£ з б е к и с т о н р е с п у б л и к а с и о л и й в а

qurildi.  1890-1905  yillarda  Toshkent-Orenburg  temir  yo‘li  qurilib,  Turkiston 

Rossiyaning  markazi  bilan  bog’landi.  1915  yilda  Buxoro-Qarshi  va  Termiz-Qarshi-

Shahrisabz-Kitob temir yo’li qurildi. Temir yo’llar qurilishi munosabati bilan Rossiyadan 

ko’plab  ishchilar,  injener-texnik  xodimlar  ko’chib  kelishdi  va  ular  qadimiy  Turkiston 

shaharlariga joylashtirildi, ular joylashtirilgan qism yangi shahar, erli aholi yashaydigan 

qism  eski  shahar  deb  ataladigan  bo’ldi.  Yangi  shaharlar,  jumladan,  Skobelev  (Hozirgi 

Farg’ona) shahri vujudga keldi.

 

Turkiston  Rossiyaning  markazi  bilan  temir  yo’l  orqali  bog’langach,  rus  kapitali 

(sarmoyalari)  o’lkaga  oqib  kelaboshladi.  Turkiston  xom  ashyo  bazasida  savdo-sanoat 

yuritish, zavod-fabrikalar qurishga intiluvchilarga Rus-Osiyo banki, Moskva savdogarlar 

banki,  Rossiya  davlat  banki  pul  qarz  berib  turdi.  Natijada  bir  qator  zavodlar,  savdo 

shohobchalari, oziq-ovqat ishlab chiqaruvchi korxonalar qurildi. Paxta va uni xarid qilish 

bilan  shug’ullanuvchi  30  ta  savdo  shohobchasi  vujudga  keldi.  1913  yilda  tuzilgan 

«Beshbosh»  degan  paxta-yog’  shirkati  Turkistonda  29  ta  paxta  zavodi  qurdi,  o’lkada 

etishtirilgan paxtaning 30 foizini xarid qilardi, 80 ming tonna paxta tolasini tashib ketar, 

160  ming  tonna  chigit  tayyorlardi.  Katta  sarmoyador  Vodyaevlar  Turkistonda 

«Vodyaevlar savdo uyi»ni tashkil etib, 30 ta paxta zavodi qurdi. Farg’ona vodiysidagi 

keng  paxta  dalalari,  temir  yo’llar,  paxta  tozalash  zavodlari  va  Ivanovo  to’qimachilik 

korxonalari  Vodyavlar  nazoratidagi  katta  kombinat  tarkibiga  kiritilgan  edi.  Ular  yiliga 

Farg’ona vodiysida etishtirilgan 7-8 million pud paxtani Ivanovoga tashib ketardi.

 

Mustamlakachilar qanchalik boyib borsa, arzon ishchi kuchi bo’lgan mahalliy 

aholi shunchalik qashshoqlashib bordi. Dehqonlar og’ir shartlar asosida qarz olardi,

 

184

 

---

qarzini to’layolmay o’ziga tegishli erini sotib, ersiz qolardi, mardikorlik, chorakorlik 

qilishga majbur bo’lardi. Ular yoki er egalari qo’lida yollanib batraklik qilishga yoki yangi 

ochilayotgan  korxonalarga  arzimagan  ish  hai  evaziga  ishlashga  majbur  bo’lardi.  Erni 

Rossiya  banklari  yoki  puldor  mahalliy  boylar  sotib  olardi.  Shu  tariqa  o’lkada  90-100 

gektarcha sug’oriladigan eri bo’lgan boy xo’jaliklari vujudga keldi. XX asr boshlaridagi 

ma’lumotlarga ko’ra o’lka aholisining 70 foizi kambag’al va qashshoqlar, 17 foizi o’rta 

hol, 13 foizi o’ziga to’q, boy oilalar hisoblanardi.

 

Rossiyalik  sarmoyadorlar  o’lkada  paxta  tozalash,  yog’  va  spirt  ishlab 

chiqarish, pivo, tamaki, un, qand, sovun, g’isht, ko’n, mis eritish, jun yuvish,ohak 

qizdirish  zavodlari  va  oziq-ovqat  korxonalari  qurib,  ulardan  mo’may  daromad 

olishni  yo’lga  qo’ydilar.  1908  yilda  o’lkada  378  ta  sanoat  korxonalari  faoliyat 

yuritgan  bo’lsa,  1917  yilda  ularning  soni  Buxoro  amirligi  va  Xiva  xonligida 

qurilgan korxonalarni ham qo’shib hisoblaganda 1200 taga etgan.

 

O’lkada  sanoat  tarmoqlarining  rivojlanishi  aholining  tabaqalanishiga  ta’sir  etib, 

milliy burjuaziya va ishchilar sinfi shakllana boshladi. 1914 yilgi ma’lumotlarga ko’ra 

o’lkada 49,5 ming ishchi bo’lib, ulardan 25,5 mingi sanoatda, 24 mingi temir yo’l va unga 

xizmat qiluvchi ustaxonalarda ishlagan. Turkistonda paxta tozalash zavodlari, do’konlari, 

tegirmonlar, katta-katta bog’ uzumzorlarga ega bo’lgan mahalliy burjuaziya tabaqasi ham 

faoliyat yuritdi. Mahalliy aholiga mansub ishchilarga rossiyalik ishchilarga nisbatan 2,5-

3,5  baravar  kam  ish xaqi  to’langan.  Dehqonmi,  mardikormi,  ishchimi  mahalliy  aholi 

Rossiya mujiklari va ishchilari oldida kamsitilardi.

 

Turkiston  Rossiyaning  jahon  bozorlarida  o’tmaydigan  tovarlari  sotiladigan 

bozorga  aylantirildi.  1895  yilda  Turkistonda  Rossiya  korxonalarida  tayyorlangan  6 

million so’mdan ortiqroq summada temir, mis, chinni buyumlar, gazlama, yog’och, choy, 

oziq-ovqat va boshqa buyumlar sotilgan bo’lsa, 1914 yilda sotilgan buyumlar salmog’i 

243  million so’mdan  oshib ketdi. Sotilgan maxsulotlarning 40 foizi o’lkadan tashib 

ketilgan paxtadan Rossiya to’qimachilik korxonalarida to’qilgan gazlamalar tashkil etardi. 

Rossiya  savdo-sanoatchilari  Turkistonda  sanoat  mahsulotlari  sotishdan  ham, 

Turkistondan xom- ashyo sotib olishdan ham katta daromad olardilar.

 

Shunday  qilib,  Turkiston  nafaqat  Rossiya  davlatining,  shuningdek,  rossiyalik 

savdo-sanoatchilar manfaatiga xizmat qiladigan o’lkaga aylantirildi.

 

Rossiya  imperiyasi  Turkiston  xalqini  ma‘naviy-madaniy  jihatdan  tutqinlikka 

solish, o’zining uzoqqa mo’ljallangan manfaatiga bo’ysundirish siyosatini yuritdi. Uning 

mohiyati,  mazmuni  mahalliy  xalqni  uning  milliy,  tarixiy  ildizlaridan  uzib  tashlash, 

xalqning  ma’naviy,  madaniy,  tarixiy  merosini  yo’q  qilish,  ruslashtirishdan  iborat  edi. 

Turkiston  general-gubernatorligining  Farg’ona  viloyati  harbiy-gubernatori  Skobelev 

shunday  deb  yozgan  edi:  «Millatni  yo’q  qilish  uchun  uni  qirish  shart  emas,  uning 

madaniyatini,  san’atini,  tilini  yo’q  qilsang  bas,  tez  orada  o’zi  tanazzulga  uchraydi»

1

. 

Turkistonda ana shunday yovuz qarashlarga mos siyosat va amaliyot yuritildi.

 

Turkistonning noyob tarixiy, ma’naviy, madaniy boyliklari talon-taroj qilindi. 

1870 yilda Toshkentda ochilgan kutubxona va 1876 yilda tashkil etilgan muzeyda

 

Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. T., Sharq, 1998, 24-bet 

185

 

---

o’lkaning  ma’naviy-madaniy  hayotini  aks  ettiruvchi  oltin,  kumush,  misdan  yasalgan 

qimmatbaho  buyumlar,  gilamlar,  amaliy  san’at  namunalari,  tarixiy  yodgorliklar,  arxiv 

hujjatlari, qo’lyozma kitoblar va boshqa osori-atiqalar to’plandi. Ular ko’rikdan o’tkazilib, 

qimmatbaho va nodir deb baholanganlari Peterburg va Moskvaga tashib ketildi. San’at 

darajasida  ishlangan  Muhammad  Rahim  taxti,  Amir  Temur  maqbarasining  naqshinkor 

darvozasi,  undagi  bitiklar,  oynalar,  oltin  koshinlar,  Ahmad  Yassaviy  maqbarasidagi 

naqshinlar, katta qozon («Nazir-niyoz qozoni»), turli tarixiy buyumlar, noyob kitoblar va 

boshqalar shular jumlasidandir.

 

Islom  diniga  e’tiqod,  ruhoniylar,  masjid  va  madrasalar  oyoq  osti  qilina 

bordi. Rossiya ma’murlari musulmon muassasalari, madrasa ishlariga aralashib, 

ularning faoliyatini tobora cheklab bordi.

 

Maorif  va  madaniyat  sohasida  ruslashtirish  siyosati  yuritildi.  Turkistonlik  bolalarni 

ruslar  bilan  aralashtirib  o’qitish  va  tarbiyalash  g’oyasi  ilgari  surildi  va  1884  yilda 

Toshkentda  dastlabki  «rus-tuzem  maktabi»  ochildi.  XIX  asr  oxirida  ularning  soni 

yuztadan  oshib  ketdi.  Bunday  maktablarda  rus  va  o’zbek  muallimlari  dars 

mashg’ulotlarini  o’tadigan  bo’ldi.  Maqsad  o’zbek  yoshlariga  rus  tilini  o’rgatish  va  rus 

turmush  tarzini  singdirish  edi.  Chorizm  ma’murlari  erli  aholi  bolalarini  «rus-tuzem 

maktablari»ga jalb qilish, qiziqtirish uchun o’lkadagi mahalliy ma’muriyat boshqaruvida 

rus  tilini  bilganlar  ishlaydi,  degan  talabni  qo’ydilar.  Bu  talabdan  maqsad  «erlilarda 

mansabga qiziqib» rus tilini o’rganish, ruslashish manfaatini uyg’otish edi. Rus tilini 

bilgan mahalliy aholi vakillariga imtiyozlar yaratildi. Shu tariqa, o’lkada ish yuritish asta-

sekin rus tiliga o’tkazilabordi.

 

Chor  ma’murlari  mahalliy  aholiga  Rossiyaning  ulug’vorligini  ko’rsatish, 

evropacha  turmush  tarziga  qiziqtirish  uchun  Rossiyaning  markaziy  shaharlariga 

sayohatlar  uyushtirdilar.  Katta  yoshdagilarni,  shuningdek,  yoshlarni  guruh-guruh  qilib 

Peterburg,  Moskva  va  boshqa  shaharlarga  olib  borib  oq  podshohning  qudratini,  baland 

imoratlar, ishlab chiqarish korxonalarini ko’rsatishardi. Mustamlakachilar sayohatchilar 

o’z  yurtiga  qaytib  borgach,  Rossiyaning  ulug’vorligi  haqida  vatandoshlariga  so’zlab 

beradi, Rossiya tarkibida bo’lganidan g’ururlanadi, degan maqsadda edilar. Bu tadbirlar 

ruslashtirish manfaatlarini ko’zlab uyushtirilardi.

 

Mustamlakachilarning  erli  aholi  turmushiga  ma’naviy-ruhiy  tazyiq  o’tkazish 

dasturida  o’lka  xotin-qizlarini  ruscha  hayot  tarziga  o’rgatish  masalasiga  alohida  o’rin 

berilgan edi. Shu maqsadda shaharlarda xotin-qizlar ambulatoriyalari tashkil etilib, ularda 

rus shifokorlari faoliyat ko’rsatdi. Ambulatoriyalarda ayollarga zarur tibbiy maslahatlar, 

tibbiy  yordamlar ko’rsatildi, bu ijobiy hol, albatta. Shu bilan birga ayollarga ruscha 

turmush  tarziga  o’tish,  ularning  farzandlari  tarbiyasiga  ta’sir  etish,  pravoslavcha 

qarashlarning  afzalligi,  «paranji  zulmidan  xalos  bo’lish,  ochilish»  zarurligi  haqida 

tashviqot-targ’ibot ham qilinardi.

 

Mustamlakachi  ma’murlar  ruslashtirish  siyosatini  yuritsalarda,  rus  tilini  yaxshi 

o’zlashtirgan ziyolilarga shubha bilan qarardi, ular ustidan nazorat, tazyiq uyushtirardi.

 

Xulosa  qilib  aytganda,  maorif  va  madaniy  hayotda  ham  chorizmning 

mustamlakachilik  siyosati  yaqqol  namoyon  bo’ldi.  O’lkaning  madaniy-ma’rifiy 

hayotini cheklab, o’z manfaatlariga bo’ysunduruvchi yo’l tutdi. Chorizm buyuk

 

186

 

---

davlatchilik g’oyalarini Turkistonga zo’rlik bilan joriy etdi, milliy madaniyat va 

ma’naviy  qadriyatlarni  toptadi.  To’g’ri,  Rossiya  imperiyasi  Turkistonda 

kommunikatsiya  va  ishlab  chiqarish  tarmoqlarini  rivojlantirish,  milliy  kadrlarni 

tayyorlash, ma’rifatchilik va aholini jahon madaniyatidan bahramand qilish kabi 

ijobiy tadbirlarni ko’rdi. Biroq mustamlakachilik siyosati va amaliyoti o’lkaning 

iqtisodiy,  ma’naviy-madaniy  taraqqiyotiga  jiddiy  salbiy  ta’sir  ko’rsatdi.  «Bu 

salbiy oqibat tashqaridan olib kirilgan tsivilizatsiya natijalaridan ko’ra bir necha 

barovar ortiq edi».

1