*/ V /*v • •.* • j menejment nazariyasi 0‘quv qollanma 0‘zbekist0n respublikasi oliy va 0‘rta maxsus ta’lim vazirligi

2.
 
KORPORATIV NAZORATNING KELIB CHIQISHI VA 
MOHIYATI 
Iqtisodiy  faoliyatda  asosiy  masalalardan  biri  -  bu  olib  borilayotgan 
biznesning foydasini kim oladi(olish imkoniga ega) yoki uni kim nazorat qiladi 
degan  muammo  yotadi.  “Nazorat”  tushunchasi  bu  yerda  biror  narsa  haqida 
ma’lumot olish va biror narsaga ta’sir qilish, biror narsani boshqarishni nazarda 
tutadi. Shu bilan birga, faol va passiv nazorat tizimning hatti-harakatini aniqlash 
yoki u haqda ma’lumot olish imkoniyatini bildiradi.
 
Tashkilotning  aksiyadorlari  direktorlar  kengashi  vakillari  orqali  bevosita 
uning  boshqaruviga  ta’sir  ko‘rsatadi,  va  shu  tariqasi  nazorat  qilishni  amalga 
oshiradi
58
.  YA’ni  aksiyadorlar  tashkilotni  boshqarmaydi,  balki  unga  ta’sir 
ko‘rsatadi.  Tashkilot  umumiy  holda  menejer  (ta’minotchilar.  ishlab 
chiqaruvchilar, marketologlar, xodimlar)lar tomonidan boshqariladi.
 
Ular  nazorat  funksiyalarini,  shu  jumladan,  passiv  marketing  nazorat 
funksiyalarini  amalga  oshiradilar.  Bunda  tashkilot  resurslar  taqsimoti 
jarayoniga  eng  katta  ta’sir  ko'rsatuvchilami  nazorat  qiladi.  Ammo  bu  ta’sir 
                     
57
  Suyunov D.X. Koiporativ boshqaruv mexanizmi: inuammo va echimlar. Monografiya. - Т.: Akademiya.2006. - 116 
58
 
А. М. Лялина. Теория менеджмента: Учебник для вузов. СтандартЗ-го поколения. — СПб.: Питер. 2009. стр-322. 

---

195 
 
qanday aniqlanadi? Aksionerlar nazorat qilish jarayonida ulaming hatti harakati 
biznesga  qanchalik  ta’sir  qiladi?  Bu  savollarga  javob  berish  uchun,  iqtisodiy 
faoliyat  asoslarini,  subyektlaming  o‘zaro  ta’sir  jarayonlarini  farqlash,  ulaming 
tabiatini to‘g‘ri tushunishni talab qiladi.
 
Biznesning asosida resurslar almashinuvi yotadi, ya’ni kimgadir pul kerak, 
o‘z  mehnatini  iror  narsaga  almashinishga  tayyor,  vaqt  va  boshqa  resurslar. 
Tashkilot  uchun  xom  ashyo  va  mareiallar,  ishlab  chiqarish  va  ofis  binolari 
kerak,  ular  uchun  pul  toiashga  tayyor.  Odamlar  mehnatidan,  bilimlaridan  va 
ko‘nikmalaridan  foydalangan  holda,  tashkilot  mahsulotni  yaratadi  va  ulami 
keyinchalik  mijozlaming  pullari  bilan  almashadi,  ya’ni  realizatsiya  qiladilar. 
Natijada  almashinuv  jarayonlarida  o‘zaro  ta’sir  o'tkazadigan,  resurs  oqimlari 
shakllangan,  ya’ni  muayyan  resurslarga  ega  bo‘Igan  subyektlar  tizimi 
shakllanadi. 
Ushbu 
oqimlaming 
bir 
yoki 
bir 
nechasi 
tizimning 
tashabbuskorligiga  qaratilgan.  Shunday  qilib,  savdo  tizimi(kommercheskaya 
sistema) yaratiladi.
 
YA’ni  biznes  -  subyektlaming  o‘zaro  ta’sirining  natijasidir,  mavjud 
resurslarini  zarur  bo‘Igan  boshqa  resurslarga  almashtirishdir.  Bunday 
hamkorlik  tashkilot  doirasida  bo‘lganda  va  u  yaratgan  qoidalar  bilan  tartibga 
solinsa, biz korporativ munosabatlar haqida gapiramiz.
 
Korporatiya  deganda  o‘zaro  munosabatlar  jarayonida  turli  resurs  egalari 
o'rtasidagi aloqalar tushuniladi. Ular resurslami topshirishning maxsus holati va 
mulkka  egalik  qilish,  undan  foydalanish,  tasarruf  etish  uchun  iqtisodiy 
imkoniyatlami  ishtirokchilar  tomonidan  amalga  oshirishni  o‘zgartirish  kabi 
subyektlaming ko‘plab tarkibi bilan tavsiflanadi.
 
Resurslar  iqtisodiy  faoliyatning  pul  koiinishida,  moddiy  va  nomoddiy 
qiymat ko‘rinishida, axborot, intellektual mulk, yoki boshqa qo‘rinishdagi fizik 
obyekt (masalan, ofis) va boshqa ko‘rinishlarda bo‘lishi mumkin.
 
Qiymat quyidagi ko‘rinishlarda aniqlanadi:
 
-Insonlaming ehtiyojlarini qondirish uchun resurslardan to‘g‘ridan-  to‘g‘ri 
yoki  transformatsiya  yoii  bilan  foydalanish  imkoniyati.  Masalan,  oziq-ovqat, 
uy-joy, pul, boshqa moddiy va axborot resurslari va hokazo;
 
196 
-Sharoitlami  yaratish  uchun  resurslardan  foydalanish  imkoniyati,  bunda 
inson  ehtiyojlarini  qondirish  maqsadida  ushbu  yoki  boshqa  resurslami  siz 
foydalanishingiz  mumkin  bo‘Igan  narsalarga  almashtirishingiz  mumkin, 
faoliyatni tashkil etishga xizmat qiladigan(texnologiyalar va qoidalami) axborot 
resurslarini,  ishlab  chiqarish  uchun  zarur  bo‘lgan  moddiy  resurslar, 
mijozlaming ehtiyojlari to‘g‘risidagi axborot, reklamani yanada aniq hisoblash 
imkonini beradi materiallar va boshqalar.
 
U  yoki  bu  ko‘rinishdagi  resurslar  yordamida  ijtimoiy  tizimni  yaratish 
uchun quyidagi shartlami bajarish yetarli:
 

---

 
•
 
u eng kamida bitta subyektning o‘zaro ta’sir jarayonida qimmatli boiishi 
kerak. U doimo boshqa resurslardan voz kechishga tayyor boiishi kerak. Buning 
uchun u juda nayob, kam uchraydigan va doimo unga ehtiyoj boiishi kerakligi.
 
•
 
tizim va uning  maqsadli funksiyasining o‘ziga xos xususiyatlaridan va
 
korporativ  munosabatlarning  muayyan  ishtirokchilari  hamda  ulaming 
ehtiyojlari mavjudligi sababli u aynan ushbu tizim uchun juda kerakligi.
 
Masalan,  o‘g‘itlar  -  bu  qishloq  xo‘jaligida  juda  qimmatbaho  resurs,  lekin 
boshqa korxona uchun mutlaqo kerak emas.
 
Savdo tizimni shakllanishida resurslar hech qanday vazifani bajarmaydi.
 
Resurslar  faqat  korporativ  tizimda  subyektlaming  o‘zaro  ta’sirida 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki bilvosita ishtirok etishi mumkin.
 
Biznes uchun insonlar resurs manbai hisoblanadi. Savdo tizimi bilan o‘zaro 
aloqa  o‘matilganda  insonlar  eng  kerakli  resursga  aylanadi.  Har  qanday  resurs 
kimgadir  tegishli  boisa,  ba’zi  resurslar  insondan  ajralmagan  boiadi.  Masalan, 
insondan fikrlash qobiliyatini ajratish mumkin emas.
 
Jamiyat  odamlami  moddiy  va  nomoddiy  obyektlarga  egalik  qilish  huquqi 
imkoniyatlarini chegaralaydi.
 
Albatta,  odamlarlaming  ruxsatisiz  bu  obyektlar  olib  qo‘yilgan  yoki 
foydalanilgan  taqdirda,  insonlarga  bunday  holat  uning  shaxsiyatiga  tekkan 
boiadi,  undan  keyin  o‘z  huquqlarini  tegishli  ijtimoiy  mexanizmlardan 
foydalanib  himoya  qilishi  mumkin  bo‘ladi(huquqni  muhofaza qilish organlari, 
jamoatchilik fikri va boshqalar).
 
Ba’zi  resurslar  nisbatan  erkin  tarzda  olinishi  mumkin,  ammo  insondan 
ajralmaydigan resurslardan juda ko‘p foydalanish talab etiladi.
 
0‘zaro  axborot  almashinuvini  ta’minlash  mumkin,  ammo  axborotni 
ishlatish uchun maxsus bilim va ko‘nikmalar talab etiladi.
 
Korporativ munosabatlar ishtirokchisi(KMI) - ijtimoiy- iqtisodiy tizimning 
maqsadli funksiyasini amalga oshirish uchun zarur bo‘Igan resurslami kerakli 
tashkilot(firma)larga  uzatishda  ishtirok  etidigan  yuridik  shaxs  yoki  shaxs. 
Maqsadli  funksiya  ijtimoiy-  iqtisodiy  tizimning  resurslar  oqimini  generatsiya 
(ko‘p  hollarda  -  pullik)sidir.  KMI  taqdim  etilgan  resurslar  evaziga  kutilgan 
foydani olishga intiladi va ijtimoiy tizimda ishtirok etadi.
 
Har  qanday  vaqtda  tashkilotning  resurslari  uning  ishtirokchilari  o‘rtasida 
bir xil tarzda taqsimlanadi.
 
Kimdir  moddiy  va  /yoki  boshqa  ko‘rinishdagi  resurslami  tasarmf  etish 
imkoniyatidan  foydalanadi.  Biror  narsa  bo‘yicha  tuzilgan  shartnomalar 
xulosalari  va  shu  asosida  ular  tashkilotning  resurslarini  qoiga  kiritadilar. 
Kimdir  ofis  uskunalarini,  transport  vositasini,  ofisni,  intellektual  va  boshqa 
odamlaming resurslarini ishlatadi.