Ў з б е к и с т о н р е с п у б л и к а с и о л и й ва ў рта м а Х су с т а ъ л и м в а з и р л и г и



Download 4,59 Mb.
Pdf ko'rish
bet179/239
Sana12.06.2022
Hajmi4,59 Mb.
#658543
1   ...   175   176   177   178   179   180   181   182   ...   239
Bog'liq
3-424

уз
йуналиши буйича 
тўғри фойдаланишга харакат килади. Асосий воситалардан тўғри фойдаланиш 
бухгалтерияда назорат килиб борилади. Асосий воситаларни тўғри хисоб-китоб 
килишда уларни баҳолашга алохида эътибор бериш, бахоларининг тўғри 
белгиланганлигини текшириб чиқиш керак.
Узбекистон Республикаси молия вазирлиги, Макроиқтисодиёт ва статистика 
вазирлиги, Давлат мулкини бошкариш ва хусусийлаштириш Кумитаси, Республикада 
асосий воситаларни бахолаш ва кайта бахолаш бўйича тартиб ишлаб чиккан. 
Бунга асосан мамлакатимиз худудидаги барча корхона ва ташкилотларда, 
хиссадорлик жамиятларида, яъни мулк шаклидан катьий назар асосий воситаларни 
кайта бахоланиши зарур. Бозор иктисодиёти шароитида самарадорликни ошириш 
мулк шаклидан катьий назар мавжуд асосий ва айланма жамғармаларидан самарали 
фойдаланишни, ички имкониятларни тўлик ишга солишни, кам харажат сарф 
килиб хўжалик фаолиятини яхшиланишини талаб килади.
Жумҳуриятимизда амалга оширилаётган хусусийлаштириш асосий 
воситалардан тўғри фойдаланиш га алохида ахамият бермокца. Савдо 
ташкилотларидаги мавжуд асосий воситалар алохида савдо хизматини яхшилаш га 
каратилгандир. Лекин савдо ташкилотларидаги мавжуд асосий воситалардан хозирги 
вактда самарали фойдаланиляпти, деб бўлмайди. Кўплаб асосий воситалар 
ишлатилмасдан ёки ишлатилаётгани етарли самара бермасдан, факдт харажатларни 
кўпайтиришга сабаб бўлмоқца. Бухгалтерия хисобида асосий воситаларнинг харакати


ўз ифодасини топиши билан бирга улардан тўғри фойдаланиш ҳам назоратга 
олиниши керак. Савдо ташкилотлари ҳам бошқа ташкилот ва корхоналар сингари 
ўз хўжалик фаолиятини олиб боришда товар ва маҳсулотларни истеъмолчиларга 
ўз вақтида сифатли етказиб бериш учун тегишли асосий воситаларга эга бўлиши 
керак. Асосий воситалар ташкилотнинг модций-техника базасини ташкил қилади.
Халқ хўжалик тармокларида асосий воситалар корхона ва ташкилотларнинг 
тузилишига қараб, улардаги асосий воситалар хам бир-биридан фарқ қилади. Асосий 
воситалардан тўғри фойдаланиш ташкилотларни ички хўжалик ижараси шароитида 
иш юритишида яхшиланди, бунинг сабаби ижарачи ортиқча ёки ишлаш самараси 
кам бўлган асосий воситаларни ижарага олмайди. Бизнинг фикримизча, 
республикамиз мустақилликка эришган бир вақтда мавжуд асосий воситаларни 
тўлиқ йўқлама қилиб, уларни ишлатишга яроқлилигини аниклаб олиш мақсадга 
мувофикдир. Бу тадбирни ўтказиш биринчидан, асосий воситаларни тўғри бахолаш 
имконини берса, иккинчидан тармоклар бўйича махсулот таннархини 
арзонлаштириш имкониятини яратади. Бозор иқтисодиёти асосий фондлардан 
фойдаланишда тартиб ўрнатишни, фондларга чинакам омилкорлик билан оқилона 
ёндашишни ва улардан самарали фойдаланишни тақозо қилади. Улардан 
фойдаланишни яхшилаш фонднинг самарадорлигини ошириш сохасида савдо 
ташкилотларида кейинги йилларда гарчи бирмунча муваффакиятларга эришган 
бўлса хам, лекин хозирча мухим вазифалардан бири бўлиб қолмокда. Бу эса 
асосий воситаларни тўғри хисоб қилинишини ва улардан самарали фойдаланишни 
талаб килади.
Ҳисоб кўрсаткичларида асосий воситаларнинг кабул қилинганлиги, 
бошланғич бахоси, уларнинг каерда жойлаштирилганлиги, амортизация ва эскириш 
сўммалари ўз ифодасини топади. Ҳар бир асосий воситани ишлаб чикаришда 
ишлатилиши ва тугатилиши ҳисоб кўрсаткичларида тегишли бухгалтерия ёзувлари 
билан расмийлаштириб борилади. Бухгалтерия хисобининг асосий вазифаси 
воситаларнинг ўз вақтида қабул қилинишини таъминлаш, улар тўликлигини 
саклашдир. Асосий воситалар ишлаб чикариш жараёнида эскириб боради, 
бухгалтерия хисобининг навбатдаги вазифаси, эскириш меъёрларини белгиланган 
тартибда ажратишни ва уларни тўғрилигини текширишдан иборатдир.
Асосий воситалар харакатини тўғри ташкил қилишда бухгалтерия 
хисобининг ахамияти шундаки, уларнинг тўғри сакланиши, моддий жавобгар 
шахслар хисоботларида тўғри юритилишини, белгиланган меъёрлар буйича эскириш 
сўммаларининг хисобланишини таъминлашдир. Асосий воситалар арзон баҳони 
ва тез ишдан чиқадиган буюмлар хисобини тўғри ташкил килиш, биринчидан 
харажатларни камайтириш имконини берса, иккинчидан улардан самарали 
фойдаланишни талаб килади ва мехнат унумдорлигини оширишга ёрдам беради.
Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг “Узбекистон 
Республикаси бухгалтерия хисоби ва хисоботи тўғрисида”ги Низомни тасдиклаш 
хамда бухгалтерия хисоби счётлари тизимини такомиллаштириш” хакидаги 
Қарорининг41-моддасига асосан, асосий воситаларга бинолар, иншоотлар, узатиш 
курил мал ари, иш ва куч машиналари хамда ускуналари, ўлчов хамда асбоблар, 
ишлаб чиқариш ва хўжалик анжомлари ҳамда ашёлари, иш хайвонлари ва махсулдор 
чорва моллари, кўп йиллик ўсимликлар киради. Асосий воситаларга, шунингдек 
ерларни яхшилашга сарфланган капитал қўйилмалар хамда асосий воситалар 
таркибига киритиладиган ижарага олинган бинолар, иншоотлар, асбоб-ускуналар 
ва бошка объектлар киритилади. Юқоридаги Низомнинг 44-моддасида 
кўрсатилганидек. асосий воситалар бухгалтерия хисоби ва ҳисоботида бошланғич 
кийматида, яъни уларни сотиб олиб қуриш ва тайёрлаш учун килинган хакиқий 
харажатлари буйича акс эттирилади. Асосий воситаларнинг киймати улардан 
фойдаланишнинг меъёрий муддати давомида қонунда белгиланган тартиб 
тасдикланган меъёрга асосан эскириш (износ) хисобланиб борилади.


Тармоклардаги мавжуд асосий воситалардан самарали фойдаланиш, биринчи 
навбатда уз ифодасини харажатларни камайтиришда топса, иккинчидан, тармоқни 
техникавий кудратини яхшиланиши билан ифода килади. Асосий воситаларни 
тармоклар буйича тўғри туркумлаш хар бир тармокнинг асосий воситага булган 
талабини ўрганиш имконини яратади. Корхона ва ташкилотни балансда курсатилган 
жами асосий воситаси уларнинг турлари буйича туркум-ланиши ва белгиланган 
хисобот шаклларида алохида-алохида кўрсатилиши керак. Асосий воситаларни 
нотўгри туркумлаш окибатида улардан тўғри фойдаланиш , хараж атларни 
камайтириш имкониятлари пасайиб боради ва ўз навбатида олинадиган фойдага 
салбий таъсир кўрсатади.
Халк хўжалик тармокларида асосий воситаларни тармоклар бўйича 
туркумлаш уларнинг тўғри режалаштириш, ишлатиш самарасини ошириш, хисоб 
ва хисобот ишларини яхшилашда алоҳида аҳамиятлидир. Бозор иктисодиёти 
шароитида халк хўжалик тармокларидаги асосий воситалар куйидаги турларга 
бўлинади:
1. Саноат.
2. Қишлок хўжалиги.
3. Ўрмон хўжалиги.
4. Транспорт.
5. Алоқа.
6. Қурилиш.
7. Савдо ва умумий овкатланиш.
8. Моддий техника таъминоти.
9. Тайёрлов.
10. Бошка моддий неъмДтлар ишлаб чикариш турлари.
11. Қурилиш-коммунал хўжалик ва аҳолига маиший 
хизмат кўрсатиш.
12. Соғликни саклаш, жисмоний тарбия ва социал 
таъминот.
13. Маориф.
14. Маданият.
15. Санъат.
16. Фан ва илмга хизмат килиш.
17. Ижтимоий суғурта ва кредитлаш.
18. Бошкариш.
Асосий воситаларни тармоклар бўйича бундай туркумланиши уларни корхона 
ва ташкилотларнинг балансида тўғри кўрсатилишини таъминлайди ва улардан 
самарали фойдаланишни аниклаш имконини беради.
Ҳар бир тармокда асосий воситалар куйидагича гурухланади:
1. Иморатлар.
2. Иншоотлар.
3. Куч узатувчи механизмлар.
4. Машина ва асбоб-ускуналар.
5. Ва ҳоказо. Жами 12 гуруҳга бўлинади.


Бухгалтерия балансида асосий воситаларнинг умумий суммаси курсатилади 
ва уни кайси гуруҳга тааллукли асосий воситалардан ташкил топганлигини аниклаш 
ўн биринчи ҳисобот шаклида курсатилган гуруҳлар буйича хисобланади.
Савдо ташкилотларидаги асосий воситалар, асосан ноишлаб чикариш 
ташкилотларидаги асосий воситаларга киради ва уз кийматини аста-секин муомала 
харажатларига утказиб боради. Халк хужалик тармокларида асосий воситалар, 
шу жумладан савдода улар ташкил топиш манбаларига караб ташкилотнинг ўзига 
тааллукли булган асосий воситаларига ва вактинча фойдаланишга олинган асосий 
воситаларга бўлинади. Ўз навбатида асосий воситалар сотиб олиш ёки янгидан 
куриш йўли билан ошиб бориши мумкин. 
Асосий воситалар халк хужалик 
тармокларида натура ва пул ифодасида ҳисобланиши мумкин. Натура шаклида 
хисоб килиш, уларнинг кувватларини ўлчашда, техник холатини аниклашда, 
жойлашган урни, кувватларидан самарали фойдаланишни аниклашда ишлатилади. 
Пул ифодасида ҳисоблаш бирлигидан уларнинг умумий суммасини, белгиланган 
меъёрдаги амортизация ва эскириш суммаларини тўғри хисоблашда, самарадорликни 
аниклашда, тугатилиш натижаларини хисоб-китоб килишда кенг кўлланилади. 
Асосий воситаларни тўғри ишлатилиши устидан назорат килишда, уларни балансда 
ва хисоб кўрсаткичларида тўғри акс эттиришда бахолаш асосий ахамиятга эгадир, 
уларнинг баҳоланиши биринчидан, жами килинган харажатларни, яъни ўрнатиш, 
монтаж килиш ва хоказо харажатларни тартибга солишда, асосий воситалар айрим 
сабабларга кура тугатилганда уларнинг натижаларини аниклаш имконини беради.
Халқ хўжалиги тармокларида, шу жумладан савдода асосий воситалар уч 
хилда бахоланади.
Асосий воситанинг бошланғич киймати. Асосий воситаларнинг бошланғич 
киймати деб, уларни сотиб олиш, ташиб келиш, ўрнатиш, куриш билан боғлиқ 
бўлган харажатлар йиғиндисига айтилади. Асосий воситанинг сотиб олиш бахоси 
15000 сўм деб олсак, унда, ташиб келиш билан боғлик бўлган траспорт харажати 
1500 сўм, ускунани ўрнатиш учун килинган харажатлар 500 сўмни ташкил этади. 
Демак, сотиб олинган ускунанинг бошланғич киймати 15000+1500+300=16800 
сўмга тенгдир. Ҳисоб кўрсаткичларида, балансда асосий воситалар бошланғич 
кийматида курсатилади.
Қолдиқ киймати. Маълумки, асосий воситалар бир неча йил ишлатилади 
ва шу ишлатилган даврга белгиланган микдорда амортизация сўммалари ва эскириш 
сўммалари хисобланиб борилади. Савдо ташкилотларида асосий воситаларнинг 
тугатилиш даврида уларнинг колдик кийматини аниклаш талаб килади. Асосий 
воситаларнинг қолдиқ киймати уларнинг эскириш суммаси билан бевосита 
богликдир, яъни эскириш суммасининг кўпайиши уларнинг колдик кийматини 
камайишига олиб келади. Қолдиқ киймати асосий воситаларнинг бошлангич 
кийматидан эскириш суммасини айириш йўли билан аникланади.
Асосий воситаларни ижарага берганда, хужалик ихтиёридаги асосий 
воситалар махсулот ишлаб чикаришда фойдаланилмаган бўлса, у холда дастлабки 
баланс бахосида берилади. Агар ижарага бериладиган техника, ишлаб чикариш 
қуроллари, маҳсулдор корамоллар, зарур жиҳозлар хўжаликда махсулот ишлаб 
чикаришда ишлатиладиган бўлса, уларнинг дастлабки балансдаги кийматидан 
эскириш суммаси айириб ташлангандан сўнг колдик бахосида ижарага сотилади 
ёки фойдаланишга берилиши керак.


Савдо маданиятини яхшилашда, товарлар айланишини тезлаштиришда ва 
кўпайтиришда, харажатларни камайтиришда асосий воситаларнинг ахамияти 
каттадир. Кейинги йилларда савдо ташкилотлари ўзларига тааллукли булган асосий 
воситаларни замонавий, юкори унум билан ишлайдиган техник ускуналари билан 
жиҳозлашга алохида эътибор бериб келишмокда. Шу билан бирга бино ва омборлар 
қурилиши жадаллик билан олиб бориляпти.
Халк хужалиги тармокларида, шу жумладан давлат савдосида, хиссадорлик 
жамиятларида асосий воситалар хусусан куйидаги манбалардан кабул килинади: 
курил иши тугалланган бино ва омборларни қабул килиш; 
ўрнатиш учун кушимча маблағларни талаб 
килмайдиган асбоб ва мосламаларни кабул килиш;
- фойдаланилган асосий воситаларни кабул килиш; 
бошқа корхона ва ташкилотлардан асосий воситаларни 
кабул килиш;
кайтариб бермаслик шарти билан асосий воситани кабул 
килиш;
- асосий воситаларни ижарага олиш.
Мулкчилик шаклидан катьий назар асосий воситаларнинг кабул килиниши 
ёки уларни тугатилиши далолатномалар билан расмийлаштирилади. Агар кабул 
қилинаётган асосий воситалар бир корхонадан иккинчи бир корхонага берилган 
ёки сотилган бўлса, олаётган корхона рахбарининг фармойишига асосан махсус 
комиссия тузилади. Бу комиссия аъзолари асосий восита буйича кабул килиш 
далолатномасини тузадилар. Далолатномада асосий воситанинг номи, жойлашган 
урни, баланс бахоси (сотиб олиш бахоси) курсатилади. Агар кабул килинган 
асосий восита ишлатилган бўлса, ишлаган даврига тааллукли булган эскириш 
суммаси хам далолатномада курсатилади. Асосий воситаларнинг курил иши жумху- 
рият ахамиятига эга бўлса, уларни кабул килиш тўғрисидаги далолатнома махсус 
давлат кабул комиссияси томонидан тузилади.
Савдо ташкилотларида асосий воситалар бевосита сотиб олиш йўли билан 
кўпайиб боради, уларни сотиб олиш манбаи бўлиб, ташкилотнинг ўзига тааллукли 
манбалари хисобланади. Асосий воситаларнинг кабул килинганлигини тасдикловчи 
далолатнома тузилгандан кейин унинг бир нусхаси ташкилот бухгалтериясига 
тегишли техник хужжатлари билан топширилади. Бухгалтерияда даполатномага 
асосан кабул килинган асосий восита тегишли журналда курсатилиб, унга инвентар 
тартиб ракамлари берилади ва хар бир асосий восита учун махсус инвентар варака 
очилади, бу инвентар варака шу асосий воситанинг фойдаланиш давридаги хола­
тини курсатиб беради. Асосий воситага берилган инвентар тартиб ракамининг 
биринчи ва иккинчи ракамлари асосий воситанинг кайси тармокка ва кайси 
гурухларга тегишлилигини билдиради. Давлат кабул комиссияси томонидан кабул 
килинган ва далолатнома билан расмийлаштирилган асосий воситаларга паспорт 
очилади.
Асосий восита буйича юритиладиган паспортда асосий воси-танинг техник 
холати, кабул килинган вакти, киймати, эскириши, меъёри курсатилади. Асосий 
воситалар буйича паспорт ёки инвента-ризация варакаси юритилиши биринчидан 
хисобни, иккинчидан аналитик хисобни юритишда тегишли кулайпиклар яратади. 
Ишлаб чикариш, савдо тижорат ташкилотларида асосий воситаларга очилган 
инвентар варакалар тулдирилади ва руйхатга олинади.


Инвентар варақаларини руйхатга олиш куйидаги шакл га эга: 
ОС-7-шакл

Download 4,59 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   175   176   177   178   179   180   181   182   ...   239




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish