. Табиийки. республикалар рахбарлари ўз 
конун чикарувчи органлари томонидан қараб чиқмасдан, бу Ш арт- 
номага имзо қўя олмас эдилар.
Горбачевнинг 7 та республика рахбарлари билан олиб борган 
узок ва огир музокараларига У краинадаги референдум қақшатқич 
зарба берди. Бу давлатда кабул килинган мустакиллик Конфедера- 
цияда қатнаш иш ни инкор килар эди. А лбатта, қайсики, 2 -3 респуб­
лика Янги И ттиф ок тузиш лари мумкин эди. аммо у хам моҳият. хам 
шакл жиҳатдан 1988-1991 йилларда парчаланиб кетган илгариги 
И гти(|)окка тенглаш а олмас эди.
Турлича ва унчалик аниқ бўлмаган сиёсий йўналиш ларда бўлган 
республикаларнинг социалистик йўналиш даги Марказ билан конфе­
дерация тузиш и амримахол эди.
385


Бир ҳаф та ў п ан д а н сўнг. 8 декабр куни Россия, Украина ва Бе­
лорус рахбарлари Вис кули (Беловеж пуха)да С С С Рнинг тугатил- 
ганлиги тугрисидаги Ҳужжатни имзолаш ди, унга “ўл ган ли к хакида 
гувохнома" бериш ди. 1988 йилда бош ланган ва 1991 йил кузи- 
да якунланган ж араёниинг кечиккан қайд этилиш и рўй берди. Бу 
уларнинг мотивлари ва кайфиятлари кандай бўлиш идан катъи на­
зар, мустакил давлатлар копуний рахбарларининг сиёсий ка pop и 
эди. С С С Р парчаланганлиги тугрисидаги карорнинг мохияти ва 
окибатларини тўла туш униб стмаган булсалар-да, парчаланган 
собик империя худудидаги барча республика рахбарлари ва парла­
мента ари маъкуллашди. И ггифокнинг охирги идоралари, жумладан. 
П резидент лавозими таркатилди ва бекор килинди.
Бу хуж ж атнинг мавжуд булган конунларга мувофиклигини 
мухокама килиш ортикчадир, чунки сиёсий карорлар кучлар нисба- 
тига кура кабул килинади ва амалга ош ирилади. Бу карор Вискули- 
да Мустакил Давлатлар Ҳамдўстлиги (М Д Ҳ )ни я рати ш тугрисидаги 
К елиш увга имзо чекишга им кон берди. Унда М Д Ҳ иинг бўлаж ак 
аъзоларига кам талаб кўйилган эди ва декабр ойи охиригача унга 
умид боглаб. кўпчилик собик совет республикалар хукуматлари 
қўш илишди. Бундан ортигига эриш иш мумкин эмас эди. Бу 
хужжатлар ўша пайтда янги мустакил давлатлар ўртасида эриш ил- 
ган келиш увнинг энг юкори дараж аси эди.
Таназзулга юз тутган идеократик и м периянинг мсроси мамла­
кат. жамият, маф куралар "реал соц и али зм ” иқтисодиёти ва д ав ­
латининг харобаларидан иборат бўлди. Бу харобалар Е врооси ё 
ш им оли-ш аркидаги 22403,2 минг квадрат килом етрга ёйилган эди. 
Бу ҳудудда кисман ўзлаш тирилган дунё таби ий ресурслари ни н г 
27% и ж ойлаш ган. ам м о ун и н г худудининг 70% ими м узлок ерлар 
ва экологик офат ўчоклари қамраб о л ган эди .
Ахоли си 280 миллион. 130 миллатии уз ичига олган ва, умуман, 
юкори дараж адаги у мумий саводхонликка эга булган мамлакат эди. 
Аммо бу саводхонликни соглом эди дейиш кийин. Д еярли хамма 
жойда саноат иш чилари егарли булса-да, аммо юкори технология 
ходимлари жуда тан кис эди. Энг асосийси, улардаги мехнатга муио- 
сабат ахлоки паст да ража да эди: мехнат унумдорлиги ва махсулот 
сифатига ж авобгарлик йўк эди. К ўпчилик он гида ўн йиллаб давом и­
да тарбияланган “текисчилик”, хукук ва мул к ка эътибор бермаслик- 
ка мой ил лик устунлик киларди. Бу хокимиятни илохийлаш тириш
ва ижтимоий бокимандалик. масъулиятсизлик, бардош еизлик ва
386


зўравонлик билан уйғунлаш тирилган эди. Ўз rap ишдан кейин хам 
жуда оз киш илар ўз манфаатларини англаб, вазиятга тўғри бахо бера 
олиш ди. Ф укаролардаги ички эркинлик аллақачон эриш илгап таш қи 
эркинликдан анча орқада эди.
Республикалардаги ту'рли миллат вакиллари бўлган фуқаролар 
ўзларини ягона халқ деб англамай, улар камеи миллатга мансублик- 
ка кўпроқ эътибор бериш арди. Куп сонли элатлар тараққиётнинг 
ту'рли босқичларида турарди, улар турли ижтимоий ш аклда эдилар. 
Уларнинг баъзилари йўқолиб бораётган эди. Элатлараро муносабат- 
лар одций масала эмас эди ва бир катор минтақаларда тўқнаш увлар 
окибатида анчагина мураккаблаш ган эди.
С овет мафкурасининг таназзулга ю зтутганидан сўнг юза га келган 
ва фаоллаш ган турли хилдаги мафкуравий-сиёсий йўналиш ларнинг 
хеч бири гегемоилик қилиш га кодир эмас эди. Омма “ реал социа­
лизм " камчиликлари ватузум жиноятларини, совукуруш да ва энг ри- 
вожланган мамлакатлар билан беллаш увда С СС Рнинг маглубиятини 
тўла чушуниб етмаган эди. Бундай холат имкониятларга тўгри баҳо 
бериш ва нотўғри даъволардан воз кечишга халақит берди. Кўпчилик 
олигархия ita Компартиялар ўртасидаги фаркни, шунингдек, парти­
ялар ва халқларнинг хар бирининг жавобгарлиги нимадалигини ту- 
ш унмас ва парчаланган тузум жиноятларини одил жазолаш ни эплай 
олмас эди. С обиқ совет республикаларида коммунистлар фаолияти 
давом этди, рўзнома ва теагрларнинг “коммунистча" номлари, собик 
тузум байрамлари (инқилоб, биринчи май. комсамол, чекистлар ва 
бош калар), “совет ватан п арварли пГ ёдгорликлари ва туйгулари 
сақланди. “ Реал социализм" даврида вояга етган ёш лардан тортиб. 
кексаларнинг хотираларида, авлодларда ёш ликдан, А. Чехов айтга- 
нидек, “ўтм иш қандай бўлган бўлиш идан қатъи назар, хотираларда 
факат жонли, таъсирли ва шодли лаҳзаларгипа қолади..."
М арказлаш ган бош қарувдан махрум бўлган барча айланма во- 
ситалар, стратегик хомашёни казиб олиш, курол ва харбий мате- 
риалларни ишлаб чиқариш га мўлжалланган ва юкори технология- 
лар ўчоқларига эга бўлган кудратли саноат бутунлай тўхтаб колди 
ва республикалар ҳудудлари бўйлаб парчаланиб колди. Бирон-бир 
республикада ягона, яхлит ва йирик иш лаб чикарувчи мажмуа 
қолмади. Ф акатгина парчаланиб кетган харбий-иктисодий объ- 
ектлар ва фуқаролик иш лаб чикариш элементлари бор эди, холос. 
У заро кам боглангам ёки умуман богланмаган корхоиаларпи ягона 
миллий иқтисодиётга бирлаш тириш учун республикалардан жиддий
387


саъй-ҳаракат ва вакг талаб килинар эди. Ьу саноат дастгохларининг 
кўпчилиги эскирганлнги. .харбий ишлаб чикариш ии фуқаролик иш­
лаб чикариш ига ўтказиш учун воситаларнинг йуклиги билан янада 
огирлашди. Қиш лок хўжалиги хамма жойда самарасиз бўлиб колгап 
эди.
Республика ва мухториятлар бўйлаб парчаланган ва ягона партия- 
вий марказдан махрум булган с о ветл ар тизими мазмунсиз саркитга 
айланиб колди. Республикаларда суверенитетга мос булган давлат 
аппарати урнида илгариги идораларнинг харобалари бор эди.
1988-1991 йиллардаги “реал социализм" таназзули ва С С С Рнинг 
парчаланиш и натижасида Евроосиёнинг ш имоли-ш аркидаги улкан 
худудда 15 та мустакил давлат пайдо бўлди. С С С Рнинг ранг-баранг 
худуди, аҳолиси ва иш лаб чикариш ини мерос килиб олган республи­
калар ўз йўлларини излаш ни уларга м ерос сифатида берилган му­
аммоларни хал этиш дан бош лаш лари, “реал социализм” харобалари 
устида ўз келажакларини қуриш лари керак эди.
Замонавий “аж ралиш " - мустакил давлатлар томонидан СССР 
меросини тинчлик йўли билан таксимлаш га 1991 йил дскабрида 
М ДҲнинг тузилиш и ва унинг фаолияти ёрдам берди. Унга аста-се- 
кин 12 республика аъзо бўлиб кирди. Ф акатгина Болтикбўйи давлат- 
лари бундан мустасно.
Э нг асосийси, М ДҲ аъзолари баъзи иккиланиш лар билан ва 
Болтикбўйи давлатлари республикалараро маъмурий чегараларнинг 
давлат чегаралари эканлигини тан олиш га ва ўзаро худудий даъво­
лардан воз кечиш га рози бўлиш ди. Арманистон унга кўш илиш га 
интилаётган Тогли Қ орабогни қўш иб олиш дан бош тортди. Ш ун­
дай бўлса-да, кескин тўкнаш увларнинг олдини оли
1
нга муваффақ 
бўлинмади. Бундай можаро ва тўкнаш увлар республикаларнинг 
ўзаро даъволари туфайли эмас, балки Тогли Қорабог, Абхазия. Жа- 
нубий О сетия, Д нестрбўйи. Чеченистоннинг айирмачилиги туфайли 
рўй берди.
СССР ҳудудида ва кўпгина республикаларда хам да М ДҲ 
худудидан таш карида жойлаш ган Куролли Кучларнинг, шунингдек. 
харбий ф лотва ядро куролинииг такдириии хал килиш кийин бўлди. 
М Д Ҳ аъзоларининг совет Куролли Кучларини мустакил давлатлар- 
нинг Бирлашган Куролли Кучларига айлантириш га уриниш лари зое 
кетди: хар бир давлат ўз Қуролли Кучларига мухтож эди ва кисман 
СССР собик кўш ииларидан фойдаланиб, ўз қўш инларнни ту за бош-
388


л ад и. Ф ақатгина Болтиқбўии давлатлари ўл Қуролли Кучларини бу­
тунлай янгидан тузиш ди.
Россия, 
Украина, 
Қозоғистон 
ва 
Белорус 
худудида 
ж ойлаш ган ядро қуроллари тақдирини ҳал қилиш осон кечмади. 
О хир-оқибатда барча ракета-ядро қуроллари зарарсизлантириш
учун Россияга топш ирилди ва бош ка республикалар зарарсизлан- 
тирилган ядро қуроллари маҳсулотлари ва қолдиқларига эгалик 
килиш ҳуқуқини сақлагап ҳолда ўзларини ядродан холи худуд деб 
эълои қилдилар ва Ядро куролини тарқатм аслик Ш артномасига 
қўш илдилар.
Ф уқарол и кф лоти соби қ совет республикаларнинг ишлаб чиқариш 
кучига мутаносиб равиш да бўлинган бўлса, ҳарбий ф лоттўлалигича 
Россияга насиб этди. Унинг Кора денгиз флотининг катга қисмига 
даъвогарлик қилаётган Украина билан узок муддатли музокаралари 
ўзаро манфаатли келишувга олиб келди.
СССР бош ка мамлакатлар билан ж иддий ўзаро мажбуриятларни 
кўзда тутувчи 16 минг ш артнома ва келиш увга эга эди. СССР таш ки 
давлатларнинг баъзиларидан 80 млрд долларга якин қарздор бўлса, 
унинг кўп иттифоқчилари хам унга шунча маблаг бериш лари керак 
эди. Украина билан олиб борилган мураккаб музокаралар ва бошка 
республикалар розилиги билан Россия М ДҲдаи таш каридаги совет 
Қуролли Кучлари, ССС Рнинг бош ка мамлакатлар билан шартнома 
ва келиш увлардаги қарз ва кредитлари учун жавобгарликни ўз зим- 
м ас и га олди.
Россия Федерацияси (1922 йилдан кейин) халқаро муносабатлар 
субъекти сифатида тикланди ва СССРнинг асосий меросхўр ворисига 
айлаиди, БМТдаги СССР ўрнига эга бўлди, БМТ Хавфсизлик Кенга­
ши доимий аъзосига айланди, аммо СССРнинг дунё ҳамжамиятидаги 
мавқеи ва ролига эга бўла олмади. Украина ва Белорус БМТнинг таъ­
сис эгувчи аъзолари бўлишган бўлса. эндиликда бошка барча респуб­
ликалар БМ Т аъзолари бўлишди. М устакилликка эриш иш даврида 
уларнинг хар биридаги иж тимоий-иқтисодий ва мафкуравий-сиёсий 
вазият ўзига хос эди. Ш унинг учун СССР худудида пайдо бўлган 
15 та янги мустакил давлатларнинг тараккиёт йўли турлича бўлди. 
А ввалдан Эстония, Латвия ва Л итванинг либерал йўналиши маълум 
бўлди. Кўпгина бош ка республикаларда Россиядаги каби либерал 
йўлни танлаш кучли мухолифатни бартараф этиш ни талаб этди. 
К ўпчилигида янги йўналиш ни иш лаб чиқиш кийин бўлди ва уларда 
ж ам ият ва давлатчиликнинг шаклланиш и янада кийинроқ кечди.
389


Аммо деярли ҳамма республикалар учун энг огир муаммолар 
СССРдан мерос бўлиб кол ган уш бу ҳолатлар эди: парчаланган ж ам и­
ят, кам таъминланган ахоли, таянч (марказ)га эга бўлмаган бош қарув, 
хеч кандай бозор муносабатлар и га эга бўлмаган тарқоқ корхоналар, 
тухтаб кол ган ва конверсия килиш ни, яъни узгартириш ни талаб 
этган куроллар ва харбий материалларни ишлаб чикариш корхона- 
лари, коллективлашган (ж амоалаш ган) киш лок хўж алигининг паст 
самарадорлиги, миллий маданиятнинг су стл и ги ва элатлараро зид- 
диятлар.
Бу муаммоларни бартараф эти ш ил гари тахм ин килинганидан 
анча куп куч ва вакг талаб килади. К ўпчиликнинг умумий фаровон- 
ликка тезда эриш иш га булган умидлари амалга ош мади. Купчилик 
бунда совет меросини эмас, балки “реал социализм ’’ харобалари 
устида кийинчиликлар билан йўл топаётгаи ислохотчиларни айблай 
бошлашди.
390


VIII БОН. 1991-2010 ЙИЛЛАРДА РО ССИ Я
Россия Ф едерацияси Ш арқий Европа ва Ш имолий О сиёда ж ой­
лаш ган бўлиб, майдони - 17075 минг кв км, ахолиси - 142,9 млн 
(2006 й.) киши. Россия - республика бош қарувидаги демократик 
федератив давлатдир. 1993 йил 12 декабрда кабул килинган Конс­
титуция га биноан ички ва таш ки сиёсатини олиб боради. Давлат 
бош лиги - Президент, у Куролли Кучларнинг Олий Бош Кумондони 
ҳамдир. Қонун чикарувчи орган - икки налагали Парламент. Парла­
мент куй и палата - Д авлат Дум ас и ва юкори палата - Ф едерал Со- 
ветдан иборат. Ижроия х о к и м и я т - Бош Вазир. Россия Ф едерацияси- 
да 156 та миллатлар, халқлар ва элатлар яш айди. Ахолининг 90% и 
христиан дииининг право ела в мазҳабида, колганлар - мусулмонлар 
ва буддистлар.
Россия Ф едерацияси индустриал-аграр мамлакат бўлиб, унинг 
худуди 12 та йирик иктисодий район га бўлииган. Пул бирлиги -
рубль. М иллий байрами - Россиянинг М устакиллик Д екларацияси 
қабул килинган кун (12 июн).
1- §. И слоҳотлар б о ш л а н и ш и д а н то 1993 йил 
д а в л а т т ў н т а р и ш и г а ч а
1991 йил августида тўсатдан булган инқилобнинг галабаси Б. Ель­
цин ва “Д емократик Россия­ нинг елкасига кутилмаганда юк бўлиб 
ту ищи. Россия Хукумати туб ўзгариш лар дастури ишлаб чиқилгунча 
ш ош илинч тадбирларни амалга ош ириш га мажбур бўлди. “Д емокра­
тик Россия” ҳаракатида бундан кейинги олиб борилиш и керак булган 
иш ларнинг усул ва йўлларида қарама-қарш илик борлиги асн бўлиб 
қолди. Ш у сабабли Ельцин ва унинг тарафдорлари август-сентябрда 
радикал ислохотлар учун халқнинг кўтаринки рухидан фойдалана 
олмадилар.
Аммо сусткаш лик килиш га им кон йўк эди: 1991-1992 йил 
қиш ида Россияда на озиқ-овқат, на уларни сотиб олиш га маблаг ва
391


на бош кариш тизими бор эди. Россия Хал к депутатлари съездининг 
кўпчилик аъзоларига тузумнинг пучлиги ва уни кайта тиклаш нинг 
иложи йуклиги, унинг ўрнига ш ош илинч равиш да янги хукуматни 
тузиш зарурлиги очик-ойдин маълум эди. Ш ундай булса-да, тур­
ли хил таклиф ларнинг куплигига карамай. С С С Рнинг Россиядаги 
харобалари урнида факат имкони бор нарсани килиш , факат янги 
рахбарлар ва ночор ахоли кўлидан келадиган иш ларни ам алга ош и­
риш мумкин эди.
Либерал-демократик туб ўзгариш ларнинг асосий йўналиш ла- 
рини октябрнинг охирида Ельцин съездга таклиф этди ва буни Рос­
сия депутатлари съезди эса маъкуллади. Либерал ислоҳотчилик 
иш ини амалга ош ириш дан энг таж рибали кадрлар бош тортгандан 
кейин, эски рахбариятиинг бир кисми билан реф орм ист хукумат 
ишга кириш ди. Е. Гайдар “ командасини” қўллаб-кувватлаш учун бу 
ишни П резидентнииг ўзи бош қарди, унинг биринчи ўринбосари эса 
“Д емократик Россия" харакати ра.хбарларидан бири бўлган Г. Бур­
булис эди.
Туб ўзгариш ларнинг қийин кечишиии олдиндаи кўра билган 
м инистр-ислохотчилар ўзларини “камикадзе” (ўлимга махкум 
килинганлар) деб хисобладилар ва бу ўзгариш ларни татбик этиш ­
ни киска муддатларда амалга оширмокчи бўлдилар. Белгиланган 
ислоҳотчилик тадбирларини амалга ошириш учун П резидент ва 
Ҳукуматнинг хукуки старли деб ўйладилар, “каддини ростлаган” ки- 
ш иларнинг мафкураси эса ўз-ўзидан либерал мафкура бўлиб қолади 
деб иш ондилар. Бунинг устига, хокимиятнинг бош ка тарм окларидан 
мадад олиш учун кайгуриш мади. Бу харакат хам худди П резидент 
ўйламасдан туриб бир йилдаёк ахволни яхш илайман, деб берган 
ваъдасидек ж иддий хато бўлиб чикди.
Хукумат ўз ишини мехнат ҳақини ва ижтимоий таъминотни бир- 
муича яхшилаш хамда маъмурий ва молиявий таш килотларни янги 
вазифаларга мослаш тириш чораларидан бош лади. С ўнгра хукумат 
баъзи соҳаларни давлат тасарруфидан чикариш ва хусусий мулк- 
чиликни тиклаш хам да бозор муносабатларини ривож лантириш та 
йўналтирилган ислохотлар режаларини иш лаб чикди ва амалга ош и­
ришга интилди.
Либераллаш тириш га карш и турган ракибларнинг хам да уни 
бошкача усул билан амалга ош ириш тарафдори бўлганларнинг 
ш афкатсиз 
қарш илиги, 
ш унингдек, 
маъмурий 
органларнинг 
паст д араж ада ижрочилиги 
ислохотларии амалга ош ириш ни
392


кийинлаш тирди. 1992 йил баҳорида мамлакат П резиденти ва 
Ҳукумат М арказдан кочиш харакатлариии бартараф этиш ва Россия­
нинг бутунлигини саклаб колиш учун “мустакил республикалар”. 
ўлкалар, вилоятлар ва автоном округл ар билан Ф едератив Ш артнома 
тузиб, хар бир субъектга (худудий бирликка) улар “хазм кила ола- 
олгунларича” ваколат бериш га мажбур бўлдилар. Туб ўзгариш лар 
жараёни пароканда бўлиб тар кал и б кетаётган совет бош кару в ор­
ганлари томонидан амалга ош ирила бош ланди. Бу аппаратнинг хо­
дим лари янги вазифалари и амалга ош ириш нинг йуллариии эплай 
олмадилар. баъзилари эса хохлам ад ил ар. Бунинг устига, аппаратда 
ислохотчиларнинг янги о ким и егарли эмас эди. Ислохотларии ам ал­
га ош ириш да саботаж (иш дан буйин товлаш ) ва хар хил хокимият 
органларининг бир-бирига карама-карш и буйру клари хал а кит берар 
эди.
Аммо, хархолда, Олий Советнинг бир катор конунлари ва Пре- 
зи дентнинг куплаб буйру клари асосида 2-3 йил ичида хусусий мулк- 
чиликка ўн йилликлар мобайнида нафрат уйготилган булса-да, Рос­
сияда нафакат бозор муносабатлари кайта тикланди, балки у уступ- 
ли к хам кила бош лади.
1992 йилнинг ўзида барча маҳсулотларга нархлар эркинлаш ти- 
рила бошланди: эхтиёж ва тал а ода н келиб чиккан холда. улар бо­
зор муносабатлари асосида ш акллана бош лади. Й илнинг охирига 
келиб давлат назорати остида факат давлат бюджетидаги ишчи ва 
хизматчиларнинг иш хаки ни ва нархларни бел гил аш колди. Нарх- 
ларнинг бундай либераллаш тирилиш и рублнинг ягона тўлов воси- 
таси ва хужаликии бош кариш куроли бўлиш ига етарли асос бўлди. 
Хукумат Халкаро Валю та Ф ондининг миллиардлаб доллар кредит­
лари ёрдам ида рубли и мустахкамлаш га, бю джет такчиллигининг 
олдини олиш га хамда мамлакат молия тизимини мустахкамлашга 
интилди. Бирок маблагнинг етиш маслиги давлат буюртмаларининг 
кисқаришига олиб келди. Ўз навбатида. бу энг асосий саноат кор- 
хоналаридан таш кари барча корхоналарни давлат тасарруфидан 
чикариш иш ининг бош ланиб кетиш ига сабаб булди. Бу корхоналар 
бош ликларнинг ва ишчи ходимларнинг хиссадорлик мул к и га ай­
ланди. Улар бош ка фукароларга акцияларнинг катта кисмини хусу­
сийлаш тириш чек и га (ваучерга) сотиш хукуки га эга эдилар. Ваучср- 
лар хам мага бери л ар эди: уларни ахолининг 90 фоизидан кўпроги, 
асосан, фондлар ва олибсотарлар оркали олиш арди ва сотишарди. 
Хусусийлаш тириш кс ракли дараж ада копуний асос га эга эмас эди.
393


Х усусийлаш тирилаётган корхоналарнинг нархлари баланд эмас эди, 
уларнинг бахолари ф ондларнинг абстракт нархида эмас, балки нарх­
лар бозор эҳтиёж ларининг паст дараж адаги тўлов имкониятларига 
мос тарзда бел гил а нар эди.
Ш ундай килиб, мамлакатда 24 минг корхона ва 15% кўнгилли 
фермерлар таш ландик ерларга эга бўлдилар. Турли хил хусусий 
саноат ва савдо корхоналари хамда банклар ко ну ни й йўл билан 
ишга туш ди ва уларни таш кил этиш тезлаш ди. А ммо куплаб янги 
хўжайинлар ичида анчагина илгаритдан хўжалик ю ритувчилар хам 
бор эди, улар бозор ш ароитларида иш олиб бориш ни билмас эди­
лар. Шу сабабли самарали иш лаб чиқарувчиларнииг пайдо бўлиш и 
жуда мураккаб жараён булди. бу эса, уз навбатида. ишлаб чикариш 
жараёнининг пасайиб кетиш ига олиб келди ва ж онланиш нинг анча 
чўзилиб кетишига сабаб булди.
Давлатда етарли маблагнинг йуклиги буюртма ва сармоя кутаётгаи 
хамда конверсия учун ресурсларга эга булмаган, шунингдек, бозорга 
керакли рақобатбардош маҳсулотлар ишлаб чиқаришга кодир булмаган 
саноат корхоналарининг катта кисмини фал аж қилиб қўйган эди. Кор­
хоналарнинг бир-бирига карзиии тўламай юриши хўжаликнинг издан 
чикишини кучайтирди. Натижада бир йилда ишлаб чиқариш 20% га 
туш ди ва пасайиш давом этди. Жуда кийин аҳволда давлат дотацияси 
билан яшаётган фонд, таълим, маданият, соглиқни сақлаш ва ижтимо­
ий таъминот каби сохалар маблагсиз колди.
Мулкчиликни ва бозор муносабатларининг конун томонидан 
ҳи моя лан иш и нинг йўқлиги. ҳуқуқни химоя қилиш органлари янги- 
ланиш ининг кечиктирилиши су и истеъмол ва жиноятнинг ўсиш ига 
им кон берди. Рубль миссияси нархнинг 26 баробар ўсиш ига, пул- 
нинг қадрсизланиш ига ва рублнинг доллар томонидан сикиб 
чиқарилиш ига олиб келди. Пулнинг кадрсизланиш и омоиат пуллар- 
нинг, ваучерларнинг ва маош нинг кувватини туш ириб, ахолининг 
катга кисмини ночор аҳволга солиб ўйди. Иш сизлик ўсди ва маошни 
ўз вактида тўламаслик оммавий туе олди. Ахоли даромади 2 баро­
бар пасайди. Халкнинг таъминот ва фаровонлик хақидаги умидлари 
пучга чикди ва бу ахолининг барча катламларини норози килди. Бу 
воксалар кўпларга - А. С олженициндан тортиб, то Г. Зюгановгача. 
яъни барчага либераллаш тириш ва хусусийлаш тириш ни талончи- 
лик ва халққа карши харакат деб аташ га асос бўлди. Коммунистлар 
халқнинг қийналиш ининг асосий сабаби “реал социализм-’ ўн йил- 
ликларининг халокатли оқибати эмас, балки ислохотларии нўноқлик
394


билан ам алга ош ирасгган 
h h i
и ҳокимиятдир, деб ж ар солишди ва 
шу йўл билан мамлакатни яна социализм йўлига кайтариш га урин- 
дилар.
М амлакатдаги карам а-карш иликлар “Д ем ократи к Р оссия” бло- 
кининг парчаланиш ига олиб келди. Ислохотлар сабабли булаётгаи 
катта сарф -хараж атлар норозиликларни кучайтирди ва куплаб 
оп позициядаги партия ва харакатларии руҳлантириб ю борди. 
Олий С оветда ва депутатлар съездида нафакат либерал-дем окра­
тик зуб ўзгари ш ларн и нг ракиблари бўлмиш коммунистлар. шу 
билан бирга, м онархистларгача булган оппозициядаги кучлар 
хам ф аоллаш иб колдилар. В ице-П резидент А. Руцкойга ухш аган 
вақтинчалик ш ериклар, и слоҳотларнинг бош кача вариантларини 
тавси я этувчи Р. Хасбулатов ва Г. Я влинский кабилар хам фаол­
лаш иб колдилар. Уларнинг таъналари Е льци н ни ислохотларнинг 
баъзи бир соҳаларини тўхтатиб т\'ри ш га, хукум ат таркиби га 
“ бош карм ачиларни” киритиш га, сунгра ундан узи чикиб, Гайдарга 
колдириш га мажбур килди.
1992 йил декабрида съезд иш ини барбод килиш га каратилган 
муваффакиятсиз уриниш дан сунг. Ельцин Гайдарни “бошкармачи- 
лар” ва “директорлар” орасида катта обрўга зга булган собик совет 
вазирларидан бири В. Черномирдин билан алмаш тириш га мажбур 
булди.
“Бош кармачилар” кўнчиликни таш кил этган В. Черномирдин 
хукумати халкнинг ишончини ишлаб чикаришии баркарорлаш тириш
ва ахоли турмуш дараж асини бироз енгиллаш тириш каби ваъда- 
лар билан қозонмоқчи бўлди. “Бош қармачилар" тхб ўзгариш ларни 
ўзларининг назоратчилари остида булган холдинглар тузиш га 
каратмокчи булган бўлсалар-да. хокимият либерал вазирларнинг зўр 
бериши билан Ельцин кувватлаётган ислохотлар дастурини, яъни 
хусусийлаш тириш ни хамма жойда - каерда хусусий мулкчилик дав- 
латникидан самаралирок бўлса. ўш а жойда амалга ош ириш ни давом 
эттирди ва инфляция хамда бю джет танкислигини пасайтириш га 
интилди. Бу хол, бир томондан, Ельцин ва хукумат билан. иккинчи 
томондан, Олий Совет ва съезддаги кўпчиликни таш кил этувчи оп­
позиция ўртасидаги низони кучайтириб юборди. Оппозиция Олий 
С овет съездининг Конституция бўйича олий хокимият булиш идан, 
хатто Конституциями ўзгартира олиш идан, хукумат харакатлариии 
тухгата олиш идан ва мамлакат ресурсларини назорат кила олиш идан 
фойдалана билди. Съезд ваколатларини чегаралаб кўйиш га интилган
395


Ельцин ва ҳокимиятдан Ельцинни четлаш тириш га интилган оппози­
ция ўртасидаги кескин ихтилоф 1993 йил 25 анрелда умумхалк ре- 
ферендумини ўтказиш га олиб келди. Референдумда кўпчилик Пре- 
зидентга ишонч билдирди ва унинг ижтимоий сиёсатини қўллаб- 
кувватлади, аммо на депутатлар ни ва на Президентни муддатидан 
олдин кайта сайлаш ни истамадилар. Норози булган коммунистлар I 
майда Москвада катта намойиш утказиш билан хокимиятни штурм 
килиб олиш га тайёр эканликларини билдирдилар.
Оппозиция съезднинг мутлоқ ҳукмронлигидан ва ислохотларии 
сўндириш учун советларнинг мутаассиб тизимидан фойдаланганлиги 
сабабли. коммунистлар модернизациялашган Совет Конституциясини 
сақлаб колиш тарафдори эдилар. Бу Конституциями Парламентар-рес- 
публикаси руҳида янгилашга рози бўлдилар; бу таклифни эса Прези­
дент зутган йўлнинг либерал-демократик мухолифлари беришган эди. 
Ельциннинг сафдошлари янги Конституцияга мувофиқ либерал-де­
мократик Президентлик-республикасини тузишга интилдилар, унинг 
лойихаси эса ельцинчилар томонидан чакирилган Конституцион Кен- 
гаш томонидан тайёрланган эди.
Олий Совет Раиси Р. Хасбулатов бош қарган оппозиция кучла- 
рининг сафарбар этилиш ига ва П резидент ваколатларини чеклаш - 
га кўрилаётган тайёргарликларга карши Ельцин 1993 йил 21 сен­
тябрда давлат тунтариш инн амалга ош ириш и мумкиилиги хакида 
огохдантириш билан чикди. У ўз фармойиш ида оппозицияни 
хокимиятни фалаж қилганликда айблаб, босқичма-босқич конститу­
цион ислохотларии бош лаганлигини эълон килди. Х алқ депутатлари 
съездини ва Олий С оветни таркатиб юборганлигини эълон килиб. 
уларнинг аъзоларига П резидент хамма фуқаролар қатори янги Конс­
титуция ва янги хукукий органларини сайлаш хақидаги референ­
думда катнаш иш ларини таклиф килди.
Олий Советнинг кўпчилик депутатлари буйруққа буйсуниш дан 
бош тортдилар. Олий Совет О к уйда Х алк депутатлари съездини 
чакирди ва Ельциннинг ишдан олинганлигини эълон килди. Вице- 
Президент Руцкой ни вақтинчалик П резидент этиб сайлаш ганларини 
билдирдилар. О к у й оипозициянингтаянч қароргохига айланди ва бу 
ерга уларнинг тарафдорлари окиб кела бош ладилар, экстремистлар 
эса хохловчиларга курол тарқата бош ладилар ва отрядлар туздилар. 
Ельцинни қўллаб-қувватлаган хукумат томонидан О к уй ни н г камал 
килиниши оппозиция раҳбарларини Ельцин вакиллари билан музо- 
кара олиб бориш га мажбур этди, бу вакиллар эса низони тинч йўл
396


билан хал этиш тарафдорлари эдилар. Патриарх ёрдами билан би- 
тим тузилди. Аммо хамма маҳаллий советлардан олинган қутловлар 
ва экстрем истларн инг таш аббуслари “Хасбулатов-Руцкой” блоки 
галаба килиш ига ишонч уиготди. Ш унинг учун тузилган битим улар 
томонидан маъкулланмадн. Куролланган экстремистлар 3 октябрда 
Москва мэри биносини кўлга олдилар ва телемарказга хужум уюш- 
тирдилар, Хасбулатов эса кечаси Крем л ни кулга олиш га чакирди.
О ипозициянинг бир кисми куролли харакатларга ўтгани сабабли. 
уларга Ельцин кх-ролли куч билан ж авоб берди, бу куч эса Ельцин- 
д а купрок эди. 4 октябрда О к уй ўкка тутилди ва оппозиция таслим 
булди. О ипозициянинг бо шли клари эса ка мокка олинди. Икки го­
мон дан ж ам и бўлиб 150 киши ҳалок бўлди. Россияни радикал янги­
лаш мухолифларииинг ўзига ишонганлиги ва улар томонидан курол 
иш латилганлиги конли тўкнаш увга ва курбонларга олиб келди. 21 
сентябрда бош ланиб 4 октябрда тута ran тўитариш мамлакатни нг 
давлат тузум и ни янгилаган Конституция хакидаги референдум га 
йўл очди. Референдум йўлини тозалаш учу н октябр ойида П резидент 
узииииг буй руги билам хамма катламдаги советларии таркатиб юбор­
ди. 1017 йилда барпо булган совет тузум и гу гатил ди. Ахоли бундан 
хаяжоига туш мади, сабаби омма бўлаёзган воқеаларни хал и охири­
гача туш униб етмаган эди. И ккинчидан, советлар аллакачондан бери 
номигагина иш лаёгган эдилар. Улка-вилоятларнинг вакгинчалик 
рахбарлари П резидент этиб сайландилар. Ельцин оппозиция нинг 
куролли харакати га куш ил ган шахсларпи ва таш килотларни рефе­
рендумда катнашиш ҳукукидан махрум этди. Туб ўзгариш ларга /га­
дил кадам таш лай туриб, П резидент ерни эркин олди-сотди килиш 
хакидаги буй руги ни ч и кард и ва янги К онституция лойихасини 
эълон килди.
Аммо ривож ланиш нинг хар хил йуналиш лари тарафдорлари- 
нинг тўкнаш увлари деб бахоланган тўнтариш . кон тўкиш ларнинг 
мохияти ахолига корон ги эди ва у кўпчилик томонидан жизза- 
ки рахнамоларнинг ёки хокимиятдаги турли хил тоифаларнинг 
тўқнаш уви деб туш унилди. К упчилик оммавий ахборот воситалари 
хам шу хакда фикр билдирдилар. Бу туш унмовчилик жуда кимматга 
туш ди ва Ельцин хамда унинг тарафдорларига булган ишонч паса­
йиб кетди.
1993 йил 12 декабрдаги умумхалк референдум ида сайловчилар­
нинг 54 фоизидан кўпроғи қатнашди ва (Тагаристон ва Чеченистон 
Республикасидан таш кари) сайловчиларнинг 58 фоизидан купроги
397


таклиф этил аётга н Конституция учун овоз бердилар. Сайлов на- 
тижалари халқ ҳокимиятиии, инсон эркинликлари ва хуқуқлариии 
уступ деб тасдиклайдиган янги Конституция кону н и йл и ги н инг асо- 
си бўлди. Россияликлар содир бўлаётган воқеаларнинг ахоли томо­
нидан туш унилиш дараж аси кандай булиш идан қатъи назар. яна 
бир марта узларинииг либерал-демократик йўлининг тугрилигиии 
тасдикладилар. аммо бу йўлдан ислохотларии амалга ош ириб бориш 
жуда кийин кечди.
2- §. Россияда я н ги сиёсий т и з и м н и н г ш а к л л а н и ш и
ва ислохотлар т а к д и р и
Я нги Конституция олдинги совет даври конституцияларидан 
кескин фарк килар эди. Россия демократик федератив республи­
ка булди, унда хокимият манбаи сифатида куп миллатли халк ом- 
маси тан олинди, инсоипарварлик гоялари, инсон манфаатлари, 
хукуклари ва эркинликлари, кўчиб юриш лари, хусусий мулк ва 
тадбиркорлик устувор ва дахлеиз деб эълон килинди. Янги Конс­
титуция, федерал тузилиш нинг хилма-хиллигини сақлаган холда, 
федерация субъектларининг тенглигини (улар сайлаган хукуматлар 
кагта ваколатларга эга эдилар). Россия Ф едерацияси худудларининг 
бутунлиги ва бузилмаслигини эълон килди. Россияда хокимият 
тарм окларининг бўлиниши, 11резидентнинг кенг ваколатлари давлат 
сиёсатининг асосий йуналиш ларини белгилаш и. хуку матни тузиш и 
ва буйруқлар чикариш хукуклари билан бирга кўшиб олиб борилди. 
Ф едерал М ажлисга. яъни Д авлат Думаси ва Федерал Советга бўлган 
сайлов натижаларига халк оммаси кенг табакаларининг эркинлик ва 
демократия тугрисидаги гира-ш ира тасаввурлари хамда улар катга 
кисмининг коммунистик ва миллатчилик кайфиятдаги пуч орзулари 
таъсир кўрсатиб турди. Л иберал-демократик ислоҳот тарафдорлари 
Д авлат Д умасида энг катта фракцияни тузиш га эриш ган булсалар- 
да, бирок улар ўртасидаги ўзаро низолар ва оппозиция кучлари 
қонунчилик иш ларининг бажарилиш ига халал бериб ту рди.
Бахтга карши, либсрал-ислохотчилар таш аббуси билан бош ­
ланган кўпгина мухим ўзгариш ларни П резидентнииг фармонлари 
билангина амалга ош ириш га тўғри келди. Бунинг устига, кенг ва­
колатларга эга бўлган П резидент ахолининг катта кисми том они­
дан қўллаб-кувватланмаганлиги учун фармонлар, карорларнинг
398


ам алга ош ирилиш и учун етарлича ҳокимиятга эга эмас эди. Ҳатто 
у таъқиб ости га олинарди. Ислоҳотлардаи уз шахеий манфаатла­
ри йўлида фойдаланиш га интилган одамлар П резидент атрофида 
ҳаддан таш кари кўн тўпланган бўлиб, к а п а таъсир этувчи кучга эта 
эди. 11атижада улар мамлакат халк хўжалиги ва ахолини ижтимоий 
химоя килиш учун сарфланадиган маблагларнинг анчагина кисмини 
кераксиз нарсаларга: Кремль саройларини таъмирлаш га ва Прези- 
дентнинг янги резидеицияларини куриш га сарфладилар.
В .Ч ерномирдиииинг хукуматида 1997 йилгача “бош қармачилар” 
кўпчиликни таш кил этарди. И лгариги советларнинг бошкариш аппа­
рати ўрнига янги маъмурий аппаратни тузиш М арказда хам ва феде­
рация субъектларида хам жуда сустборарди , федерал хокимиятнинг 
юкори поғонаси заифлигича қолмоқда эди. Илгариги партия-совет 
хўж алиги сохаларида иш лаган рахбарлар бош кариш нинг марказий 
органлари ходимларининг 60% ими, республикалар, ўлкалар ва ви­
лоятлар маъмуриятлари ходимларининг 80% ими ва куч ишлатади- 
ган хам да хукукни химоя килиш тузилм аларининг 100% ини ташкил 
этардилар.
А мм о хукуматда ва П резидент маъмуриятида, шунингдек, Д ав­
лат Д умасида хали либерал реформаторлар мавжуд эди (А. Чубайс 
ва бош калар), уларнинг таш аббуси ва П резидент кўллаб-кувватлаши 
билан туб ўзгариш лар, харна бўлса-да, давом этарди. М амлакат 
ишлаб чикариш инииг 70% га якини хиссадорлар ва хусусий компа- 
ниялар кўлига ўтди. Д авлат Думаси томонидан Конституцияга мос 
келадиган фуқаролар кодекси кабул килинди, унда хусусий мулкчи­
лик муносабатлари мустахкамланди. Ягона суд системаси хакидаг и 
Конун чукур суд ислохотларии и бош лаб берди. А ста-секии Конс- 
тигуцияга м ос келадиган махаллий ўзини ўзи бош кариш система­
си (тизими) ш акллана бошлади, ш аҳарларда ва туманларда совет­
лар ва управалар сайланиб. харакат кила бош ладилар. СССРдан 
мерос колган Куролли Кучлар аста-секинлик билан уч баробарга 
қискартирилди.
Аммо хукумат бозор иктисодиётига хос бўлмаган муносабатлар- 
ни енгиш учун чора тополмади. У давлат мулкидаи келадиган да- 
ромадни кўпайтира олмади ва солик йигишни таъминлай олмади. 
Рўйхатдан ўтиш ни хохдамаган корхоналар - “хуфёна иктисодиёт” 
мамлакат Ялпи ички маҳсулотининг 25% идан 45% игача бериб тур­
ди. К ўплаб уддабуронлар к а п а маблағни ҳ а п о чет элга хам ўтказиб 
ю бориш йўлини топдилар. Ҳукумат майда ва ўрта бизнесии хамда
399


фермерларни қўллаб-қувватлаш учун жуда оз маблаг ажратди. Кол­
хоз ва совхозларнинг ерга ҳақиқий эгалигисиз хисадор жамиятлар- 
га айлантириш номигагина бўлди ва қиш лоқ хўж алигини жонлан- 
тиролмади. Ҳ окимият тепасида турганларнинг аҳолини маъмурий 
йўл билан керакли томонга йўналтирмоқчи бўлган уриниш лари 
коррупциянинг ривож ланиш ига имкон берди. Ҳ окимиятдагилар 
мулкчиликнинг дахлсизлигини нафакат ҳимоя қила олдилар. бал ­
ки ўзлари фукароларнииг бош қа ҳуқуқларини қам буздилар, 
маош ва нафақаларни ўз вактида беролмадилар. Черномирдин: 
“Яхши бўлиш ини истадик, аммо хар доим гидай колаверди”, - деб 
очикчасига тан олди.
Оппозиция Д авлат Д умасида ерни эркин олди-сотди килиш га 
ва гаровга қўниш га халақит бсрарди. “Табиий монополияларнинг” 
мустахкамланиб олган рахбарлари, кўп тарм оқли молия-саноат 
гурухларининг бойиб кетган хўжайинлари ва колхоз-совхозларнинг 
“агрария” деб аталадиган соха рахбарлари ҳукуматдагиларга ўз ман­
фаатларини бўйинтуруқ қилдилар, молиявий фирибгарликда куйиб 
касод бўлган банклар эса миллионлаб одамларни алдадилар.
Ҳхкумат томонидан кам таъм инланган катламларга ёрдам бе­
риш. маошни ва нафақаларни индексация килиш борасида чоралар 
кўрилди. Аммо ишлаб чиқариш нинг жиддий туш иб кетиши, иш- 
сизликнинг купайиши ва ахоли турмуш ш ароитининг ём онлаш уви 
давом этди. Ижтимоий кескин қарама-қарш илик, айникса, “янги 
руслар”, “ш охона” яш аш тарзига ўрганиб колган бю рократик юкори 
табакалар ва зўр-базўр хаёт кечираётган кўпчиликни таш кил этади- 
ган ахоли ўртасида кучайиб кетди.
Касаба ую ш маларида меҳнаткаш лар хақ-хуқуқларини химоя 
қилиш таж рибаси жуда оз эди. қайтадан реконструкция килинган 
тог-кон саноати ва саиоатнинг бош ка тарм окларининг ишчилари 
катта иш таш лаш лар қилиб, темир йўлларни бекитиб қўйдилар. 
марш ю ришлари ую ш тирдилар, қамал қилдилар, никетлар уюш- 
тириб, галаённинг бош ка турларини ўтказдилар. М аош ололма- 
ган ўқитувчилар ва шифокорлар хам ғалаён кўтардилар. А хлоқ 
қоидаларинииг ва хокимиятнинг заифлаш иб кетиши натижасида 
мулкни кайта бўлиш ва бойиш нинг янги имкониятлари тугилган бир 
вактда, уюш ган жиноятчилик ва коррупциянинг нихоятда ривожла- 
ниб кетиш ига имкон туғдирди. Кўплар. яъни ўзининг фаровонлиги- 
ни давлатнинг бую клигига боглиқ деб хисоблайдиган киш илар (улар 
учуй тескари бўлиш и мумкин хам эмас эди) либерал-демократик туб
400


ўзгариш лардан умидларини ҳам уздилар. Н атиж адатурли хил “буюк 
давлатчилар" фаоллаш иб кетдилар, булар: Россия Ф едерацияси Ком- 
партияси ва бош қа “м уросасиз'’ партиялар, социализмга қайтиш га 
уринаётган оппозициячилар, шунингдек, миллатчилар, буюк давлат­
чилар ва турли хил миллий сепаратистлар: чечен ва татарлардан тор- 
тиб, то ту валик ва ёқутларгача фаоллаш дилар.
П резидент сиёсати натижаларидан ахолии и ш" норозилигига умид 
боғлаган коммунистлар 1995 йилда Д авлат Д умасига бўлган сайлов- 
ларда галаба қилиш ди. С айловда ядросини Россия Ф едерацияси 
Коммунистик партияси таш кил этган оппозиция мутлақ кўпчилик 
овозга эга бўлди. Компартия мамлакатда туб иқтисодий ва сиёсий 
ўзгариш ларни ўтказиш га ва Россия Ф едерациясининг халқаро маж- 
буриятларини бажариш га халақит берди. Бу хол, айникса, чет эл кре- 
дитлари ва сармояларини жалб этиш да яққол кўринди.
М амлакат тепасида турганлар, асосан, илгариги партия ва совет 
органлари номенклатурасида турганларнинг қолдиқларидан ва ли ­
берал-де мок рати к оқимларнинг раҳбарликка кўтарилган вакилла- 
ридан иборат эди. Булар гоявий-сиёсий жиҳатдан ўз манфаатларини 
ўйлайдиган рақиблардан иборат эдилар. Уларни элита деб хурмат 
қилганлари билан. уларда на малака ва на Россиянинг янги муам- 
м оларини хал этиш учун керакли таж риба бор эди. Ж амиятнинг 
ж ипслаш иш ига этносларнинг хилма-хиллиги хам халақит берар 
эди. У ларнинг ичида энг буюги руслар бўлса-да, бирок ўзларининг 
миллий бирлиги зарурлигини етарли дараж ада англай олмаганлиги 
ҳамда кўплаб диний оқимлар ўртасидаги қарама-қарш иликларнинг 
мавжудлиги. шунингдек. яқин ўтмиш даги йўқотиш лардан ўзини 
ўнглаб ололмаган православия мазҳаби ўртасидаги рақобатлар ж а­
миятнинг ж ипслаш иш ини мураккаблаш тириб қўйган эди. К ўпчилик 
республикалар ва округларда титулли этнослар озчиликни таш кил 
этардилар. Д еярли хамма округлар область ва ўлкалар таркибида 
* эдилар, областлар ва ўлкаларнинг эса таъм инлай оладиган хўжалиги 
йўқ эди ва Марказ дотациясига қарам эди (дотация - бериладигаи 
қўш имча ёрдам). Ф едерациянинг субъектлари ўртасида эса илгари- 
гидск бевосита бозор алоқалари ва иқтисодий ўзаро богликлик йўқ 
эди.
Ф едерацияни ж ипслаш тириш учун ҳукум ат Россия Ф едера­
циясининг 50 тагача субъектлари билан уларнинг ваколатларига 
ўзгартиш лар киритиш учун алохида ш артномалар тузди. Аммо 
марказдан қочма интилиш лар кучайди. республикалар, ўлкалар, об-
401


ластлар ва округлар томонидан Россия Ф едерацияси Констигуиияси 
модцаларииинг ва Ф едерал Қ онунларининг кўплаб бузилиши одатий 
хол бўлиб колди. Ф едерал мамлакатда яхш иликнинг “эмаклаб пар- 
чаланиш " даври бош ланди, бунга эса фа кат субъсктларыииг ўзаро 
хаётий богликлиги тўскинлик килиш и мумкин эди.
Ф едерал кўш инлариинг узин и мустакил деб эълон кил га н Чечен 
Республикасига (И чкерияга) “ констигуцион тартибни” ўрнатиш учун 
юборилиш и окибатида 1994-96- йилларда 100 мингга якин киши 
хал о к бўлди. Вайронагарчилик келтирувчи у рун н а сабаб бўлди. Бу 
уруш мамлакат хомашёсига путур етказди, халкаро обрўйининг ту- 
шиб кетиш ига олиб келди ва маглубият билан ту гад и. И чкериянинг 
ўзини мустакил деб эълон килгаи статуснинг Россия томонидан тан 
олиниш и эса кейинга колдирилди. Б. Ельцин ва Ичкерия аҳолиси то­
монидан сайланган П резидент А. М ахадовнинг Қ ўш ма Баёнотида: 
“ Россия ва И чкериянинг муносабатлари халкаро 
хуку 
к нормалари 
асосида амалга ош ирилади”. - деб таъкидланди.
А холининг П резидентга ва хукум аи а бўлган иш ончига анча пу­
тур етган эди. А ммо Ельциндан бўлак ислоҳотлар учун кураш чилар 
орасида 1996 йилги П резидентлик сайловларида коммунистларнинг 
номзоди Зю гановга карши турадиган бош ка номзод топилмади. Ель- 
циннинг галабасига иш онмаган унинг атрофидаги бир кием киши- 
лар тўнгариш ую ш тириш ни, яъни Компартиями таъкиклаб кўйиш 
ва сайловларни оркага суриш ни таклиф килдилар. Аммо А. Чубайс 
ва бош ка исл охотч ил арн и иг с аъ й - ха ра катл а р и билан Ельциннинг 
ш ухратини ош ириш га эриш илди ва, хул л ас, 1996 йилнинг езида 
сайловларнинг иккинчи турида коммунист ракибларнинг деярли 
хам мае и Ельцин га о воз бердилар. Алдан га н ига, умидлари пучга 
чикканига кара май, кўпчилик россияликлар либерал туб ўзгариш лар 
йўлидан чекинмадилар. Бу нарса Ельциннинг галабасини таъмин- 
лади ва, шунингдек, унинг атрофидан ва хукуматдан тўнтариш та- 
рафдорлари бўлганларни четлаш тириш имконини таъминлади. 
Аммо галабадан сўиг у ярим йилча бемор ётди, Черномирдиннинг 
хукумати эса Ельциннинг му ва ффа ки ятларида н ислоҳотларни тез- 
лаш тириш учун ф ойдалана олмади.
Фа кат кейинги йилнинг ба хор и да Ельциннинг таш аббуси би­
лан хукуматга Чубайс ва бош ка “ёш ислохотчилар” киргандан сўнг, 
ҳужумга ўтиш учун уриниш кил и иди: йирик компанияларнинг дав­
лат акцияларини танлов асосида согиш бош ланди, солик кодекс и, 
ижтимоий таъминот, уй-жой хўжалиги, Қх ролли Кучлар ва ерни ол-
402


ди-сотди қилиш масалаларини қайта ислоҳот қилиш кўзда тутилди. 
Бирок губ ўзгариш лар ўгказилиш ининг рақиблари оммавий ахборот 
воситаларидан ва Д умадаи кеиг фойдаланиб, ёш ислоҳотчиларнинг 
обрўйини тхш ириш га ва уларнинг саъй-қаракатларини фалаж 
қилиш га эриш дилар.
Д авлат Д умасида кўпчилик бўлган коммунистлар ва улар 
иттиф оқчилари ижтимоий соҳаларга, собик колхоз-совхозлар ва 
ҳарбий корхоналар учуи белгиланган харажатларни кўпайтириш ни 
хукуматдан талаб қилди. О ртиқча харажатлар учун маблаг бўлмаса- 
да, хукумат буларнинг талабларини рад этиш га ж уръат этолмади.
Матижада 1998 йилнинг баҳорида Д авлат Д умаси томонидан 
маъқулланган давлат бюджетини ам алда ҳаётга татбик этиш нинг 
иложи бўлмади ва Ельцин Черномирдинни С. Кириенко билан ал- 
маштирди. Давлат Думаси тасдигидан қийинчилик билан ўтган 
янги Г1ремьер-министр фалаж бўлган мамлакат хўж алигига керак 
бўлгаи маблагни топиш имконини берадиган бир исчта қоиунлар 
пактини иш лаб чикди. А \в о л жахон молия-валю та инкирози туфай- 
ли янада мураккаблаш ди. Бунинг устига, Д авлат Д ум асидагилар- 
нинг кўпчилиги С. Кириенкони хуш кўрмаганлиги туфайли уиинг 
таклифларинн рад этиш ди ва шу йўл билан улар бю дж етни охир- 
ги имкониятдан ҳам маҳрум қилиш ди. Халкаро В алю та Ф ондидан 
кредит олиииш ига қарамай, кўплаб банк ва корхоналарнннг ахволи 
огирлаш ди. Ишчи ва хизматчиларга маош тўламаганлиги сабабли 
мамлакат галаёи ва қўзголонлар оловида колган эди. галаёнчи шах- 
тёрлар йўлларни тўсиб қўйган эдилар. Ҳу кумат ижтимоий-сиёсий 
жиҳатдан хам, маблағ олиш масаласида хам мадад ололмади. Шу- 
нинг учун 1998 йил 17 августда С. Кириенко давлат ўз мажбурият- 
лари бўйича тўловларни амалга ош ириш га кодир эмас, деб эълон 
қилиш га мажбур бўлди. Россия Ҳукуматига нисбатаи ишопчга зил 
кетди, рубль тез орада 3 баробар қадрсизланди, кўплаб банклар сии- 
ди, нарх-наво нихоятда кўтарнлиб кетди ва ахоли яшаш шароити 
жуда ёмонлаш ди. Д авлат Думаси нафақат хукуматпи, балки Прс- 
зидентнинг хам истеъфога чиқиш ини талаб қила бош лади. Комму­
нистлар П резидентнинг ваколатлариии чеклаш га ва хукуматни Д ав­
лат J^yviacn назорати остига олиш га иитилдилар.
Бу чуқур сиёсий инқироз эди. П резидент Ельцинда на хукуматга 
м адад бериш га ва на Черномирдинни ж ойига кайтариш га илож бор 
эди. 1998 йили сентябрда у ижро хокимиятига бош лик килиб ком­
мунистлар! а ёқадиган Е.П рим аковни қўйиш га карор килди. При-
403


маковнинг хукумати га анчагина коммунистлар хам ж алб қилинган 
эди. А ммо уларга либерал ислохотлар рухи катъийлик билан карши 
турди. Натижада бундай ахвол иктисодий сиёсатни пароканда 
килди. Инфляция импортнинг кискариш ига олиб келди, бу хол, 
уз навбатида, импортнинг купайиб кетиши сабабли тўхтаб колган 
баъзи соҳаларда 1999 йилдан ишлаб чиқариш нинг жонланиш и- 
га олиб келди. Бирок туб ислоҳотчилик ўзгариш ларини тугаллаш
,учун янги мулкчиликни муста,хкамлаш, ерларни, ишчи кучларини 
ва уй-жойлардан фойдаланиш ни бозор м уносабатларига киритиш 
бўйича бир кадам хам босилмади. Коммунистлар мамлакатни режа- 
ли хўжаликка кайтара олмадилар, аммо шунга карамай. тез-тез ка- 
сал бўлиб турган П резидентга хужум килиб турдилар ва баҳор ойида 
унинг хокимиятдан четлатилиш ини талаб килдилар. Коммунистлар 
мамлакатда баркарорликни эълон қилиш да таникли сиёсатчи П ри­
маков билан иттиф оқларининг муваффақиятига ум ид килар эдилар. 
Бу эса. уз навбатида, либерал туб ўзгариш лар тақдирини хавф остига 
кўйди.
Ш унинг учун 1999 йил май ойида коммунистлар альянси би­
лан “гулоби” хукумат ўртасидаги и п и ф о к н и н г янада мустахкам 
булиш ининг олдини олиш учун П резидент П римаковни ишдан олди, 
Давлат Д умасида эса Елыдинни П резидентлик лавозимидан олиш 
тўғрисида қўйилган резолюция етарли овоз ололмади. Бу хол ком­
мунистлар позициясини (мавкеини) анча заифлаш тирди.
Боткокка ботгаи ислохотлар йўлини асраш мақсадида Ельцин 
Д авлат Д ум асидагиларнинг кўпчилигига ёкадиган В. С тепаш инни 
хукумат бош лиги килиб тайинлади. Бу кадам илгари Кириенко том о­
нидан кўздатутилган молиявий-иқтисодийтизим ни мустахкамлаш га 
йўналтирилган конунларни кабул килиш имконини берди. А ммо 
янги Премьер либерал-демократик оммани бирлаш тириб, сафарбар 
кила олмади.
Ш ундай бир пайгда М осква шахар мэри Ю . Лужков томони­
дан етакланган “бю рократик капитализм” тарафдорлари майдонга 
чикишди, уларнинг шиори маьмурий йўл билан “каиитализмчасига 
ишлаш, аммо социализмчасига тақсим лаш ” эди. Улар ўзларини Ва- 
тан химоячилари деб эълон килиб, ўз томонига кўплаб губернатор- 
ларни огдириб олдилар ва Примаков бош чилигида “Ватан - Бутун 
Россия" (ОВР - “О течество - Вся Россия") иомли блокни туздилар. 
П резидентнинг тутган йўлига карши хужумда улар ха п о тухм ат ва 
уйдирмалардан хам фойдаланиш да коммунистлардан хам ўзиб кет-
404


дилар. Улар шу билан либерал-демократик туб ўзгариш лар йўлига 
жиддий ғов бўлиб қолдилар.
Б. Ельцин 1999 йил августида хукумат бош лиги лавозимига 
кўтарилган В. Путининг Давлат Д умасидаги сайловларда галаба 
қилиш ига ва ўзи тутган йўлни давом эттири ш и гаум и д боглади. М ам­
лакатда ҳали унча таниш бўлмаган янги премьернинг чечен жанга- 
риларининг Д оғистонга бостириб кириш ига йўл қўймаслик ва улар­
ни М осква хам да бош ка ш ахарлардаги террорчилик хужумларига 
чек қўйиш даги қатъиятлиги уни машхур қилиб юборди.
1996 йилнинг кузидан бош лаб Ичкерия ҳақиқий мустақилликка 
эриш ган эди. А ммо ахолининг партикуляризмлиги ва дала коман- 
дирларининг бебошлиги Ичкерияда ягона ж амиятнинг шакллани- 
шига, давлатчиликнинг ва қонунчиликнинг мустаҳкамланиш ига 
халақит берди. Ваҳобийлик билан ж амиятни бирлаш тириш га 
бўлган уриниш ғоявий тарқоқликни кучайтирди. Чечен жанга- 
риларининг чет эл террорчилари томонидан гижгиж ланган аван- 
тю раси, яъни уларнинг Д огистонга бостириб кириши ва Россия 
ш ахарларидаги қўпорувчилик ҳаракатлари Ичкерия ахолисини Рос­
сия харбийларининг зарбасига дучор килди. Ў н минглаб ахоли но- 
будбўлди, юз минглаб кишилар қочоқбўлдилар. Грозиий ш аҳрининг 
вайрон қилиниш ига, қиш лоқлариинг топталиш ига олиб келди, 
оммавий репрессияларга қарши ахолининг бир қисми қаршилик 
кўрсатиш, партизанлар уруш и олиб бориш билан жавоб берди. Вази- 
ятни ж иддий сиёсий йўл билан, хамма томонларнинг катнаш увидаги 
музокаралар йўли билан хал этиш ва тинчлик ўрнатиш мумкин эди. 
Кўплаб давлатлар ва халкаро таш килотлар Чеченистондаги ва улар­
ни кўллаб-кувватлаган чет эл террорларини қораладилар. Чеченис- 
тон га гуманитар ёрдам ю бордилар ва, ш унинг билан бирга, Россия 
Хукумати ва харбийлари томонидан инсон хукукдарининг бузили- 
шига карши норозиликлар билдирдилар.
1999 йил кузида маъмурият “ Единство" харакатини таш кил 
этди. Бу харакат ўзииинг терроризм ва коррупцияга чек қўйиш, 
хукук-тартибот ва баркарорликни таъминлаш каби талаблари билан 
ўзининг сафига ахолининг анча қисмини ж алб этди. Бу таш килот 
хам сайлов компаниясига қўш илди ва янги номзодларни илгари 
сурди. Бу таш килотнинг ривож ланиш ига П ремьер-министр Путин 
хамнафас эканлиги хам уларга ёрдам берди. Ш афкатсиз сайловол- 
ди кураш ларида бу таш килот осой галабага иш онган Компартия ва 
О В Рга (“О течество - Вся Россия”) карши кучли рақибга айланди.
405


1999 йил декабрида янги Д авлат Д умасига сайловлар натижаси- 
да коммунистлар ва уларнинг иттифокчилари заифлаш иб қолдилар. 
натижада улар кун овоз ололмадилар. “Л ужков-П римаков” блоки -
О ВР хам хал килувчи муваффакиятга зриш а олмади. Д умада куч­
ли фракциялар пайдо бўлди: “Единство” фракцияеи ва “С ою з пра­
вах сил” (“У
hi
кучлар иттифоки” ) фракцияеи. Биринчи марта туб 
ўзгариш лар ўтказиш ни давом эттириш тарафдорлари бўлган хар хил 
фракциялар ва гурухларнинг биргаликдаги харакатлари, шу жумла- 
дан. “Яблоко”га хам Д авлат Д умасида кўпчилик овоз олиш имкони­
ни берди.
У зининг тутган йўлига карши турган ракиб кучларнинг на- 
вбатдаги П резидент сайловларида ж ипелаш иш ининг олдини олиш 
учун Ельцин муддатидан олдин - 2000 йилнинг бош ида истеъфога 
чикди. Ҳ укумат бош лиги В. Путин “Қонун диктатураси” номли ом- 
мабоп шиор ва бозор иктисодиётини жонлантириш реж алари билан 
чикиб. нафакат П резидент вазифасини бажарувчи, балки, шу билан 
бирга, март ойида муддатидан олдин бўладиган П резидент сайлов­
ларида галаба килиш учун энг оммавий номзод хам бўлиб колди. 
Унинг оммалаш иш ига иш лаб чикаришнинг. нефть экспорти ва 
солик йигимларидан келган даром адларнииг бир кадар ўсиш и хам 
сабаб бўлди. Путин номзоди учун ислохотлар тараф дорларининг 
кўпчилиги ва хокимиятни кучайтириш ни хохлайдиганлар овоз бе­
ри шди.
3- §. XXI аср б ош л ари да России Ф едераци яси
2000 йил 26 мартдаги сайловларда В. Путин куп овоз олиб, Пре- 
зидентликка сайланди. Хукумат бошлиги килиб М. Касьянов та- 
йинланди. Президент тарафдорлари нафакат ижроя хокимиятга эга 
булдилар. балки Думада хам депутатларнинг асосий қисмини таш ­
кил этдилар. Тўпланган тажриба асосида мамлакатнинг ижтимойй- 
иктисодий, хуку кий ва сиёсий сохаларини ривожлантириш да в л аз 
Дасту ри ишлаб чикилди. Сиёсий сохада хокимиятни мустахкамлаш 
кўзда тутилганди. Россия худуди 7 та федерал окру п а бўлинди. 
Округларда П резидент вакиллиги институтлари барпо килинди. 
Федерация Кенгашини таш кил этишнинг, мэр ва губернаторлар- 
ни сайлаш мавсумини утказиш нииг янги конун-қоидалари ишлаб
406


чиқилди. Бу ўзгариш ларнинг асосий мақсади ҳокимиятнинг суиис- 
теъмол қилииишига, амалдорларниш ' тадбиркорларга нисбатан зулм 
ўтказиш ига йўл қўймаслик эди. Ш уиииг билаи биргаликда, бизнес 
ва оммавий ахборот воситаларининг ҳокимият институтларига таъ- 
сир ўтказиши чегараланган эди. Ж иноий ва маъмурий қонунчиликни 
бозор иктисодиёти билан мувозанатлаштириш мақсадида хуқуқий 
ислоқотлар ҳам бошлаб юборилди.
Тадбиркорлик фаолиятига ёрдам сифатида солиқ микдори камай- 
тирилди. С олиқ миқдори 13% килиб белгиланиб, бу дунёдаги энг 
кам солиқ кўрсаткичи эди.
М амлакат иш лабчиқариш саноатиниқўллаб-қувватлаш м ақсадида 
божхоиа сиёсати ҳам ўзгартирилди. Амалдаги баъзи бир омил- 
лар Россия учуи салбий таъсир кўрсатаётгап эди. Ж умладан, 2001 
йилда халқаро миқёсда нефть ва газ нархи туш иб кетди. Баъзи бир 
ҳудудларда об-ҳаво нокулайликлари ёки маҳаллий ҳокимиятнинг са- 
марасиз иш услублари ту файл и ортиқча маблаглар сарфланди. Ташқи 
қарз (1 70 млрд доллар) ҳам Россия иқтисодиётига қўш имча “юк” эди. 
Ш унингдек, бир катор давлатлар Россиядан қарздор эдилар (Куба, 
Ироқ. Вьетнам, Гана, Никарагуа, Эфиопия, Ангола ва бош калар). 
Ўз вақтида СССР уларга катта ёрдам кўрсатганди. Уларнинг қарзи 
150 млрд долларга яқин эди. Л екин давлатларнинг кўпчилиги но- 
чор иқтисодий аҳволда бўлганлиги сабабли, улардан қарз ундириш
амримаҳол эди. Ш унга қарамасдан, Россия иқтисодиёти 2001-2002 
йилларда яхши кўрсаткичларга эриш ди. И ш сизлик камайиб, ишлаб 
чиқариш самарадорлиги ош ди. И слоҳотларнинг охирида Россияда 
иқтисодиётнинг янги тизими яратилди. Бунда асосий улуш давлат 
секторига эмас, балки В. О. Потанин. М. М .Ф ридм ан, П. О. Авен,
О. В. Д ерипаски каби тадбиркорлар рахбарлик килгаи молиявий иш­
лаб чиқариш гурухларига тегиш ли эди. Улар мамлакат иқтисодининг 
асосий қисмини назорат қила туриб, рақобатнинг кучайиш идаи ман- 
фаатдор эдилар. Бундай ютукларга эриш ган компаниялардан “Лу­
койл”, “Т Н К ”, “С ибнеф ть” “ Газпром" кабиларни санаб ўтиш мум­
кин. Ҳукумат ҳарбий бую ртмаларни стабиллаш тириш га эришди. 
Ю қори технологиялар учун маблаглар аж ратилди, бюджет соҳаси 
ходим ларининг аҳволи яхш илана борди.
Ж амоат фикрини ўрганиш натижаларига кўра, П резидент ва 
хукумат сиёсати аҳоли томонидан тўла қўллаб-қувватланди.
Д авлат Д умасида ислохотлар тарафдорларининг кўпчилиги 
иш тирокида бўлган Путиннииг галабаси зуб ўзгариш ларни да­
407


вом этгириш га кулай ш ароит яратди. унинг оммавийлигининг ва 
маш хурлигининг сакланиб туриш и эса хоким ият самарадорлиги- 
нинг ош иш ига им кон яратди. У томонидан либерал ислохотлар! i и 
чукурлаш тириш Д астури бслгилаб олинди. Бу Дастури и амалга 
ош ириш учун федерал хукумат органлари кучайтирилди ва Ф едера­
ция Совети таркиби ўчгарди, федерация су бъектлари ни и г кону ил ар и 
Россия Ф едерацияси Конституцияси ва коиунларига мослаш тирил- 
ди. иктисоддаги бю рократизмдан кутулиш лойихалари илгари су- 
рилди, “таби ий ’' монополиялар, судлов. сув. ер. на фа ка. уй-жой ва 
бош ка ислохотлар реструктуризация килинди.
Бирок худудларда бозор иктисодиётининг барқарор ўсиш и учун, 
сармоялар ж алб этиш учуи, ишлаб чикариш нинг эскирган асбоб- 
уску мал армии конверсия килиш ва янгилаш учун ш ароит ҳозирча 
яратилмади. А холининг харид килиш кобилияти ўсиб бораётган 
инфляция билан сусайтирилди. Ш ундай булса-да. уй-жойларии 
иссиқлик, ёнилги ва сув билан таъм инлаш нинг эскича тизимиии бу- 
зиш тезлаш тирилди. М аъмурий идораларнинг инсон хукуклари ва 
эркинликларини бузмасдан “тартиб ўрнатиш ни” эплай олмасликла- 
ри. хар кандай таш аббусни фалаж килиб таш лайдиган бю рократизм 
ва ўсиб бораётган коррупция, шунингдек. Чечен истондаги конли 
уруш , у ерда ахолининг бир кием и фа кат ти ри к колиш учун ги на фе­
дерал хукумат билан хамкорлик килаётганлиги - буларнинг хаммаси 
ж ам иятнинг ж ипелаш увини қийинлаш тирди. Қийинчиликларга 
карамасдан. либерал бозор ислохотлари ва янги Конституция туфай­
ли Россия Ф едерацияси жахон хамжамиятида либерал йўналиш даги 
мамлакатлар сирасига кириб олди. Бирок у, шу билан бирга, 
СССРдан баъзи бир буюк давлатчилик ва мили гаристик хусусият- 
ларни хам мерос килиб олди. Булар ж ум ласига уруш да кўлга кири- 
тилган худудларни уш лаб туриш , миллатларнинг ўз такдирини уз и 
белгилаш и хукукини чеклаш . маъмуриятни милитаризациялаш , 
тахдид килиш ва сиёсий масалаларни хал этиш да Қ уролли Кучлар- 
дан фойдаланиш . ракета-ядро ва Ҳ арбий-денгиз флоти сохасида 
буюк бўлиш га даъво килиш. ҳудудий гегемонликка интилиш, 
чет элда “ватандош лар” хукукини химоя килиш (булар катор и га 
С С С Риинг барча собик фу ка рол а ри ни ёки русийзабон фу қа рол арн и 
хам кўш адилар) каби м асалалар киради. А мм о маъмурият Россия­
нин г уз ичида хам инсон хуку клари бузил иш и ни бартараф этиш га 
кодир эмас эди. Бозор иктисодиёти буйича губ ўзгариш лариинг ту- 
галланмаганлиги, иш лаб чикариш нинг паст да ража да лиги Россия ни
408


“ўтиш давридаги пкгисодиётли" мамлакатлар сирасига киритади- 
лар. Унинг хўжалиги “асосан, эркин эм ас" деб хисоблаиади, чунки 
ун да давлат тўғридаи-тўгри катта ва маъмурий тарзда аралашади. 
Россия ж аҳон ялии маҳсулотининг 2,67 фоизини беради - АҚШ ва 
Х итойдан бир неча баробар оз. А гар ёқилғилар, куроллариинг баъ­
зи турларини ва атом энергиясини экспорт килиш ни ҳисобламасак, 
етарли дараж ада бўлмаган ракобатбардош лиги ва таш килий-молия- 
вий заифлиги Россиянинг жаҳон савдосида катнаш увипниг кенгайи- 
шини қийинлаш тиради. Ж аҳон савдосида Россиянинг улуш и жахон 
ял пи махсулотидаги улуш идан хам паст эди.
Ҳозирги Россия бундан 10 йил олдинги Россия эмас. Агар XX 
асрнинг охирида коммунистлар, демократлар хамда либерал-де- 
мократлар мамлакатда катта куч хисоблапгаи бўлса, бугун улар ўз 
ма в келари ни йўкотдилар. Д авлат тизим ининг барча бўғинларида 
“ Единая Россия” (“ Ягона Россия” )нинг ош иги олчи. Д авлат Д умаси­
да хам илгариги чақириқлар. фикрлар карама- ка р i и или ги, эх'п i росл ар 
йўк. Бугун ги Дума, асосан, б и п а сиёсий партия вакилларидан ёки 
шу партия дастури га хайрихох депутатлардаи уюш ган П арламент 
ҳисобланади. Бугун ги кун да хукумат билан П арламент тил топиш иб 
иш ламокда. 2004 йилнинг март ойида Россияда П резидент сайлови 
бўлиб ўтди. Владимир Путин яна Россия Президентлигига сайлан­
ди. М ана шу П резидент сайлови компанияси хам Россиядаги сиёсий 
кучларнинг бир фикрга келишиб иш лаётганини билдирди. 2007 йил 
2 декабрда Д авлат Д умасига бўлган сайловлар В. Путин йўлининг 
тўғри эканини яккол кўрсатди. С айловларда “Единая Россия” (“Яго­
на Россия") партияси 64% дан ортик овоз олди. Б. Грузло в Давлат 
Д умаси Раислигига янги муддатга сайланди. Натижада мамлакат 
иктисодиётида ўсиш юз берди, одамларнинг турмуш кечириши, 
уларни иш билан таъминлаш яхш илаиди. Унинг халкаро миқёсдаги 
обрўси ошди.
Агар 2001 йили мамлакат ахолисининг 30% и камбагал дараж аси- 
да яш аган бўлса, 2004 йил га келиб бу кўрсаткич 18% га ту шди. Иш­
лаб чикариш нинг йиллик ўсиши 2004 йилда 5 -6 % ни таш кил этган 
бўлса, 2007 йилда у 7.6% ни таш кил этди. Ташки карз тўлиқ узилди. 
Чет эл инвестицияларини жалб килиш йилдан-йилга ўсмоқца. Агар 
2002 йили у 4 млрд, 2003 йили 6 млрд, 2004 йилда 10 млрд АҚШ
долларини таш кил этган бўлса. 2007 йил га келиб 80 млрд доллар- 
дан ош иб кетди. Қ иш лок хўжалигига кейинги 2 йилда киритилган 
сармоя 3 баробар ош ди. Ш унинг иатижасида 2007 йилда мамлакатда
409


буғдойдан энг юқори ҳосил олинди. ахолининг реал даромади 10% 
га ош ди. Бироқ Чеченистон масаласида, Грузия ва Украина давлатла- 
ри билан муиосабатлар масаласида Россия билан Европа Итгифоқи, 
НАТОга аъзо давлатлар хамда АҚШ ўртасида фикрлар қарама- 
каршилиги мавжуд. Курилл ороллари масаласида Япония давлати 
билан узок йиллардан бери тортиш ув давом этмокда.
Россия Ф едерациясининг кўплаб муаммолари Ҳ амдўстлик дав- 
латлари билаи муносабатларига богликдир. Ягона иктисодий ва 
мудофаа ҳудудини саклаб колиш максадида Россия ўз зарарига хам 
харакат қилди. М ДҲ давлатларига ёкилги паст нархларда сотилар- 
ди. Уларнинг чегараларини қўриқлаш ни ҳам ўз зиммасига олган 
эди. Ҳ амдўстлик давлатлари доирасида рус миллатига мансуб ахоли 
учун икки фукароликни жорий этиш имкониятидан хам фойдалан- 
мади (руслар 25 млн кишини таш кил этади). О чиқ чегаралар Росси­
ядан ноқонуний тарзда хомашё олиб чикиб кетиш имкониятини бер­
ди. С СС Риинг мулкини бўлиб олиш ю засидан келиш мовчиликлар 
хам бўлди. М асалан, Қора денгиз флоти. Бойқўнғур космодроми ва 
бош қаларда ю зага келди.
Иттифокдош республикаларда миллий тўқнаш увлар юз берди. Рос­
сия бу худудларда тинчлик ўрнатиш тадбирларини ўтказишга мажбур 
бўлди (Денестрбўйи, Абхазия, Тожикистон ва бошкалар). Қўшни дав- 
латлардан кочокларни кабул килиш хам Россия иқтисодиётига салбий 
таъсир кўрсатди. Ҳамдўстлик давлатлари бир-биридан ривожланиш 
суръати. иктисодиёти, жамиятни демократиялаштириш бўйича кат­
та фарк киларди. Ш унинг учун хамкорлик тўгрисида кабул қилинган 
карорлар фақат коғозда колиб кетганди. Барча Ҳамдўстлик давлатлари. 
шу жумладан, Россия хам бошка давлатлар билан савдо алоқаларини 
ўрнатишга харакат киларди. 1995 йилда Россия экспортининг 19% и 
Ҳамдўстлик давлатларига, 15% и собик социалистик давлатларига, 
асосий қисми эса Европа ва бошқа чет мамлакатларга юборилди. 
Ф ақат 1994 йилда МДҲ билан муиосабатлар устувор йўналишлардан 
бири деб тан олинди. Ҳамдўстлик давлатлари Иттифоки тараккиёт 
босқичидаги иттифоқ эди. М ДҲ нинг ичида кичик гурухлар ш акл- 
лангаи эди. Россия Белорус ва Қозоғистон билан якин алоқалар би­
лаи богланган эди. Ў рта О сиё давлатлари орасида ўзига хос алоқалар 
ўрнатилди. Коллектив Х авфсизлик Таш килоти (ОДКБ) Ш артнома- 
си тузилди. Ушбу таш килотнинг Низоми 6 та давлат томонидан 
кабул килинди. Таш килотнинг 2010 йилнинг 10 декабрида Москва 
шахрида бўлган Саммитида ОДКБни такомиллаш тириш масаласи
410


кўрилди. Унда Ўзбекистон Республикаси Президенти нутқ сўзлаб: 
“О Д КБнииг вазифаси - бу ОДКБ давлатлари ўртасидаги ва МДҲ 
макоиидаги турли карама-қарш иликлар ва можароларни ҳал этиш ­
да қатнашиш эмас, балки, а в вал о. Ташкил от га аъзо мамлакатларни 
таш ки тахдидлардан химоя кил ишдан иборатдир.
Виз, ш унингдек. ОДКБ га аъзо у ёки бу давлатлар ичида 
“зўравонлик хатти-ха рака гл ар и ю з а г а келган холларда. унта Таш ­
килотнинг аралаш уви ёхуд таъсир кўрсатиш ига асло йўл кўй масли к 
зарур. деб хисоблаймиз. Бизнинг нринциниал позициямиз шундан 
иборат ва Тез кор харакатланувчи коллектив кучлар тугрисидаги Ви­
тим ни имзоламаганим изнинг сабаби хам ш унда”.- д е д и . Узбеки стон 
Н изомга имзо кўймади.
Россия бир катор Ҳамдўстлик давлатлари билан икки тарафлама 
Ш аргнома имзолади. 1997 йил 2 а прел да Россия ва Белорус уртасида 
И ттиф оқтузиш тўгрисида Ш артнома имзоланди. Сўнгра Россия, Бе­
лорус ва Қозогистон уртасида Божхона Иттифоки Ш артиомаси ту­
зилди. Бу Ш артнома 2010 йилдан куч га кирди. Ш убхасиз, Россия 
учун Х амдўстлик давлатлари билаи қўш ничилик алоқаларини ри­
вожлантириш иктисодий нуктаи назардан катта ахам ият касб этади.
Ҳозирги вактда Россиядаги баркарорл и к ва иктисодий ўсиш 
ўзаро муиосабатлар учун умид уйготади. В. П утиннииг Прези- 
дентлиги да ври да мамлакат иктисодий ривож ланиш да давом этди. 
Россия таш ки карзларнни тўлик тўлади. ЕИ давлатлари билан 
савдо-иктисодий муносабатлари ривожланди. М ДҲ давлатлари до­
ирасида етакчилик килди. Россия фукароларининг турмуш дара- 
жасм яхш илаиди. Россия илгариги мавкеини тиклаб, курол савдо­
сида яна етакчи ўринлардан бирини э галл ад и. 2004 йилда 5 млрд 
долларга курол со г га н бўлса, 2008 йилда унинг микдори 6,5 млрд 
доллардан ош иб кетди. 2008 йил март ойидаги Президентлик сай­
ловларида “Я гона Россия” П артиясининг номзоди П утиннииг пар- 
тиядош и. илгари Бош Вазир булиб ишлаб келган П. М едведев Пре­
зидентлик ка сайланди. В. Путин Бош Вазирлик лавозимини эгал- 
лади. 2008 йил август ойида содир этил га н Абхазия ва Ж анубий 
Осетия вокеалари (2008 йил август ой и бош ида Грузия Жанубия 
Осетия га бостириб кирди ва Ц хинвалида қиргиибарот урушларини 
олиб борди. Россия Ж анубий Осетия га ёрдам кўлини чўзиб, у ер- 
дан Грузия кўш инларини хайдаб чикарган эди) Россиянинг нафакат 
Грузия билан муносабатларини ёмонлаш иш ига олиб келди. балки, 
шу билан бирга, ЕИ ва АҚШ билан хам муносабатларининг ёмон-
411


лаш иб кетиш ига олиб келди. АҚШ ва ЕИ давлатларининнг талаби 
билан Россия-Грузия можароеи БМ Тнинг Хавфсизлик Кенгашига 
қўйилди. Кенгаш Россияга нисбатан санкция кўллаш нинг уддасидан 
чиқолмади. Ш ундай бўлса-да, бу масала Гаага судига қадар борди. 
Россия Европа Иттифоқи давлатларининг нефть ва газга бўлган та- 
лабининг 25% ини бераётгаилиги ва 2008 йилнинг иккинчи ярми- 
дан бош ланган жахон молиявий ва иктисодий инқирози сабабли ЕИ 
давлатлари Россияга нисбатан кескин чоралар кўриш га ботинолма- 
ди. Гегемонлик мавқеини қўмсаётган Россиянинг таш қи сиёсатида 
қарма-қарш иликларни ҳам кўриш имиз мумкин. Абхазия ва Ж анубий 
О сетиянинг Грузиядан ажралиб, мустақил республикалар бўлиш ида 
ёрдам берган ва қўллаб-қувватлаган Россия худди шундай холатда 
Косовонинг Сербиядан ажралиб, мустақил давлат бўлиш жараёнида 
қаттиқ қаршилик қилди. Ш унингдек, Россия Ф едерацияси таркиби- 
даги Ш имолий Кавказ республикаларининг мустакил бўлиш ларига 
йўл қўймаслиги табиийдир.
Ҳозирги вақтда Россиянинг янги зам онавий қуроллар иш ­
лаб чиқариш га катта маблаг ажратиш и (2011-2017 йилларга 
мўлжалланган режада 17 триллион рубль) унинг ж ахонда яна геге­
монликка даъво қилаётганини кўрсатади. Россия кимёвий қуроллар 
захираси бўйича дунёда биринчи (Россияда 40 минг тонна, АҚШ да 
27 минг тонна) ўринда ту ради. Олтин захираси бўйича эса дунёда 
учинчи ўринга (2010 й.) чикиб олди. 2010 йили охирида С ҚЧ бўйича 
Россия-А Қ Ш музокараларида ижобий натижаларга эриш илди. 2 0 1 1 
йилнинг феврал ойи бош ида “С Қ И -3 ’' Ш артиомаси АҚШ Конгресси 
ва Россия Давлат Думаси томонидан ратификатция килинди. Бунга 
мувофиқ, томонлар ядро қуролларини 1/3 га кисқартириш га кели­
шиб олдилар.
2008 йилнинг иккинчи ярмидан бош ланган иктисодий инқироз 
Россияга хам кучли таъсир кўрсатди. С аноат махсулотлари ишлаб 
чикариш кискарди. Қиш лоқ хўжалиги катта зарар кўрди. Агар 2009 
йили 97 млн тонна дон олингаи бўлса. 2010 йилда бу кўрсаткич 63 
млн тоннага туш иб қолди. 2010 йилда Ялпи ички махсулот хажми 
3,7% га туш иб колди, холбуки, бу кўрсаткич 2008 йилда 6,5% эди. 
2010 йилда инфляция 8,1% ни таш кил этди.
412


4- §. Россия-Ў збек и сто н м ун осабатлари
Россия Ўзбекистон мустақиллигини 1992 йил 20 мартда тан 
олди ва ўша купи дипломатик муиосабатлар ўрнатилди. Икки мам­
лакат ўртасидаги олий ва юкори дараж адаги мунтазам учраш ув- 
лар Ў збекистон-Россия муносабатларининг бугунги суръати ни 
яккол ифода килади. Ҳукуматлар, Парламентлар ва идоралараро 
мул о котла р хамда ишбилармон дойра вакиллари форумлари анъан- 
вий характер касб этган. Тен г ҳуқуқлиликка асосланган куп киррали 
ва ўзаро манфаатли хамкорлик, ижтимоий-сиёсий, илмий ва мада- 
ний йўналиш ларда икки томонлама таж риба ал машу в самарали д а­
вом этаётир.
Ў збекистон-Россия муносабатларининг ш артномавий-ҳуқуқий 
асосини 270 дан зиёд икки томонлама хужжатлар таш кил килади. 
Д авлатлараро муиосабатлар асослари, Д ўстлик ва хамкорлик 
тугрисидаги, С тратегик ш ериклик тугрисидаги, И ттифоқчилик му­
носабатлари тугрисидаги Ш артномалар, шунингдек, Иктисодий 
хамкорлик Дастури шулар жумласидандир.
Икки томонлама муносабатларнинг энг мухим йўналиши 
иктисодий сохада ги ҳамкорликдир. Россия Ў збекистониинг йирик 
таш ки савдо хам кори саналади. Ў збекистоннинг умумий таш ки 
товар айланмасининг беш дан бир кисми Россия хиссасига тугри 
келади. Агар 2003 йил Россия-Ў збекистон таш ки савдо айланма- 
си 1 м лрд 150 млн долларни таш кил этган бўлса, 2009 йилда икки 
мамлакат уртасида ги ўзаро савдо-сотик хажми 4,5 миллиард А Қ Ш
долларидан ошиб кетди. Бу 2008 йилдаги кўрсаткичга нисбатаи 4,9 
фоиз кўп демакдир. Экспортнинг асосий йўналиш ларини табиий 
газ (39,2 фоиз), мева-сабзавот хамда қайта ишланган мева ва сабза- 
вот махсулотлари (22,9 фоиз), транспорт ва коммуникация хизмат- 
лари (13,8 фоиз) транспорт воситалари (10,3 фоиз), тўқимачилик 
махсулотлари (8,7 фоиз), электр ва механик асбоб-ускуналар (1,7 
фоиз) ва бош калар таш кил этди.
И мпорт таркиби эса, асосан, кора ва рангли металл (32,8 фоиз), 
электр ва механик асбоб-ускуналар (21 фоиз), ёгоч ва ундан тайёр- 
ланган буюмлар (14,3 фоиз), хизматлар (5,6 фоиз), транспорт восита­
ларидан (4.4 фоиз) иборат бўлди.
Республикамизда Россиянинг “Зарубеж нефтгаз” очик акция- 
дорлик ж амияти (“Газпром” очик акциядорлик жамияти ш уьба 
корхонаси), “Лукойл” очик акциядорлик ж амияти, “С ою знефтгаз”
413


давлатлараро нефть компанияси ва бош қа шу каби таш килоти ар и 
муваффақиятли сармоявий фаолият юритиб келаётир.
Савдо-иқтисодий ал оқаларн ин гжадал ривожи ёқилги-энергетика, 
ахборот-коммуникация технологиялари. самолётсозлик ва темир йўл 
транспорти соҳаларида, айниқса. яқкол кўзга таш ланмокда.
2010 йилда Ўзбекистон—Россия капитали иш тнрокидаги 843 та 
корхона фаолият кўрсатди. Уларнинг салкам ярми (353 та корхона) 
2007-2010 йилларда таш кил этилган. Биргина 2009 йилнинг ўзида 
У збекистонда Россия капитали иш тирокида 101 корхона иш бош лади 
ва уларнинг 84 таем қўшма корхона сифатида, I 7 гаси эса тўлалигича 
Россия капитали асосида фаолият юритди. М азкур корхоналар нинг 
таъсис жамгармаларига Россия томонидан йуналтирилган сармоя- 
ларнинг умумий хажми 500 миллион АҚШ долларини таш кил этди.
2010 йилда "Узбекистонда Россиянинг 132 та фирма ва ком­
панияси ваколатлари аккредитациядан ўтди. Уз навбатида, Рос­
сияда У збекистон капитали иш тирокида 395 та корхона фаолият 
кўрсатмокди.
Таъкидлаш жоизки, Россия гомони М арказий Осиёдаги транече- 
гаравий дарёларнинг юкори оқимларида гидроэнергетика ииш оот- 
ларини куриш билан боглиқ масалалар .минтақадаги барча том он­
ларнинг ўзаро келишуви асосида бўлиш и керак, деб хисоблайди. 
Россия Федерацияси Президенти Д митрий Медведев 2009 йил январ 
ойида У збекистонга давлат таш рифи чогида айни шу масала хусу- 
сида тўхталар экан: “М арказий Осиё минтақасида гидроэнергетика 
станцияларини куриш масаласида барча қўш ни давлатларнинг ман- 
фаатлари эътиборга олиниши зарур”, - дея Баёнот берган эди. Ушбу 
нуктаи назар Россия Таш ки ишлар вазири С. Л авровнинг 2009 йил 
декабр ойида "Узбекистонга таш , Д и чогида яна бир карра эътироф 
этилди.
"Узбекистон ва Россия минтақада тинчлик ва баркарорликни 
таъминлаш ва мустахкамлаш. халкаро терроризм ва экстремизмга. 
шунингдек, гиёхванд моддаларнинг ноконуний айланиши ва нарко- 
трафикка карши кураш борасида ўзаро саъй-харакатларни бирлаш - 
тириш муҳимлигини эътироф этиш ади.
Ш унингдек, мамлакатларимиз тенг ҳуқуқли ва ўзаро манфаатли 
хамкорлик қилиш. М арказий Осиёдаги барча долзарб масалаларда 
аник ва нринциниал нуктаи назарни ишлаб чикиш тарафдоридир.
Томонларнинг якдил фикрига кўра, Афгонистонда тинчлик 
ва баркарорликка эриш иш умумминтақавий хавфеизликни таъ-
414
^


минлаш нинг мухим ом и л иди р. Ш унингдек, томонлар уз миллий 
манфаатлари ва минтакавий тараккиётнинг узок муддатли усту'- 
вор йуиалиш ларидан келиб чиққан ҳолда, Афгонистонда тур­
ли иктисодий ва ижтимоий лойиҳаларни амалга ош ириш оркали 
халкаро хам ж амиятнинг мазкур мамлакатдаги саъй-харакатларини 
қў л л а б- ку в ватл а й д и.
Ш унингдек, халкаро терроризм, экстремизм, гиёхванд моддалар 
ва бош ка хавф хамда тахдидларга карши курашиш сохасида икки 
мамлакат хукук-тартибот оргаиларининг якин хамкорлигини хам 
таъкидлаб ўтиш жоиз.
Сўнгги йилларда мамлакатларимиз уртасида таълим. согликни 
сақлаш , фан ва техника сохаларидаги хамкорлик хам самарали 
ривожланмокда. У збекистонда анча йиллардан буён Г. Плеханов 
номидаги Россия иктисодиёт академияси филиали фаолият юритиб 
келмокда. 2006 йил сентябр ойида эса Тошкентда М. Ломоносов 
номидаги Москва Д авлат университети филиали очилди. 2007 йил­
нинг 12 январида "Узбекистон Республикаси П резидентининг “Тош- 
кеит ш ахрида И. М. Губкин номидаги Россия Давлат нефть ва газ 
университети филиалини таш кил этиш тўгрисида'й'и Қарори кабул 
килинди.
415


IX БОН. 1946-1990 ЙИЛЛАРДА
ҚУ РОЛЛ АНИ III ПОЙГАСИ
1- §. Қ у р о л л а н н ш пойгаси қ а н д а й бош ланди?
XX асрнинг энг аянчли сахиф аларидан бири “совуқ уруш ”, энг 
аввало, киш иларнинг номукаммалиги ва мафкуравий бидъатлар- 
нинг хос ил ас и бўлганлигини тан олади. Агар одамларнинг хатти- 
харакатлари ва давлатларнинг фаолиятлари хамма вакт ва хамма 
нарсада сўзлари ва баёнотларига мое келган да, у бўлмас эди. Ш ун­
дай бўлса-да, “совуқуруш ” инсоният бош ига туш ди. Иккинчи жахон 
уруш ида фаш изм тор-мор килингандан кейин, кўплаб авлодлар учун 
мустахкам тинчликни таъминлаш нинг, ҳақикатан, носб имкониятла- 
ри қўлдан бой берилди. Эхтимол, Гитлерга карши коалиция мамла- 
катлари уз имкониятларини ортиқча бахолаш дими? Ёки мустахкам 
тинчлик йўлида кутилмаганда улар учун Техрон, Ялта ва Потс дам да 
СССР, АҚШ ва Англия давлатлари билмаган вазиятда пайдо бўлдими? 
Бу ва бунга ўхшаш саволларнинг барчасига аник ж авоб тайёр: бу 
“совуқ уруш ” бўлиб, уни Ер куррасининг, ҳеч бўлмаганда, 85 ф ои­
зини (Г. Трумэн нинг ибораси) Америка эталон и га ўхшаш қилмокчи 
бўлганлар хохладилар ва бош ладилар. Ш ундай килиб, “совук уруш ” 
атамаси 1946 йилда муомалага киритилди. “С овук уруш ” деб ном 
олган бу сиёсий йўлни У. Черчилл АҚШ Президенти Г Трумэн иш ­
тирокида 1946 йил 5 мартда Фултон ш ахрида “ расман” эълон кил ган 
эди. Вашингтон и инг ўша пайтдаги хукумат ҳужж атларининг бири- 
да бундай ёзилган эди: “С овук уруш " мохиятан “ чинакам уруш ”, 
бунда асосий эътибор “озод дунёнииг яшаб колишига қаратилади” . 
СССР парчалангандан кейин Трумэн хукумати қадаган ва кўплаб 
заҳарли кўкатлар ўстириб чикарган “совук уруш ” уруги селекцияси 
хронологиясини тиклаш им кон и яти тугилди. АҚШ маъмурияти асл 
ҳужжатларига, П резидент Г. Трумэн кундаликларига. Ж. Кеннеди- 
нинг В аш ингтондан М осквага йўллаган узундан-узоқ телеграмма- 
ларига, Бирлашган Ш таблар Бошқармаси бош лиги (БШ ББ) ва улар-
416


нинг бўлинмалари. Бирлаш ган разведка Бош қармаси (БРБ), Бир­
лаш ган Ҳарбий П ланлаш тириш Комитети (БҲГТК), ш унингдек, 1947 
йилда таъсис этилган М иллий Хавфсизлик Кенгаши (М ХК)нинг 
ҳужж атларига диққат билан эътибор килииса. “совуқ уруш " қандай 
бош ланганлиги ойдинлаш ади. “С С С Риинг уруш дан кейинги давр- 
даги имкониятлари ва м ўлж аллари'’ (БРБ 80, 1945 йил б январ) деб 
номланган ҳужжатда ш ундай дейилади: “СССР иқтисодий жиҳатдан 
қайта тикланиб олиш ни ўзи учун зарур деб билади ва халқаро мо- 
ж аролардан ўзини четга олган холда ўз чегаралари атрофида “хавф­
сизлик минтақаси яратиш ни” “асосий мақсади” деб билади. Бу бахо 
БРБнинг 1945 йил 31 январ 250 - 1- сонли фундаментал хужжатида 
хам такрорланади. СССР “камида 1952 йилгача Буюк Британия ва 
АҚШ билан низолардан қочиш йўлини тутади ва у шундай қилади, 
чунки Европада ҳарбий ҳаракатлар там ом бўлганидаи кейин СССРда 
на маблаглар ва на авантю ристик таш қи сиёсат олиб бориш учун хал 
қилувчи икгисодий омиллар мавжуд эди. М азкур хужж ат муаллиф- 
лари СССРиинг “кучсизлигига” ва ўзини иқтисодий жиҳатдан тиклаб 
олиш нинг анча йилларга чўзилиб кетишига куйидагича ургу берди­
лар:
A) Издан чиққан ишлаб чиқариш ни тиклаш учун, йўқотилган 
одам сонининг ўрниии тўлдириш учун ва оркага кетган ривожла- 
нишни ўз ўрнига кслтириш учун 15 йил.
Б) Ривожлангаи техник кучларнинг қайта тикланиш ига 10 й.
B) С тратегик ҲҲК яратиш учун 10 й.
Г) С тратегик ҲДФ яратиш учун 15-20 й.
Д) Ёмон ахволда бўлгаи тем ир йўллар, харбий транспорт тизим- 
лари ва асбоб-ускуналарни тиклаш учун 10 й.
Ё) Н еф ть манбалари, хаётий мухим саноат марказларининг 
узоққа учадиган бомбардимончи самолётлар томонидан осонгина 
ҳуж ум га учраш и.
Г) Атом бомбасининг йўқлиги (8-1 Ой.).
Ж ) Босиб олинган мамлакатларда қарш илик кўрсаташ харакати 
мавжудлиги (5 й).
БШ ББнинг 1945 йил 19 сентябр 1 4 9 6 /2 -сонли Қарорида: “/Душ­
ман кўш инларининг бизга карши харакатлари сезилиш и билан. биз 
уларга биринчи зарба бериш ига имкон бермаймиз". “Ш ундай экан. 
агар зарур бўлса, (А Қ Ш нинг) биринчи зарба бериш учун барча тай- 
ёргарлик чораларини кўриш керак”,-д е й и л г а н эди. Зарба халокатли
417


бўлиш и учун атом, радиологик, кимёвий, бактериологи к куролларни 
бир вактнинг ўзида кўллаш иинг маккорона усуллари тузиб чикилди.
БРБнинг 329- сон М еморандуми бевосита ССС Рга карши 
каратилган иш ланмалар туркумидаги биринчи хуж ж ат бўлади. У 
1945 йил 4 сентябрда, яъни Иккинчи жахон уруш и расман тугаган 
куннинг эртасига ишлаб чикилганди ва куйидаги вазифалар белги- 
лан ганди:
“СССРдан ва у назорат киладиган худудлардан атом бомба- 
си ёгдириш им из учун тахм инан 20 та энг мухим ниш он танлаб 
олинсин"; мўлж алланган ниш онлар “ илмий тадки қот ўчоклари, 
хукуматнинг асосий бош карув марказалари. олий дараж ада жамлан- 
ган бир катор индустриал худудлардан иборат бўлиш и керак, бундай 
танлаш атом қуроли имкониятларидан самарали дараж ада ф ойда­
ланиш имконини беради". С ўнгра хужжатда М осква, Горький. Куй- 
биш ев. Свердловск, Новосибирск, Омск. Пермь, Тбилиси. Грозиий, 
Иркутск, Я рославия ш ахарлари санаб ўтилади.
АҚ111 томонидан СССР ва унинг назоратидаги худудларга хужум 
килиш режалари ишлаб чикилди: “ Пинчер" (1946 й.), “Бройлер" 
(1947 й.). “Габбер", “Ф ролик" (1948 й.). “Д ропш от" ва “О ф ф тэкл” 
(1949 й.). Уларнинг айримлари ҳақида маълумотлар бсрамиз. “П ин­
чер" синов реж аси бўлиб, унда С СС Рга хужум учинчи мамлакат­
лар: Туркия, Италия. Х итойдаги базалардан фойдаланилган холда 
амалга ош ирилиш и керак эди. “ Бройлер" операниясида агрессия 
кўламлари кенгаяди ва ш унга мувофик бу операцияга Англия, М иср, 
Ҳиндистон, Рек ороларидан базалар ж алб килинади. “Д ропш от" ре- 
жасида бутун сайёра ж анг майдонига айлаиади. “Д ропш от" режаси- 
га кура, бир вақтнинг ўзида 300 та атом бомбаси ва 19 минг тонна 
“оддий бомбалар совет саноатининг 85 фоизини кулга айлантириш и, 
100 та шахардаги 200 та ниш онга 75-100 атом бомбаси таш лани- 
ши ва аэродромлардаги совет харбий кучларини сафдан чикариш 
реж алаш тирилди. Умумаи, 1948-1949 йилларда атом бомбалари би­
лан С С С Риинг 70 та шахри ва индустриал марказларини йўк килиш 
мўлж алланган эди. 1954 йил март ойида А Қ Ш стратегик Ҳ арбий-ҳаво 
кучлари кўмондонлиги ўзини куч-кудрат чўккисида деб хис килди. 
Зарурат тугилганда. у дунёнинг турли бурчакларидаи С СС Рга 750 та 
бомба гаш лаб, 2 соат ичида уни “тутаб ётган радиоактив вайронага 
айлантирмокчи эди; бу сценарийга кўра, АҚШ мутлақо зарар кўрмас 
эди." “Коммунизмни улоктириб таш лаш ". ш унчаки. П енгагоннинг 
ш ўхлиги эмасди. “Улоктириб таш лаш " А Қ Ш “миллий сиёсати"нинг
418


асоси бўлди. АҚШ армияси ш табининг бошлиги генерал М .Тей- 
лар кейинчалик ўш а даврдаги АҚШ сиёсатининг моқиятини шун­
дай ифодалаб берганди: “ Атом бомбаларининг вайрон қилувчи 
даҳш атли кучи мавжуд бўлган Ҳарбий-хаво кучларимиз бундан буён 
Қўшма Ш татларга бутун дунё устидан назорат ўрнатиш ини қабул 
қилдириш , “П аке Америка на” (“Америкача тинчлик”)ни зўрлаб 
қабул қилдириш имконияти, деган нуқтаи назарни вужудга келтир- 
ган эди” .
У руш дан м ақсад С С С Р ва ун и н г иттиф оқчиларини тор-м ор 
этиш орқали “больш евизм илдизларини йўқ қилиш дир” . У руш нинг 
якунловчи боски чи С С С Р ҳудудини босиб олиш ни ва бош қариш
марказлари М осква, К иев, О мск ва Х абаровск ш ахарларида бўлган 
тўртта назорат ҳудудига бўлиб ю бориш ни кўзда тутган эди. Бошқа 
социалистик давлатлар алохида “назорат тум анлари ” га айланиш и 
керак эди. И стилочиларнинг диви зиялари ни С С С Риинг М осква, 
Л енинград. М инск, Таллин, М урманск, В ладивосток ва 18 га бош ка 
ш ахарида, ш унингдек, Берлин, Гданьск, Варш ава, П рага, Будапешт, 
Белград, Тирана, Сеул ш ахарларида ж ойлаш тириш мўлж алланган 
эди. “Зарурат туги лган пайтда кучни қўллаш га бўлган ирода бу 
кучга эга бўли ш дек м ухим дир”. - деб таъки длади Жон Ф астер 
Д аллас 1954 йил 23 апрелда Н А ТО нинг П ариж даги сессиясида 
сўзлаган нутқида. Д аф қилиб бўлм айдиган “устун ли кка” ишонч 
узок вақт АҚШ м аъм уриятини гипноз қилиб қўйди. П ентагон экс- 
пертлари ҳатто совет хал қи н и н г қарш илик кўрсатиш иродасини 
синдириш учун уруш н и нг биринчи ярим соатида 65 млн киши 
сафдан чиқарилиш и кераклигини хам хисоблаб чиқиш ган эдилар. 
Ш у тари қа А Қ Ш “совук уруиГ’ни бири н чи бўлиб бош лади ва унга 
С С С Рни тортиш га муваф ф ак бўлди.
2- § Қ у р о л л а н и ш п о й г ас и н и н г авж олиш и
А Қ Ш нинг “совуқ уруш ”ва куролланиш сиёсатига карши СССР 
1947 йил иоябрида расмий равиш да атом қуроли сири очилгаиини 
эълон килди. Аммо АҚШ Ҳукумати бу хабарга 1949 йил 25 сен- 
тябргача иш онмай келди. ТАСС совет давлати биринчи марта ядро 
синовларини ўтказгаиини хабар килди. Бу хабар АҚШ Ҳукуматига 
салбий таъсир кўрсатди ва П резидент Трумэн 1950 йил январида 
водород бомбасини яратиш тўгрисидаги буйруққа имзо чекди. 1952
419


йилда Англия ўз атом бомбасини синаб кўрди. 1960 йили Франция 
биринчи плутоний бомбасини синаб кўрди. ХХР 1964 йил октябри- 
да ўз ядровий қуролига эга бўлди. АҚШ 1950 йил биринчи бўлиб 
терм оядро синовларини ўтказди. 50- йилларнинг урталарида эса 
баллистик ракеталар билан ж иҳозланган биринчи сув ости кемасини 
курди. АҚШ 60- йилларнинг охирларида куп каллакли кигьалараро 
баллистик раксталарни ишлаб чикарди.
70- йиллар охи ри-80- йиллар бош ларида биринчи нейтрон бом­
басини иш лаб чиқариш ии йўлга кўйди. 1981 йил 6 августда Хиро­
сима ва Нагасаки ш аҳарларига атом бомбаси таш ланганлигининг 
36 йиллиги муносабати билан АҚШ Президенти Р. Рейган нейтрон 
бомбасини кўплаб ишлаб чикариш тўғрисида карор кабул килди. 
Ядровий куроллар пойгасига Ф ранция хам фаол қўш илиб борди. 
Ф ранция Ҳукумати 1954 йил декабрида француз харбий атом дасту- 
рига (“П л ан к-103" код) ўзгартиш лар киригди. 1958 йил 11 апрел­
да Ф ранция Бош Вазири хукумат талаб килганда, хар дакикада 
атом қуролининг кўлланилиш ига тайёр туриш лозим лиги хақидаги 
буйрукка имзо қўйди. Англия 1956 йил ўзининг биринчи термоядро 
қуролини синовдан ўтказди.
А Қ Ш жуда кўп йиллар давомида куролланиш пойгасининг фаол 
таш килотчиларидан бўлди. АҚШ Хукумати хам ма иш да биринчи 
бўлишга интилар ва кўпинча ш ундай бўлиб чикар эди. А Қ Ш бирин­
чи бўлиб атом бомбардимончи самолётларидан 1000 га якиниии иш­
лаб чикарди. Атом куролини биринчи бўлиб синаб кўрди. ядровий 
ракета куролларига хам биринчи бўлиб эриш ди. Хаттоки халкаро 
муиосабатлар бироз юмш аган вактда хам, Вашингтон курол иш­
лаб чикариш суръатини пасайтирмади, аксинча, ядровий зараядлар 
микдорини кўпайтириб борди. А Қ Ш давлат бюджсти бир неча баро- 
вар ўсди. унинг харбий максадларга ажратилгап кисми ош иб борди. 
1946-1980 йилларда! и харбий харажатлари 2 трлн доллардан ошиб 
кетди. Икки жахон уруш и оралигидаги йилларда А Қ Ш хар йили 
харбий харажатларга ўртача млрд доллар сарфлаган бўлса. 50- йил­
ларда бу кўрсаткич 4 0 -5 0 млрд, 60- йилларда 50 -8 0 млрд, 70- йил­
ларда 100 млрд, 80- йилларда 200 млрд долларга етди. Агар АҚШ
харбий харажатлари 1986 йили 300 млрд долларни таш кил килгаи 
бўлса, шу йили С С С Риинг харбий харажатлари 170.06 млрд сўмни 
таш кил этди (ўш а вактда 1 доллар киймати 60 ти йинга тенг эди). 
Иккинчи жахон уруш и арафасида А Қ Ш да армия 139 м инг кишини 
таш кил килгаи бўлса. 1973 йил келиб бу ракам 3 млнга, С СС Рда эса
420


4,5 млнга етди. АҚШ харбий саноатида нихоятда кўплаб фирмалар- 
нинг қатнаш гаиини курам из. Қуйидаги ж адвал бунга яккол мисол- 
дир.

Download 16,26 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   77   78   79   80   81   82   83   84   ...   105




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish