" s h a r q " n a sh r iy o t -m a t b a a a k s iy a d o r L ik k o m pa n iy a si bosh t a h r ir iy a t I

6 - § .  N orm ativ-huquqiy  hujjatning  tili  va  uslubi

Til  o d a m la r  o ‘rtasida  alo q a  qilish,  b ir-b irin i  tu sh u n ish ,  in so n   faoliya- 

tin in g   b arch a  so h alarid a  birgalikda  faoliyat  y u ritish n in g   m u h im   vosita- 

sidir.  N o rm a tiv   hujjatlar  tili  m u ay y an   x u susiy atlar  va  q o n u n iy a tlarg a  ega 

b o ‘lib,  u lar  m u staqil  ilm iy  ta d q iq o tla r  m avzuini  tashkil  e ta d i1.  Q o n u n  

ijodkorligi,  h u q u q n i  qoT lash  va  ta lq in   etish   am aliy o ti  u c h u n   n ih o y a td a 

katta  ah am iy atg a  ega  b o ‘lgan  ushbu  m u a m m o   b o ‘y ich a  asosli  va  c h u q u r 

ta d q iq o tla r  o ‘tk azish   zarur.  B u n d an   ta sh q ari,  asosiy  y urid ik   a ta m a la rn i  bir 

xilda  tu sh u n ish   va  q o ‘llash  u c h u n   u larn in g   u m u m iy   r o ‘y xatini  tu zish   fur- 

sat i  yetdi.  Bu  yu rid ik   a tam alarn in g   rivojlanish  y o ‘llari  t o ‘g ‘risida  m a ’lum  

xulosalar  ch iq arish ,  yu ridik  am aliy o td a  a ta m a la rn i  q o ‘llash  m u a m m o la ri- 

ni,  h u q u q iy   a ta m a la rn i  ta k o m illash tirish ,  stan d artlash tirish   va  b ir xil  holga 

keltirish  y o ‘llarini  ta d q iq   etish  im k o n in i  beradi.

N o rm ativ   h ujjat  g ram m atik   q o id alarg a  q a t’iy  rioya  etg an   h o ld a  so f

1  Q   a  r  a  n  g: 

Ko'chim ov  Sh.

  0 ‘zbekiston  R espublikasida  Q o n u n ch ilik   texnikasi.  —  Т .,  1997.

354

---

XV  В  О  В.  HU Q U Q   T IZ IM I  VA  Q O N U N C H ILIK   T IZ IM I.

adabiy  tild a  yozilishi  lozim .  K elgusida  an g lash ilm o v ch ilik lar  kelib  ch iq - 

m asligi  u c h u n   u m u m iy   q abul  qilin gan  adabiy  til  sh akllaridan  ch etlash ish - 

ga  y o ‘l  q o ‘yilm aydi.  Til  m uttasil  rivojlanib  b oru v ch i  h od isa  b o ‘lgani  bois, 

so ‘z larn in g   m a ’nosi  o ‘zgarishi  m u m k in .  S hu  bois  s o ‘zlar  va  atam alarn i 

n o rm a tiv   hujjat  qabul  qiling an  paytdagi  m a ’n osida  qoM lashni  n azard a 

tu ta d ig a n   q o id ag a  q a t’iy  rioya  etish   lozim .  M ahalliy  shevaga  m ansu b 

so ‘z lar  va  ju m la la rn i  yoki  eskirgan  (arxaik)  so ‘zlarni  q o ‘llash  m u m k in 

em as.  C h u n k i,  n o rm ativ   hujjat  ijtim oiy  m u n o sab atlarn i  tartib g a  solish, 

h o k im iy atn in g   in so n   x u lq -atv o rig a  t a ’sir  k o ‘rsatish  vositasi  h isob lanad i.  U 

bad iiy  asard an   farqli  o ‘laro q ,  o d a m la rn in g   h is-tu y g ‘ulari  va  tasavvuriga 

em as,  balki  irodasi  va  aq l-id ro k ig a  m u ro jaat  etad i.  N o rm a tiv   hujjatd a  ifo- 

d alan g an   h u q u q   n o rm asi  h u q u q   subyektlari  am al  qilishi  sh art  b o ‘lgan 

m a ’lu m   x u lq -a tv o r  q o id alarin i  belgilaydi  va  ayni  p ay td a,  m a zk u r  q o id a lar 

b u zilg an   ta q d ird a   t a ’sir  k o ‘rsatish  c h o ra -ta d b irla rin i  n aza rd a  tu tad i.  Bu 

h o la tla r  h u q u q   tilin in g   o ‘ziga  xos jih a tla rin i  belgilab  beradi.

M a tn n i  m u m k in   q a d a r  an iq ,  lo ‘n d a   va  t o ‘liq  bay on   etishga  k atta  e ’ti- 

b o r  berish   m a n a   sh u n d ay   jih a tla rd a n   biridir.  N o rm ativ   hujjatd a  ju m la la r 

va  ib o ra la m i  s u n ’iy  ta rz d a  ju d a   qisqa  ifodalash  am aliy o td a  n o an iq lik lar va 

anglashilm o vchiliklarga  sabab  b o ‘lishi  m u m k in ,  tu sh u n tirish la r  berish, 

q o ‘sh im c h a la r  qilish  va  b o sh q a  hujjatlar  qabul  qilish  z aru ratin i  keltirib 

ch iq arad i.  S o d d a  va  tu sh u n arli  bay on  etishga  intilish  n o rm ativ   q o id alar 

m a z m u n in in g   aniqligi  va  to ‘liqligiga  p u tu r  yetkazm asligi,  j o ‘nlikka  va, 

b in o b a rin ,  t a ’riflarning  m ujm alligiga  olib  kelm asligi  lozim .  A yrim   n o rm a ­

tiv  h u jjatlar ju d a   m u rak k ab   m u n o sab atlarn i  tartibg a  soladi  va  bu  tegishli 

n o rm a la rn i  b ay o n   etish  u slu b id a  o ‘z  aksini  to p ad i.  N o rm ativ   h u jjatlar  tili- 

n i  h u d a -b e h u d a g a   m u rak k ab lash tirm aslik   kerak.  A m m o   ayni  v aq td a,  u 

o m m a b o p   risolani  h am   eslatm asligi  lozim .  H ujjatd a  m o d d a la r  m iq d o rin i 

s u n ’iy  ta rz d a   k am ay tirish  m u m k in   em as,  ch u n k i  bu  h o ld a  m o d d a lar  asos- 

siz  ravishd a  u zu n lash ib   va  kattalash ib   ketadi.

H u q u q sh u n o slik d a  ishlab  ch iq ilg an   va  o d atd agi  n u tq d a   u ch ram ay d i- 

gan  m axsus  a ta m a la r  n o rm ativ   h u jjatlard a  keng  q o ‘llaniladi,  u m u m iy  

m u o m a la d a   keng  tarq alg an   aksariyat  a ta m a la r  nisbatan   to r  va  m axsus 

m a z m u n   kasb  etad i.  H u q u q iy   k o ‘rsatm alarn in g   aniqligini  oshirish  u c h u n

355

---

DAVLAT  VA  HU Q U Q   NAZARIYASI

b ir xil  atam a  va  ib o ralarn i  in k o r  etm aslik ,  balki  u larn i  keng  q o ‘llash  o ‘rin - 

lidir.  A yni  b ir  tu s h u n c h a n i  ifodalash  u c h u n   sin o n im la rd a n   fo y d alan ish d a 

h a m   ju d a   e h tiy o t  b o lis h   kerak.  Z e ro ,  sin o n im   so ‘zlarn in g   h a r  biri  o ‘z 

m a 'n o sig a   ega.  U la rd a n   n o to ‘g ‘ri  fo yd alanish  n o rm ativ   m a tn d a   n o a n iq - 

liklarni  keltirib  chiqarishi  m u m k in .  Boz  ustiga,  aksariyat  sin o n im la r  n o r­

m ativ  h u jjatlard a  o ‘ziga  xos  m a ’n o   kasb  etadi.

A yrim   y u ristlar  o n gida  h an u zg a ch a  saqlan ib   qo lg an   “ o d d iy   fu q aro la r 

m utax assislam ing   yord am isiz  q o n u n la rn in g   m a z m u n in i  tu sh u n a   o lm ay d i- 

la r ” ,  deg an   zararli  qarashg a  b a rh a m   berish   kerak.  Q o n u n   m a tn i  q an d ay  

tuzilganiga  k o ‘p  n arsa  b o g ‘liq.  Q o n u n   talab lari  h am m ag a  tu sh u n a rli  va 

a n iq   b o ‘lishi  lozim .  A gar  q o n u n   ijtim oiy  m u n o sa b a tla rn in g   to r   va  m axsus 

sohasini  tartib g a  solsa  h a m d a   x o d im lam in g   alo h id a  toifasiga  m o ‘ljallan- 

g an   b o ‘lsa,  u n d a   m axsus  va  texn ik   a ta m a la r  h a m d a   ib o ralarn i  q o ‘llash 

o ‘rinli  b o ‘ladi.  B o rd i-y u ,  q o n u n   keng  ah o lig a  m o ‘ljallangan  b o ‘lsa,  uni 

n isb atan   so d d a  va  tu sh u n arli  tild a  b ay o n   etish  lozim .  B unday  h u jjatlard a 

m u rak k ab   va  m axsus  a ta m a   h a m d a   ib o ralarn i,  m axsus  so ‘z  va  ju m la la rn i 

tu sh u n tirm a sd a n   keng  q o ‘llash  m u m k in   em as.

T a ’riflam in g   n o aniq ligi,  tu s h u n c h a la r  va  a ta m a la rn i  b ir  xilda  q o ‘lla- 

m aslik  n o rm ativ   h ujjatni  n o to ‘g ‘ri  tu sh u n ish   va  q o ‘llashga,  u n in g   asl 

m a ’n o sid an   ch ekin ish ga  olib  keladi.  N o rm a tiv   h u jjatd a  n o o ‘rin   yoki 

n o to ‘g ‘ri  q o ‘llang an  a ta m a   yoki  ib ora,  n o to ‘g ‘ri  tuzilgan   yoki  tu sh u n arsiz 

ju m la ,  x ato  p u n k tu atsiy a  —  b u la rn in g   b archasi  jid d iy   oqib atlarg a:  k o ‘p 

sonli  so ‘ro vlar  va  b ah slarga,  q o ‘sh im c h a  tu sh u n tirish la r  ta lab   etilishiga, 

eng  xavotirlisi  —  n o rm ativ   h u jjatlar  m a ’n o sin in g   b uzilishiga  va  u larn i 

q o ‘llashda  x a to la r b o ‘lishiga  olib  keladi.  N o rm ativ   m a tn   q an ch a lik   an iq   va 

tu sh u n arli  b ay o n   etilgan  b o ‘Isa,  h u q u q   n o rm a la rin i  q o ‘llashda  sh u n c h a lik  

kam   q iy in chiliklar  keltirib  c h iq arad i,  q o n u n n in g   m aqsad i  hay otga  s h u n ­

ch alik   to ‘g ‘ri  va  izchil  tatb iq   etiladi.  N o rm a tiv   h u jjatlar  m a tn in i  bayo n 

etish  tilin in g   xususiyatlari  m axsus  yu rid ik   til  m avjud  degan  xulosa  c h iq a ­

rish  im k o n in i  beradi.  M axsus  a ta m a la r  so n in in g   k o ‘pligi  m axsus  b ilim lar 

yoki  ta lq in   qilish ni  ta q o zo   etad i.  H u q u q iy   h u jjatlar  m a tn in i  b ay o n   etish 

xususiyatlari  h u q u q iy   hu jjatlarn in g   m axsus  tili  m avjudligidan  d alo lat 

beradi.

356

---

XV  В  О  В.  H U Q U Q   T IZ IM I  VA  Q O N U N C H ILIK   T IZ IM I.

Y u ridik   til  —  rasm iy  o ‘zbek  ad abiy   tilin in g   alo h id a  tu ri.  U  huq uq iy  

K o ‘rs a tm a la rn i  b ay o n   e tish n in g   o ‘ziga  xos  jih a tla ri  b ilan   b o g ‘liq. 

N o rm a tiv   hujjat  tilin in g   sod da,  tu sh u n a rli, jo n li  va  serm azm un ligi  q o n u n ­

ni  am alg a  o sh irish n in g   sam arali  vositasidir.  Y uridik  t a ’riflar  eslab  qolish 

u c h u n   o so n ,  tu sh u n arli  va  ifodali  b o ‘lishi,  o d a m la r  ongiga  c h u q u r  kirib 

b o rish i,  u larn in g   y uridik  m ad an iy ati  va  h u q u q iy   o ng in i  oshirishga 

k o ‘m ak lash ish i  k atta  ah am iy atg a  ega.  B a’zan   n o rm ativ   h ujjatlard a,  sud 

q a ro rla rid a ,  o ‘quv  ad ab iy o ti  va  m o n o g rafiy alard a  u ch rab   tu rad ig an  

“ h u q u q iy  ja rg o n ” ni  qoN lashdan  eh tiy o t  b o ‘lish  kerak.

S o ‘nggi  yillard a  qab u l  qiling an  n o rm ativ   h u jjatlar  tili  a n c h a   yaxshi- 

lan d i.  L ekin,  shunga  q aram ay ,  ayrim   h u jjatlard a  til  va  uslub  nuqtayi 

n aza rid an   k am ch ilik lar  m avjudligidan  k o ‘z  yum ib  b o ‘lm aydi.  G ra m m a tik  

x ato lar,  g ra m m a tik   shakllarn i  n o to ‘g ‘ri  q o ‘llash  h o llari,  g ‘aliz ju m la la r  va 

ibo ralar,  o rtiq c h a   h am d a  keraksiz  so ‘z  va  a ta m a la r  n o rm ativ   hujjatlarda 

h o z ir  h am   u c h ra b   tu rib d i.  N o rm a tiv   m a tn d a   iloji  b o rich a  so d d a  gaplarni 

q o ‘llash  lozim .  H a r  q an d ay   n o rm ativ   hujjat  loyihasini  rasm an   tasd iq lash - 

d a n   a w a l  u m u m iy   adab iy  ta h rird a n   o ‘tkazish  zarur.  H u q u q   n o rm alarin i 

tu z ish d a  o ‘xshash  t a ’riflar  va  ju m la la rn i,  “ n am u n av iy   k o n stru ksiyalar”  va 

“ sx em alar” ni  b ir  xilda  izchil  bayon   etish  m u h im .  T urli  h u q u q iy   h u jjatlar­

d a  ifod alangan   o ‘xshash  k o ‘rsatm alarn i  b ir  xil  shakld a  bayon  etish   lozim .

0 ‘zb ek isto n   R espublikasi  O liy  M ajlisi  Q o n u n ch ilik   p alatasid a  q o n u n  

tili  m u a m m o la rin i  m u h o k a m a   q iluvchi  kom issiya  tuzilgan.  K om issiya 

tark ibig a  d e p u ta tla r  o rasid an   m alakali  yu ristlar,  tilsh u n o slar  va ju rn a listla r 

k iritilg an .  K o m issiy a  q o n u n c h ilik   h u jja tla ri  tilid ag i  k am c h ilik la rn i 

o T g an a d i,  u larn in g   yuz  b erish i  sabablarini  aniq lay di  va  ularn i  b a rta ra f 

etish  y o ‘llarin i  belgilaydi.

N o rm a tiv   h u jjatlar  m a tn in in g   ix ch am   va  a n iq   bayo n  etilishi,  ularning 

tu sh u n arlilig i  q o n u n c h ilik d a   qoN lanilayotgan  atam alarg a,  u la rn in g   a n iq li­

gi  va  b ir  xilligiga  k o ‘p jih a td a n   b o g ‘liq.  N o rm ativ   h u jjatd a  q o ‘llangan  h ar 

q a n d a y   s o ‘z  h am   a ta m a   hisob lanav erm ayd i.  F ik rim izch a,  a ta m a   —  aniq 

ch eg ara  bilan   ajratilgan   m a ’lum   tu s h u n c h a n i  ifodalovchi  s o ‘z  yoki  b ir 

n e c h a   s o ‘z d a n   ib orat  ib orad ir.  A tam alarn i  n o to ‘g ‘ri,  n o o ‘rin  q o ‘llash  n o r­

m ativ  h ujjatni  tu sh u n a rsiz   va  ziddiyatli  qilib  q o ‘yishi  m u m k in .

357

---

DAVLAT  VA  H U Q U Q   NAZARIYASI

H u q uq iy   hu jjatlard a  a tam alarn in g   b ir  q a n c h a   tu rlari  q o ‘llaniladi. 

U larn in g   b irin ch isi  —