“ пул ва банклар

16.3.Валюталарнинг турлари
ахира валюта - мамлакатлар марказий банклари томонидан 
валюта захираларининг таркибини ташкил этувчи валюта. 
Захира валюталари асосан паритетларини хисоблаш ва валюта 
интервенцияларини амалга оширишдада шунингдек, халқаро 
савдо ва тўловларда кенг ишлатиладиган валюта. Илгари 
захира валюталари асосан товар бозорларида то;ловлар учун восита (нефть, 
олтин ва бошқалар) сифатида ишлатилган. Бироқ, сўнгги йилларда, айниқса, 
Осиёда, захира валюталари экспорт рақобатбардошлигини мустаҳкамлаш 
мақсадида хорижий захиралари (олтин заҳиралари) йиғиш ва молиявий 
инқирозларни олдини олиш мақсадида ишлатилади. 
Қаттиқ валюта –
халқаро халқаро савдо ва ҳисоб-китобларда кенг 
қўлланадиган, узоқ вақт давомида валюта курсини барқарор даражасини 
таъминлаб келувчи давлатлар валютаси. 
Қаттиқ валюта омиллари: узоқ вақт мобайнида харид қобилиятини 
сақлаб келиш, барқарор фисcал ва пул-кредит сиёсатини юритувчи, мустақил 
марказий банккаэга давлат валютаси. 
Юмшоқ валюта – одатда конвертацияланиши бўйича чекловлари 
мавжуд ёки умуман конвертацияланмайдиган валюталар. 
Тўлов баланси заиф бўлган мамлакатлар пул белгилар, Одатда, давлат 
ташқарисида бундай пул белгилари деярли ишлатилмайди. 
Юмшоқ валюта - кучли сиёсий ёки иқтисодий ўзгаришларга нисбатан 
таъсирчан мамлакатнинг ички тўлов воситаси.
Бозор иқтисодиёти шароитида асосий долзарб масалаларидан бири - бу 
миллий валютанинг эркин конвертирланишини таъминлашдир. Миллий 
валютанинг эркин конвертирланиши-жаҳон хўжалиги билан боҒланишни, 
миллий хўжаликнинг жаҳон хқжалигига чуқурроқ интеграциялашувини 
таъминлайди. Ва шу орқали мамлакат учун кўп томонлама жаҳон савдо ва 
ҳисоб-китоб тизимида манфаат келтиради. Миллий валютанинг эркин 
конвертирланишига эришишнинг ёълларидан бири босқичма-босқич, аста-
секин ўтиш. Бу ёъл валютавий чеклашларни аста - секинлик билан олиб 
ташлашдан иборатдир. Бунинг учун валютавий чеклашларни пухта ўрганиб 
чиқмоқ лозим. 
Бугунги кунда дунёда бир нечта мамлакатлардагина валюталар эркин 
конвертирланади: Антигуа ва Барбуда, Австралия, Австрия, Бельгия, Бруней, 
Буюкбритания, Канада, Дания, Люксембург, Финляндия, Франция, Гамбия, 
Германия, Гонконг, Исландия, Индонезия, Иран, Италия, Кирибати, Кувейт, 
Маршалл ороллари, Микронезия, Нидерланд, Янги Зелландия, Норвегия, 
Оман, Португалия, Катар, Саудия Арабистон, Сингапур, Испания, Швеция, 
Швейцария, Тринидад ва Тобаго БАА, АЎШ, Латвия, Эстония мамлакатлари 
валюталари ХВФ классификацияси бўйича эркин ишлатиладиган валюталар 
хисобланади. 
СДР халқаро резерв активи бўлиб, ХВФ томонидан 1969 йилда аъзо 
мамлакатлар расмий валюта резервларини шакллантириш мақсадида ишлаб 
чиқилган. Унинг қиймати халқаро 4 валютадан ташкил топган сават орқали 
аниқланади ва эркин сузувчи валюталарга алмаштирилиши мумкин. 2009 
йилнинг 28 августида СДР умумий ажратмалари ва 9 сентябрда маҳсус 
ажратмалар жорий қилиниши натижасида СДР заҳираларининг қиймати 21,4 
млрд СДР дан 204 млрд СДР (2012 йил 20 август санасидаги валюта 
курсларига кўра 310 млрд УСД) га етди.
З 

---

СДР нинг глобал иқтисодиётдаги роли 
ХВФ томонидан 1969 йилги Бреттон Вудс ўзгармас алмашув курси 
тизимини мукаммаллаштириш мақсадида СДР муомалага киритилди. Бу 
тизим аъзоси саналган ҳар бир мамлакат ўзининг давлат ёки марказий банк 
олтин жамғармаси ва белгилаб берилган хорижий валюталарга эга бўлиши 
лозим эди. Заҳирадаги валюталар халқаро бозорлардан ўз валютасини сотиб 
олиш ва бунинг натижасида ўз валютасининг қийматини сақлаб қолиш 
мақсадида жамғариларди. Лекин Бреттон Вудс тизимининг ўша пайтда СДР 
га муқобил резерв активлари ҳисобланган доллар ҳамда олтин тобора 
кенгайиб бораётган жаҳон савдоси ва молиявий тараққиётини таъминлаб 
бера олмаслиги аниқ бўлиб қолди. Шунинг учун халқаро ҳамжамият ХВФ 
кўмагида янги резерв активини яратишга қарор қилди.
Бироқ кўп йил ўтмай Бреттон Вудс тизими барҳам топди ва натижада 
асосий валюталар сузувчи алмашинувчи курс режимига ўтди. Шуни 
таъкидлаш жоизки, халқаро капитал бозорларидаги ўсиш кредит беришга 
лаёқатли мамлакатлар сонининг ҳам ўсишига олиб келди. Бу омил СДР га 
бўлган талабнинг қисқаришига олиб келди.
ХВФ да СДР валюта ҳам, талаб ҳам эмас. СДР – эгалик қилувчи 
мамлакатнинг эркин валюталарга бўлган талабидир, дейишимиз ҳам мумкин. 
СДР эгалари ўз СДР ларини бундай валюталарга икки усул ёрдамида 
айирбошлашлари мумкин. Биринчи усулга кўра аъзолар ташаббуси билан 
улар ўртасида шартнома тузилади. Иккинчи усулда , ХВФ кучсиз ташқи 
позицияга эга бўлган мамлакатларга ўз СДР ларини кучли ташқи позицияга 
эга бўлган мамлакатлар заҳирадаги валюталарига алмаштиришда 
воситачилик қилади. Бу хусусиятига кўра СДР ХВФ ва бошқаро халқаро 
молия ташкилотларининг ҳисоб бирлиги вазифасини ҳам ўтайди.
Дастлаб, СДР қиймати 0,888671 гр соф олтин қийматига тенг бўлган. Бу 
пайтда АҚШ долларининг қиймати ҳам айнан шунча эди. 1973 йилда Бреттон 
Вудс тизими қулагач, СДР қиймати ҳозирги 4 валютани ўз ичига олувчи 
сават орқали аниқланадиган бўлди. СДР нинг доллардаги қиймати ХВФ 
нинг расмий веб сайтида ҳар куни эълон қилиб борилади. СДР қиймати сават 
валюталарининг турли миқдорлари йиғиндисини ҳисоблаш орқали 
аниқланади. Сават валюталарининг қийматини белгилашда эса ҳар куни туш 
вақтида Лондон биржасида ўрнатилган валюта курсларига асосланилади.
Валюта савати тузилиши ҳар 5 йилда ХВФ ижрочи кенгаши томонидан 
кўриб чиқилади. Фонд валюталарнинг ўзгариши жаҳон савдоси ва молиявий 
тизимларга таъсир кўрсатадиган ҳолатларда валюта саватини муддатидан 
илгарироқ кўриб чиқиши мумкин. СДР савати охирги марта 2010 йилнинг 
ноябрь ойида кўриб чиқилган ва 2011 йилдан жорий этилган. Валюталарнинг 
саватдаги улуши глобал товар-хизматлар экспорт-импортида ва ХВФ га аъзо 
мамлакатлар валюта заҳираларидаги улушига қараб белгиланади. 2011 
йилнинг октябрида ХВФ ижрочи кенгаши томонидан СДР саватини бошқа 
валюталар билан кенгайтириш масаласи муҳокама қилинди. Лекин 
директорларнинг асосий қисми томонидан СДР саватининг ҳозирги 
белгиланиш мезонлари муносиб деб топилди.