Ў з б е к и с т о н р е с п у б л и к а с и о л и й ва ў рта м а Х су с т а ъ л и м в а з и р л и г и

савдо ташкилотларида кўпроқ пул бирлиги кўлланилса, ишлаб чикаришда эса
бошқа ўлчов бирликларидан фойдаланиш мумкин.
^
Корхона, ташкилот ва муассаса фаолиятини ҳисобга олиш учун микдорий
J
ифодалаш ва сифат жиҳатдан баҳо бериш керак. Шундан келиб чиқиб, ҳисоб
ёрдамида кузатиладиган объектлар сон кўрсаткичлари 
билан 
ифода этилади.
Ҳисобда шу мақсад учун натура, меҳнат ва пул ўлчовларидан фойдаланилади.
Натура (микдор) ўлчовлари 
хўжалик маблағлари ва уларнинг иш
жараёнидаги ҳаракатларини натура холида ифодалашга хизмат килади. Натура
ўлчовларини қўллаш ҳисобга олинаётган объектнинг хусусиятларидан, унинг физик
ва истеъмол хоссасидан фарк килади.
Ҳисоб объектлари оғирлик ўлчов бирлигида (фамм, килофамм, центнер,
тонна), ҳажм ўлчов бирлигида (кубометр), узунлик ўлчов бирлигида (метр,
сантиметр) ва бошқаларда ўлчанади.
Натура ўлчовлари моддий қийматликларни ҳисоблаш, тортиш ва ўлчаш
натижасида олинган маълумотларни хисобга олиш,уларнинг сон ва сифат
ўзгаришлари устидан назорат килиш учун қўлланилади. Бундай ҳисобга олишнинг
афзаллиги шундаки, у аниқ маҳсулотнинг массаси ҳақида маълумот беради. Натура
ўлчовлари фақатгина хисобга 
олинаётган объектнинг микдорини акс эттириб
қолмасдан, балки унга сифатий тавсиянома хам берадики, бу 
мулкнинг
қўрикланиши учун катта ахамиятга эгадир.
Айрим ҳолларда бажарилган ишларни тўфи хисобга олиш учун мураккаб
натура ўлчов бирликларидан 
фойдаланилади. Мисол учун транспорт ишлари
тонна - километр, энергия ишлаб чикариш киловатт - соат билан ўлчанади ва
бошқалар.

---

Н атура ўлчовларинин г кам чилиги шундан иборатки, унинг ёрдам ида х у ж ал и к
ф а о л и я т и д а г и в о қ е а в а ҳ о д и с а л а р ҳ а м д а х ў ж а л и к м а б л а г л а р и х у с у с и д а г и
м аълум отларн и у м ум лаш ти ри ш и м кон и бўлм айди.
М еҳ н ат ў л чо вл ар и - маълум м аҳсулотн и иш лаб ч и қ ар и ш ё к и б о ш қ а б и р о р
и ш н и б аж ар и ш учун с ар ф л а н ган иш вақтини ан и к л аш га хи зм ат қи лади . М е ҳ н а т
ўл ч о ви н и н г асо си д а маълум б и р м аҳсулотн и и ш л аб ч и қ ар и ш учун с ар ф л а н а д и г ан
в ак т би р ли ги м еъёри ё к и б и р о н -б и р иш ни баж ари ш га с ар ф л ан ад и ган вақ т м еъ ёр и
ётади.
М е ҳ н а т ў л ч о в л а р и н а т у р а ў л ч о в л а р и б и л а н б и р г а л и к д а м е ҳ н а т
унум д орли гин и, м еҳ н ат ҳ а қ и н и н г к ўлам и н и , б аж ари лаётган и ш м еъ ёри н и ан и к д а ш
учун хи зм ат ки лади . Т о ва р - пул м ун осаб атлари н и н г мавж удлиги м еҳ н ат ва н ату р а
ў л човлари м аъл у м о тл ар и н и ки й м ат ш аклида ў л ч аш н и тал аб этади. Б у н и н г учун 
ки й м ат ёки пул ўлчови хи зм ат килади.
П ул ў л ч о в и д а н к о р х о н а , т а ш к и л о т ва м у а с с а с а л а р н и н г х ў ж а л и к
м аб л ағл ар и н и ва у л ар н и н г таш к и л т оп и ш
м ан б ал ар и н и , ш ун и н гдек, х ў ж ал и к
ж а р а ё н л а р и н и ҳ и с о б га о л и ш
ва 
улар устид ан н а зо р а т ў р н а ти ш м а к с а д и д а
умум лаш ган м аълум от о л и ш учун ф ой д алан и лади (сўм ва ти й и н к ў р сатки ч л а р и д а). 
Пул ў л ч о в и н и н г м авж удлигини то вар
и ш л аб ч и қ ар и ш ва қ и й м ат қ о н у н и н и н г 
ҳар ак ати т ақ о зо этади.
Т о вар иш лаб ч и қ ар и ш ва кийм ат к о н у н и н и н г ам ал қ и л и ш и б и лан вужудга 
к ел г ан пул ў л ч о в и ҳ о зи р ги в а қ т д а и ш л аб
ч и қ а р и ш б и р л а ш м а с и , к о р х о н а , 
акц и ян ер л и к ж ам ияти, қ ў ш м а к орхон а, кичик к о р х о н а, таш к и л о т ва м у ассасаларда 
х ў ж ал и к м аблаглари ва ж ар а ён лар и н и н г умум лаш ган к ў р са т к и ч д а акс этти р и ш и н и
таъ м и н л аб ги н а қо л м асд ан , б а л к и у ларн и н г шу ф ао л и яти устидан кундалик н азо р ат 
ў р н а т а д и , м о д д и й р е с у р с л а р д а н в а пул м а б л а ғ л а р и д а н м а к с а д г а
м у в о ф и қ
ф о й д ал ан и ш н и таъ м и н л аш га ёрдам беради.
К о р х о н а ва таш к и л о т л а р д а қай си ўлчов б и рли ги и ш л ати л м аси н , у л арн и н г 
асо си й к ў р сатки чи ф о й д а ё к и зарар к ў р сатки ч л а р и пул и ф о д аси д а к ў р сати л ад и . 
Ҳ и со б д а пул ў лчов б и р ли ги н и к ў п р о қ кў л л ан и ш и б о ш қ а ў лчов б и р л и к л а р и г а
н и сб а т ан к ў п р о к и ш л ат и л и ш и ун и н г м азм у н и н и
п а са й т и р м а й д и . Пул ў л ч о в
б и р л и к л ар и н и ҳ и соб и ш л ар и д а кен г кўл л ан и ш и га а соси й с аб а б л ар д ан би ри б у -
ҳар хил 
ў лчов б и р л и к л а р и д а акс этти ри лган к ў р с а т к и ч л а р н и яго н а пул ўлчов 
б и рли ги да ум ум лаш ти риш и м к о н и н и берса, и к к и н ч и д ан , к о р х о н а л а р ў ртаси даги
ҳ и с о б -к и т о б л а р н и б и р м еъ ёр д а ю ритиш ни таъ м и н лай ди .
А й ри м ҳ о л л ар д а пул ў л ч о в б и рли ги дан ф о й д ал а н и ш б о ш қ а би р ўлчов 
б и р ли ги асо си д а ан и к л ан ад и . М и со л учун ,иш чи га иш ҳ ақи ҳи со б л аш учун асо с 
си ф ати д а и ш чи н и н г ой д аво м и д а иш лаган кун лари ол и н ад и ва шу кун ларга и ш
ҳаки пул ўлчов б и рли ги д а х и с о б л а б топилади. Б ун и н г учун и ш ч и н и н г би р к ун ли к 
ў р тач а иш ҳ ақи уни нг и ш лаган кун лари га к ў п ай ти р и л ад и ва и ш ч и н и н г ой ли к и ш
ҳақи ан и клан ад и . Д е м ак ,х и с о б д а ўлчов б и р ли к ла р и ало х и д а,ай р и м холлард а э с а
би р -б и р л ар и н и тўлд и ри ш , ам алга ош ирилган х ў ж ал и к м у о м ал ал ар и н и н г м азмунини 
оч и б б ер и ш м аксадида хам к у л л ан и ш и мумкин.
Ҳ и со б -к и то б н и т ў ғр и йўлга қ ў й и л и ш и х ў ж а л и к л а р д а ам алга ош и ри лган
ж ар аён л ар н и хисобга о л и ш б и лан би рга к о р х о н а ва т аш к и л о т л а р н и н г би р м еъ ёрда 
и ш л аш и н и т аъ м и н л ад и . Ў з и м к о н и я т л а р и н и т ў ғр и и ш га с о л и ш д а, и кти со д и й
ў зг а р и ш л а р н и х ў ж а л и к ф а о л и я т и б и ла н б о ғ л и к л и г и н и т а ъ м и н л а ш д а , ам ал га
о ш и ри лган х ўж али к м у о м ал ал ар и н и ум ум лаш ти риш да, н азо р атн и т аш к и л к и л и ш д а 
яқ и н д ан ёрдам беради.
Р есп у б л и к ам и зн и н г м у стак и л давлат деб эъ л о н қ и л и н и ш и д а ё т и м и з д а г и
и к т и со д и й ,м аъ н ав и й ,м аф к у р ав и й ом илларн и рўёбга ч и к ар и ш учун асос яратди . 
У зб ек и ст о н дунё хам ж ам и яти ў р таси д а тен г хукукли д а вл ат д еб тан и лд и . Ҳ ар б и р
м устакил давлатнин г ўз м устакил й ўн алиш ига,икти соди ёти ва и ч к и -таш қ и сиёсатига 
эга б ў л и ш и ўз н авбати д а м и л л и й ҳ и со б -к и то б н и й ў л га қ ў й и л и ш и н и т ақ о зо этади.

---

Ҳ и с о б н и н г т у р л и у с у л л а р и н и қ ў л л а ш , ҳ и с о б т у р л а р и д а н ў р и н л и
ф о й д ал ан и ш д ан а со си й м ақсад х ў ж ал и к н и н г и қ ти со д и й к у р са т к и ч л а р и н и , улард а 
акс этти рилган м аълум отларни умумлаиггириб маълум бир вазиф анин г баж ар и л и ш и н и
таъ м и н л аш д и р .
Ҳ о зи р ги ш ар о и т д а ҳ и с о б н и н г асо си й в ази ф а л ар и д ан би ри
я го н а ҳ и с о б
ти зи м и н и яр ати б , турли х у ж ал и к м уом алалари н и к ам р аб олиш ҳам д а х ў ж ал и к н и
б о ш қ а р и ш н и с о д д а л а ш т и р и ш , б о ш қ а р и ш учун к е р а к л и м а ъ л у м о т л а р б и л а н
т езк о р л и к д а таъ м и н л аш д и р . Б ундай вази ф ан и ҳал қ и л и ш
х и со б ту р лар и н и би р- 
б и р и б и л а н б о ғ л и к х о л д а ё к и ай р и м
ҳ о л л а р д а я г о н а х и с о б т у р и д а н т ў ғр и
ф о й д ал ан и ш н и тал аб ки лад и . У ларн и кў л л аш
х ўж али кд а ам алга о ш и р и л ган ёки
амалга о ш и р и л и ш и белги лан ган ж ар аён л а р н и н г мазм унига хам бо ғл и кд и р . Х а л к
хўж апи ги да куйидаги ҳ и с о б турлари к ен г иш латилади:
- о п ер ат и в т ех н и к а хисоби;
- с тати сти к ҳисоб;
- бухгалтери я ҳ и со б и .
О п ер ати в тех н и к а хи соби . Х и со б н и н г бу тури ёрдам и да амалга о ш и ри лаётган
хў ж ал и к м уом алалари н и маълум би р вақт бирли ги даги ҳ о лати н и ан и к д аш ва бу 
тўғрид а зарур м аълум отн и олиш и м к о н и яти ярати лади . М и со л учун и ш ч и н и н г би р 
соат д аво м и д а т ай ёр л аган м ахсулоти н и о п ер ат и в кузати ш ни оли ш м ум кин. Бундай 
м аълум отларга теги ш ли а х б о р о т воси талари дан , тел еф о н ёки т ел е гр а ф о р к ал и хам 
эга б ўли ш м ум кин. О ли н ган м аълум отлар теги ш ли хуж ж атларда к ай д ки пи нм ай ди. 
О п ерати в т е х н и к а хи соби
иш лаб ч и к ар и ш ж ар аён и н и б о ш қ ар и ш , б е л п м а н г а н
р е ж а л а р н и н г б и р м еъ ё р д а б а ж а р и л и ш и н и н а зо р а т к и л и ш д а к е н г и ш л ат и л ад и . 
О п ерати в т е х н и к а хи соби ёрдам и да олинган м аълум отлар, б и р и н ч и д ан , теги ш ли
х и собот к ў р са тк и ч л а р и учун асос бў л и б хи соблан м ай ди , и к к и н ч и д ан , б ал ан с ёки
бо ш қа х и со б - к и т о б и ш л ар и д а ф ой д алан и лм ай ди .
Ш ун дай қ и ли б , о п ерати в ёки о п ерати в т ех н и к а хисоби ал о ҳ и д а х ў ж ал и к
о п е р а ц и я л а р и ва ж ар а ё н л а р и н и б е в о с и т а у л ар н и н г ам ал га о ш и р и л и ш и чоги д а 
бо ш қ ар и ш м аксад и д а т а ш к и л клли н ади ган ж ори й кузати ш ва н азо р ат ти зи м и ди р. 
Бундай х и со б н и одатда тегиш ли м аъмурий ж авобгар ш ахслар: м ех ан и к, м ухандис, 
м ехн ат ва иш ҳ ақи бўлим и и қти со д ч и си ва х к . оли б боради.
С т ат и с т и к ҳисоб. Ҳ и со б н и н г бу тури х а л қ х ўж али к 
т ар м о к л ар и д а кен г 
тарқалган б ў л и б , унда м уайян б и р 
ш арои тд а т ў л и қ кузати ш йўли б и л а н маълум 
бир тан л аб оли н ган ё к и б елги ланган со ҳ ан и н г и кти со д и й
и ж ти м о и й ў згари ш и
хисобга оли н ади .
С т ат и с т и к х и соб турида бу х и со б н и н г ўзи га хос усулларидан, ж ум ладан, 
статистик гурухлаш , уртача м икдор, индекс, c ia i n c m * кузатиш лардан ф ойдаланилади. 
Бу х и со б тури да к у п р о к м икдор ўлчов б и р ли к лар и қўллан и лади . С т а т и с ти к хи соб 
к у р с а т к и ч л а р и н и у м у м л а ш т и р и ш д а о п е р а т и в - т е х н и к а , б у х г а л т е р и я х и с о б и
кў р сатки ч л ар и д ан ф ой д алан и лад и .
Д ем ак, стати стик хисоб шундай хисоб тизими эканки, унинг ёрдам и да ом м авий 
хуж алик ёки иж тим оий ходисалар ҳақидаги маълумотлар йиғилади ва к ай та иш ланади. 
С тати сти к х и со б м аълум отлари к ў п и н ч а к о р х о н ал ар н и н г реж а, и ш л аб ч и к ар и ш , 
молия ва б о ш қ а б ўли м лари том он идан тай ёр л ан ад и . Б аъзи холлард а улар махсус 
кузати ш ва д а ст л аб к и х и соб ёрдам и да хам олинади .
Б у х г а л т е р и я х и с о б и . К о р х о н а ва т а ш к и л о т л а р н и н г х у ж а л и к ф а о л и я т и
улардаги м авж уд м аб лагларн и н г ҳолати га боғли кди р. 
М улк эгасига ўз м улкидан 
тўғри , сам ар ал и ф ой д алан и ш д а, уларн и н г т ў ли к ли ги н и таъм и н лаш да, б елги лан ган
иш лаб ч и к ар и ш д аги хар аж атл ар н и тар ти б га с оли ш д а бухгалтери я х и с о б и б ево си та 
ёрдам берад и . Б ухгалтери я 
ҳи соби н и тўғри т аш к и л ки л и ш т аш к и л о т га теги ш ли
м аб л агл ар н и й ў н ал и ш б ў й и ч а и ш л ати л и ш и н и таъм инлайди ва бехуда х ар аж ат л ар н и
кам ай ти р и ш и м к о н и н и берад и .
Б у х гал тер и я ҳ и со б и н и н г ўзи га хос хусусияти ш ун даки , у у зл у к си з, яъ н и
а м а л га о ш и р и л га н х ў ж а л и к м у о м а л а л ар и н и х у ж ж атл ар а со си д а ю р и т и л и ш и н и

---