da davlatlar va xalqlar o ‘rtasidagi turli xil m unosab atlarn i tartibga soluvchi
huqu q iy hujjatdir. X alqaro s h a r tn o m a la r h u q u q i xalqaro h u q u q n in g sohasi
M u su lm o n h u q u q id a diniy m a tn lar, aq id alar h u q u q n in g m anbayi
b o ‘lib h is o b la n ad i. M u s u l m o n h u q u q in i n g asosiy m a n b a la r i sifa
tida - Q u r ’o n , S u n n a , I jm o ’ va Qiyos e ’tir o f etiladi.
X В О В. H U Q U Q N IN G SHAKLI (M A N B A Y I)
Q ur’on
(arab. — qiroat, o ‘quv)da islom aqidalari, e ’tiqod talablari,
h u q u q iy va axloqiy n o rm a la r o ‘z ifodasini topgan.
Q u r ’o n 114 sura (tiz m a )d a n iborat b o ‘lib, undagi axloqiy va huquqiy
n o r m a la r keyinchalik shariat ( t o 'g ‘ri y o ‘l, q o n unchilik)ga asos qilib o lin
gan.
Q u r ’o n - m u s u lm o n h u q u q in in g asosiy m anbayi sifatida O llohning
o ‘z p ay g 'am b arlari va elchilaridan oxirgisi M u h a m m a d (s.a.v.)ga farishta
Jabroil alayhissalom orqali y o ‘llagan vahiylardan iborat b o l i b , m usul-
m o n l a r o ‘rtasidagi m u n o s a b a tla r n i ta rtibga solishda o ‘rni beqiyos.
Q u r ’o n d a belgilangan n o rm a la rn in g buzilishi, m uayyan bir t a ’sir choralari
k o ‘rsatishga sabab b o ‘ladi. Q u r ’ondagi t a ’sir choralari ayrim hollardagina
jazolaydigan darajaga keltiriladi. B un d a k o ‘p roq yerdagi ja zo em as, balki
vijdoniy d o ‘zax kutadi.
Q u r ’onga bugungi k u n d a m u s u lm o n h u q u q in in g g ‘oyaviy, diniy asosi,
u n in g mafkuraviy m anbayi sifatida qaraladi. R .Sharlning t a ’kidlashicha,
m u s u lm o n h u q u q i tarixan bevosita Q u r ’o n d a n boshlanm aydi. U k o ‘pin -
c h a m u q a d d a s k ito b d a n c h etlash g an am aliyot asosida rivojlangan.
M u s u lm o n h u q u q in in g aham iyatiga k o ‘ra ikkinchi m anbayi M u h a m m a d
(s.a.v.) m u lo h a z a la rid a g i ilohiylashtirilgan h o d is a la r t a ’sirida kelib
c h iq q a n o g ‘zaki rivoyatlar m a jm u i — S unnadir.
Sunna
(arab. — o d a t, a n ’a n a ) — M u h a m m a d payg‘am b a rn in g
s o ‘zlari, ishlari va xatti-harakatlari. S u n n a haqidagi rivoyatlar hadis
(rivoyat)larda berilgan va u lar t o ‘plam qilingan.
M u s u lm o n la r Q u r ’o n va s u n n a yuridik m e ’yorlarining kelib chiqishi
ilohiy b o ‘lib, prinsip jih a td a n o ‘zgarm asdir, d eb hisoblaydilar. Lekin hay-
o td a ijtimoiy m u n o sab atlarn in g barchasi h a m Q u r ’o n va S u n n a asosida
tartibga solinaverm aydi. Q u r ’o n d a 6666 oyat m avjud, a m m o ayrim
ad abiyotlarda oyatlar so nini 6234 ta h a m d eb e ’tir o f etilgan. C h u n k i,
Q u r ’o n n in g yozilishi ja ra y o n id a tinish belgilaridan turli ta rz da foydalanish
natijasida oyatlarning soni h a r xil m iq d o rd a b o i i s h i m u m k in . Q u r ’o n n in g
m a z m u n i ja m i 7434 ta s o ‘zda ifodalangan b o ‘lib, ularning aksariyati
diniy-axloqiy masalalarga taalluqli. A yrim m a ’lum otlarga k o ‘ra, u lardan
250 tasi huqu q iy xususiyatga egadir. Bu kam chilikni tuzatish h a m m usul-
8 - 4 2 8
225
DAVLAT VA HU Q U Q NAZARIYASI
m o n huquqiy ta 'lim o tin in g davo m ch ila ri b o ‘lgan m u s u lm o n ilohiyotchi-
faqihlarga ishonib topshirilgan. U la r Q u r ’o n va S u n n a n in g m ohiyatini
o ^ g a r tir m a g a n h olda, Q u r 'o n n in g talqini (tafsiri)ni berib, h u q u q sohasi-
da paydo b o ‘ladigan bahslar natijasida kelishilgan fikrlar (ijm o)ni bera
boshladilar.
Ijm o ’
(arab. — yakdillik bilan qabul qilingan qaror) Q u r ’o n va hadis-
larda aniq k o ‘rsatm a berilm agan ta q d ird a h u quqiy m asalani hal etishda
faqih (q o n u n s h u n o s) va m u jtah id (intiluvchi)lar t o ‘p lanib, yagona fikrga
kelgan holda fatvo berishi (h u k m chiqarishi) tushuniladi.
M u su lm o n h u q u q sh u n o slarin in g fikricha, ijmo m u s u lm o n huquqiga
m oslashtiriladigan m a vzulardan bahs etib, unga yangidan paydo b o i a d i -
gan ijtimoiy m unosab atlarn i tartibga solish im k o n in i bergan. M u su lm o n
h u q u q in in g t o ‘rtinchi m anbayi b o ‘lgan qiyosga yoki taqqoslash b o ‘yicha
xulosa chiqarishga y a n ad a katta ah a m iy a t beriladi. Bu usul m a ’lum m e ’-
yorni, agar taqqoslashning m aqsadi va asosi m a z k u r m e ’y o r m aqsadi va
asosiga m os kelsa, o ‘zi bevosita n a z a rd a tu tg a n hodisaga n isbatan q o ‘llash
im konini beradi.
Qiyosda
Q u r ’o n va S u n n a d a berilm agan biro r h u q u q iy m asala,
ulardagi shunga o ‘xshash m asala b o ‘yicha berilgan k o ‘rsatm aga taqqoslash
y o ‘li bilan sh arh etiladi.
IX —X asrlarda m a zh ab la r — m u s u lm o n h u q u q in in g t a ’lim y o ‘nalish-
lari asosini tu zgan eng nufuzli h u q u q s h u n o s o lim la m in g asarlari m u s u l
m o n h u q u q in in g asosiy m a nbayi b o ‘lib qoldi.
M u su lm o n h u q u q i m e ’yorlarining k attagina qismi uning t a ’lim beruv-
chi yakuniy ishlanmasidir. B uning ustiga, agar t a ’lim ot a w a l boshida
m uayyan hodisalar b o ‘yicha y e c h im la r bergan b o ‘lsa, keyinchalik unga
h a r q an d ay m u ayyan huquqiy m e ’yorni q o ‘llashda boshlangMch asos
sifatida qaralgan va um u m iy , m a v h u m q o id a lar shakllantirila boshlangan.
Q u r ’o n , m u s u lm o n h u q u q s h u n o s -ilo h iy o tc h ila ri asarlari b o i g a n
S u n n a , Ijm o ’, Qiyos — m u s u lm o n h u q u q in in g asosiy m anbalaridir. Ayrim
ta d q iq o tc h ila r bu h u q u q m anbalariga m u s u lm o n hu q u q sh u n o slari ishlab
ch iq q an shariat (hidoya), u rf-o d at, yurisprudensiya (am a l), q o n u n m e ’-
yorlarini hayotga joriy etish b o ‘yicha q o ‘llan m an i h a m kiritadilar.
226
XI B O B . HU Q U Q IJO D KO R LIG I
XI В О В
HUQUQ IJODKORLIGI
Do'stlaringiz bilan baham: 
