£ з б е к и с т о н р е с п у б л и к а с и о л и й в а

3. Chorizm mustamlakachilik zulmiga qarshi milliy ozodlik harakati

 

Chor Rossiyasining Turkistonda joriy etgan ma’muriy- boshqaruvi tizimi xalqning 

boshiga solingan siyosiy sirtmoq bo’ldi. Bosqinchilar avvalo, Turkiston boyliklarini talon-

taroj qildi, so’ngra o’lkani xom ashyo bazasiga aylantirib iqtisodiyotni o’z manfaatlari 

yo’lida  jilovlab  oldi.  Og’ir  soliqlar,  g’ayriqonuniy  majburiyatlar  aholini  tobora 

qashshoqlashtirib  bordi.  Mustamlakachilar  mahalliy  aholining  milliy  qadriyatlari,  urf-

odatlarini oyoq osti qilardi, ma’naviy zug’um kuchayib borardi.

 

Rossiya  Turkistonni  o’z  mustamlakasiga  aylantirgach,  uning  siyosiy,  iqtisodiy, 

ma’naviy-madaniy zulmi kuchayib bordi. Chorizmning mustamlakachilik zulmiga qarshi 

xalqning  noroziligi,  nafrati  oshib  bordi,  qo’zg’olon  ko’tarishiga  sabab  bo’ldi. 

Qo’zg’olonlarning  harakatlantiruvchi  kuchi  dehqonlar,  shahar  hunarmand-kosiblari, 

kambag’allar  bo’ldi.  Bu  harakatlarda  vatanparvar  ruhoniylar,  milliy  g’ururini 

yo’qotmagan boy zamindorlar ham ishtirok etdilar.

 

1879  yilda  600  ga  yaqin  g’alayonchi  Farg’ona  viloyat  boshqarmasi  binosini 

qurshab  olib,  harbiy  gubernatordan  Marg’ilon  tumanidan  olinayotgan  soliqlarni 

kamaytirishni talab qiladi. G’alayonchilar avzoidan cho’chigan, vaziyatning jiddiyligini 

anglagan  viloyat  harbiy  gubernatori  bo’lajak  katta  janjalning  oldini  olish  maqsadida 

xalqqa yon bosib, ularning talablarini o’rganib chiqishga va’da beradi va g’ayriqonuniy 

soliq yig’uvchilarni aniqlab, ularni ishdan chetlashtirishga majbur bo’ladi.

 

1880-1883 yillarda mustamlakachilik zulmiga qarshi qator chiqishlar bo’lib o’tdi. 

Xo’jand, O’ratepa, Namangan, O’sh va Chustda ko’tarilgan qo’zg’olonlar bunga misol 

bo’la oladi.  Manbalarda  1885-1892  yillarda  Farg’ona viloyatida  xalqning 205  marta 

siyosiy chiqishlari, harakatlari ko’tarilgani qayd etilgan.

 

Farg’onadagi vaziyatdan cho’chigan viloyat harbiy-gubernatori Vrevskiy aholidan 

ko’z-quloq bo’lib turish uchun Markaziy hukumatga maxfiy siyosiy politsiya xizmatini 

tashkil  etish  taklifini  ilgari  suradi.  U  Farg’ona  viloyatining  har  bir  tumanida  maxfiy 

ayg’oqchilar tarmog’ini vujudga keltirish uchun o’z ixtiyoridagi mablag’dan foydalandi. 

O’lkaning  oliy  harbiy-siyosiy  doiralari  tobora  kuchayib  borayotgan  norozilik  to’lqinini 

pasaytirish uchun ta’sirchan vosita izlay boshladi. Qurolli kuchlar va politsiya xizmatini 

kuchaytirish tadbirlari uchun bir yilda 5,5 mln. so’m sarflanardi. Holbuki, undan ham

 

1

 Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot 

kafolatlari. –T.: O’zbekiston, 1997, 55-bet. 

187

 

---

muhim hisoblangan temir yo’l uchun bor yo’g’i 190 000 so’m ajratilganini hisobga olsak, 

chor hukumatining xalq harakatidan naqadar xavotirga tushgani aniq bo’ladi

1

.