Tashkilotda menejerlar mehnatining tarkibiy taqsimianishi
Mehnatning
vertikal
taqsimianishi
Funksional quyi tizimlar bo'yicha mehnatning gorizontal
taqsimianishi
Darajalar bo'yicha
Marketing
Ishlab
chiqarish
Xodimlar
Innovatsiya
Moliyaviy
boshqarish
Oliy
0‘rta
Birinchi (pastki)
3)
Mehnatni
texnologik
taqsimlash.
Boshqarish
jarayonida
menejerlaming roli bo'yicha mehnatni taqsimlash texnologik taqsimlash deb
ataladi, u bajarilgan ishlaming tabiati va murakkabligini, shuningdek, ish uchun
javobgarlik darajasini hisobga olgan holda amalga oshiriladi.
Ushbu mezonlarga ko‘ra, boshqaruv apparati tarkibida xodimlarning uchta
toifasi mavjud:
-rahbarlar,
-mutaxassislar,
-xodimlar (yordamchi xodimlar, texnik ijrochilar).
Boshqarmada tashkilotning muayyan faoliyat turlari bo‘yicha qaror qabul
qilish uchun zarur vakolatlarga ega bo‘lgan va ish natijalari uchun to‘liq
javobgarlikni o‘z zimmasiga olgan ma’lum bir jamoani boshqaradigan ishchi
— rahbar markaziy o‘rinni egallaydi. Zamonaviy milliy iqtisodiyotda "rahbar"
konsepsiyasining sinonimi sifatida "menejer" (boshqaruvchi) tushunchasi
qo‘llanila boshlandi. Menejer- bozor sharoitida faoliyat yuritadigan firma
faoliyatining muayyan turlari bo‘yicha qaror qabul qilish sohasida vakolatga
ega bo‘lgan rahbar yoki boshqaruvchidir.
"Menejer" atamasi quyidagilarga nisbatan amaliy qo‘llaniladi:
-
ayrim bo‘linmalar (boshqarmalar, bo'limlar) doirasida muayyan turdagi
ishlami tashkilotchilariga;
-
rahbarga bo‘ysunuvchilarga nisbatan;
-
zamonaviy usullar asosida ishni tashkil etuvchi har qanday darajadagi
ma’muriyatlarga nisbatan.
Boshqamv jarayoni texnologiyasi nuqtai-nazaridan rahbaming vazifalari,
birinchi navbatda, qaror qabul qilish va ulami amalga oshirishni tashkil etishga
qaratiriladi.
Rahbarlik lavozimlarini tasniflash:
-korxona rahbari (bosh direktor, direktor, mudir, kapitan-direktor, boshliq,
boshqaruvchi);
-
ta’lim muasasasi rahbari (bosh arbitr, bosh shifokor, rektor, direktor,
prezident, boshqaruvchi, boshliq);
-
xizmat yoki bo‘linma rahbari (usta, boshliq, rais, rahbar, direktor, dekan,
mudir, bosh mutaxassis).
Mutaxassislar echimlami ishlab chiqish va ishlab chiqishni amalga oshirib,
ulaming haqiqiyligini va muvofiqligini ta’minlaydilar. Ulaming faoliyatining
asosiy xususiyati shundaki, ular rahbarlaming buyruqlari va buymqlari, texnik
va texnologik standartlar, faoliyatning tashkiliy qoidalari va maxsus bilimlar
bo‘yicha aniq malaka talablari asosida qoidalardan chiqib kelmagan holda
ishlaydi.
Ulaming faoliyatida mantiqiy operatsiyalar ustunlik qiladi, bu esa,
ijodkorlikni istisno qilmaydi. Muayyan sohada ishlaydigan mutaxassislar uchun
172
quyidagi lavozimlar ajratiladi:
-muxandislik-texnik ishlar;
-iqtisodiy ishlar;
-qishloq xo‘jaligi tarmoqlari, zootexnik, baliqchilik va o‘rmon- jihozlash
ishlari profillari;
-tibbiy xizmat, xalq ta’limi, fan, madaniyat, san’at, yuridik xizmat
ko‘rsatish xizmatlari.
Xodimlar asosan butun jarayonni axborot bilan ta’minlash bilan
shug‘ullanadi: axborotni yig‘ish, uzatish, qayta ishlash, saqlash va yangilash.
Ulaming faoliyatining o‘ziga xosligi standart protseduralar va operatsiyalardan
foydalanishdir va u ko‘proq tartibga solinishi mumkin. Texnik ijrochilaming
ishi mantiqiy va texnik operatsiyalar tomonidan boshqariladi.
Ishning texnik ijrochilari quyidagilar bilan band boiadi:
-
hisobga olish va nazorat qilish;
-
hujjatlami tayyorlash;
-iqtisodiy xizmatlar bilan.
Menejeming barcha professional faoliyati va uning o‘zgarishi natijasida
yuzaga keladigan holatlar murakkab vaziyatlaming tarkibiy qismlami
birlashtirish jarayonini ifodalaydi. Bundan tashqari, xodimlami boshqamvning
rejalashtirilgan va amalga oshiriladigan barcha harakatlari, ulaming to‘g‘ridan-
to‘g‘ri va vositachilik natijalari, birinchi navbatda, muayyan harakatlar
birlashuvini ifodalaydi
47
.
Bu menejer mehnatining tarkibiy qismlarini juda keng doirasini farqlash,
aniqlash va hamkorlik qilish zaruratini keltirib chiqaradi. Bunday muammolami
hal qilish asosida kasbiy rahbarlik jarayonining alohida faoliyat turlari yotadi.
Xodimning maqsadini, mehnatini har doim rejalashtirish, uning faoliyat
turlarini bir darajada yoki boshqa darajada tashkil etish, ajratish,
ixtisoslashtirish, taqsimlash va kooperatsiya qilishga muhim hisoblanadi
48
.
Bunday tartibning tabiati, maqsadga muvofiqligi, ketma- ketligi, mahsuldorligi
tashkilotni boshqarish va tushunish uchun zaruriy asoslardir. Menejeming
vazifasi- harakatlaming bajarilishini maqsadli ravishda aniqlash, ta’minlash,
kuzatib borish va optimallashtirishdir. Dastlab, rahbaming vazifalaridan biri
evolyusion tarzda ajralib turishi yoki yuzaga keladigan har qanday
muammolarga javob berishi lozim.
Tashkilotning ixtisoslashuvi, mehnat taqsimoti va kooperatsiyasini ajratish
jarayonlari turli funksiyalarni yuzaga kelishiga, funksional tashkilotning paydo
bo'lishiga va shakllanishiga olib keldi.
47
Лодон Дж., Лодон К. Управление информационными системами. - 7-е изд., сер. «Классика МВА» / Пер. с англ. под ред.
Д.Р. Тругнева - СПб.: Питер; 2005 - 912 с
48
Свистунов В. М. Управление развитием персонала производственной организации: теоретические и прикладные
аспекты: Автореферат диссертации на соискание ученой степени д.э.н.: ГУ У. - М., 2005
173
Jamiyatda funksional tashkilotni shakllantirish jarayoni obyektiv va
subyektiv sabablar majmuasidan kelib chiqadigan ikki tomonlama xususiyatga
ega. Har qanday korporatsiya paydo boiishi yoki yuzaga kelishi muayyan
ijtimoiy tashkilotning individual tarkibiy qismlarini birlashtirish jarayonida
amalga oshiriladi.
Boshqamv funksiyalarining juda keng va xilma-xil tarkibini tuzish klassik
(A. Fayoldan G. Teylorgacha) va zamonaviy, an’anaviy va innovatsion
g‘oyalami (U. Dunkandan P. Drukergacha) boshqarish tuzilmasining asosiy
tushunchalarini ishlab chiqish va taqdim etishdan iboratdir. Ulaming barchasi,
tanlangan yondoshuvlarga qarab bir nechta ajratilgan va tasniflangan
guruhlarga qarab tuzilgan boshqamv funksiyalarining aniq belgilangan tarkibini
ajratish zarurlini taqoza etadi.
Mahalliy tadqiqotchilar va menejment amaliyotchilarining ko‘pchiligi
ilmiy, o‘quv-uslubiy jihatdan asoslangan va deyarli talab qilinadigan
pozitsiyalardan quyidagi boshqamv funksiyalari gumhlari ajratiladi:
-umumiy (asosiy);
-aniq (tarkibiy);
-amaliy (agregatlashgan);
-ishlab chiqarish (kombinatsiyalashgan);
-xususiy (boshlanglch).
Ushbu tuzilma zamonaviy boshqamv funksiyalarining mutloq ko‘pchiligini
o‘rganish va qoilash uchun asos boiib xizmat qiladi.
Bir qator asosiy elementlaming kombinatsiyasi bilan shakllantiriladigan
boshqaruv funksiyalarining hosilalari dastur, tartib, texnologiya va ishlab
chiqarish tartib-tamoyillarini loyihalashtirish, ishlab chiqish, qurish va amalga
oshirishning asosiy elementlariga aylanadi va tashkilot maqsadlariga erishadi.
Shu ma’noda, mehnatning funksional mazmunining tarqalishi tashkilotda
menejeming natijadorligi va samarali faoliyatini amalga oshirish va amalga
oshirishning asosiy, konstruktiv resurslari va adaptiv salohiyatini ta’minlaydi.
Menejer va uning bo‘ysunuvchilari harakatlarini muayyan funksiyalarga
farqlash rivojlanish jarayonining zarur bosqichi boiib, barcha ajratilgan
bosqichlaming bajarilishini muayyan bo'linmalar, tuzilmalar, birlashmalar va
boshqalar bilan takomillashtirish va qayta taqsimlashni ta’minlaydi. Bu
tashkilotning iyerarxik modelini qurishda, ish ta’riflarida, shakllar va
boshqalami aks ettirishda qo‘llaniladi.
Boshqaruv mehnatining samarali taqsimianishi faqat maxsus faoliyat
turlarini birgalikda tashkil etish manfaatlariga bo‘ysunishni ta’minlaydigan
mexanizmlardan bir vaqtning o‘zida foydalaninish demakdir.
Kooperatsiya- tashkilotning umumiy maqsadlari yoki maqsadlariga erishish
uchun birgalikda ishlashni anglatadi.
Kooperatsiyaning mexanizmlari sifatida: tashkilotning umumiy qadriyatlari
174
va madaniyatini, rivojlanish strategiyasi va rejalarini, axborot ochiqligini, aloqa
kanallarini, menejerlarni o‘qitish tizimini va boshqalami keltirish mumkin.
Mehnat kooperatsiyasining muhim usuli-boshqaruvning tashkiliy tuzilmasi
hisoblanadi. U quyidagilami ta’minlaydi:
-bir yoki bir nechta mezonlarga muvofiq turli tadbirlami guruhlash; -
kimning ishi yoki qanday vazifalari va qaror qabul qilish vakolatiga ega
boiishini taqsimlash;
-aloqa kanallarini tashkil etish va axborot almashish va umumiy
harakatlami muvofiqlashtirish mexanizmlarini yaratish.
Birgalikdagi faoliyatni amalga oshirish uchun zarar boigan odamlar va
boshqa resurslami tashkil etish ham muvofiqlashtirishni talab qiladi.
Muvofiqlashtirish-boshqaruvning umumiy funksiyasi bo‘lib, ular o‘rtasida
oqilona aloqalar (kommunikatsiyalar) o'matish orqali tashkilotning barcha
bo‘g‘inlarining ishida izchillikka erishishni ta’minlaydi.
Uni amalga oshirish uchun quyidagilardan foydalanish mumkin: -hujjatli
manbalar (hisobotlar, hisobot yozuvlari, tahliliy materiallar); -yuzaga keladigan
muammolami muhokama qilish natijalari (uchrashuvlar, yigllishlar, intervyular
va boshqalar).
Faoliyatda aloqa texnik vositalari katta rol o‘ynaydi, bu esa, oddiy
ishlardagi muammoalarga tezda javob berishga, quyi tizimlar o‘rtasidagi o'zaro
aloqani o‘matishga, resurslami optimallashtirishda va boshqaruv jarayonining
barcha bosqichlarini muvofiqlashtirishga yordam beradi. Tabiiyki, barcha
darajadagi rahbarlar va ijrochilaming mustaqilligi va mas’uliyati ortib
borayotgan sharoitda ishlaming gorizontal
175
muvofiqlashtirilishini ta’minlaydigan norasmiy aloqalar soni ortib boradi. Shu
bilan birga, agar boshqaruv tuzilmalari "tekis" bo‘lsa, vertikal muvofiqlashtirish
zarurati kamayadi.
Tashkilot rahbarlari tomonidan bajariladigan murakkab va mas’uliyatli
vazifalar ulaming ishining o‘ziga xos mas’uliyatlarini va xususiyatlarini
belgilaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |