“ пул ва банклар

банклари 
функциялари 
ва 
уларнинг 
операциялари 
РЕЖА: 
13.1 Тижорат банклари фаолиятини ташкил қилиш ва унинг иқтисодий 
ва ҳуқуқий асослари 
13.2 Тижорат банкларининг функциялари ва уларнинг моҳияти 
13.3 Тижорат банкларининг пассив операциялари
 
13.4 Тижорат банкларининг актив операциялари 
13.5 Тижорат банкларининг ноаънанавий операциялари 
 
13.1.Тижорат банклари фаолиятини ташкил қилиш ва унинг 
иқтисодий ва ҳуқуқий асослари 
аниқли иқтисодчи олимлар, жумладан Лаврушин “тижорат банки 
– бу ташкилот эмас балки корхона деб ҳисоблайди. Уларнинг фикрига 
кўра тижорат банклари ҳам маҳсулот яратади. Тижорат банклари 
номоддий шаклга эга бўлган маҳсулотларни яратади. Мисол: 
депозит 
ва 
кредит
.
Лекин амалиётда тижорат банкларини кредит муассасаси ва кредит 
ташкилоти деб аташ кенг тарқалган.
Бошқа молиявий институтлар кўплаб 
молиявий хизматларни таклиф қилишларига қарамасдан, фақатгина 
банклар бир пайтнинг ўзида депозитлар қабул қилади ва шулар ҳисобидан 
ссудалар беради.
Депозит маҳсулотларига талабга кўра ёки баъзи сўровдан сўнг ҳақ 
тўланади. Депозитлар банклар фойдани максималлаштириш учун 
бошқарилиши керак бўладиган мажбуриятлар ҳисобланади. Шунингдек, улар 
ссуда орқали яратилган активларни асосини ташкил қилади. Шундай қилиб, 
бу фаолиятнинг асоси депозитчилар ва қарз олувчилар ўртасидаги 
воситачилик жараёнидир.
129
 
Тижорат банкларининг юридик шахс сифатидаги ўзига хос мақомни 
қуйидаги
 
ҳолатларда яққол намоён бўлади. 
Тижорат банклари бутун иқтисодиётда субъектлари ҳамда аҳолини 
кредитлайдиган қудратли молия институтлари ҳисобланади. Бугунги кунда 
уларнинг кредитларисиз бирор бир мамлакатда иқтисодий ўсишни 
таъминлаш ва уй-жой муаммосини ҳал қилиш мумкин эмас. Тижорат 
банклари аҳолига ва хўжалик юритувчи субъект, ҳисоб-китоб касса хизмат 
кўрсатадиган молиявий институт ҳисобланади. 
128
Frederic S.Mishkin. The economics of money, banking and financial markets. Pearson Education Limited pp. 
2013. pp. 361-363 
129
Shelagh Hefferman. Modern banking. John Wiley&Sons. Ltd. 2005.p.1 
Т

---

Тижорат банклари фаолияти давлат томонидан қаттиқ назорат 
қиладиган молия институтидир. Давлат одатда тижорат банклари 
фаолиятини Марказий банк орқали назорат қилади. Бундай қаттиқ 
назоратнинг асосий сабаби банкларга депозитлар ва омонатлар бериш 
ҳуқуқини берилганлигидир. 
Тижорат банклари шартнома асосида мижозларга молиявий хизматлар 
кўрсатадиган кредит институтлари ҳисобланади.
Бу молиявий хизматларнинг баҳоси банк ва мижоз ўртасидаги 
келишувга асосланди. Ҳеч қайси давлат органи банк хизматлари баҳосини 
шаклланиш жараёнида аралашишига ҳаққи ёъқ. 
Тижорат банклари мижозларнинг банкка жалб этилган маблағларини 
сир тутиши ни кафолтлайдиган молия институте ҳисобланади. Бу кафолатлар 
банк сири тўғрисидаги қонунда ўз ифодасини топади. 
Тижорат банклари ишлаб чиқариш, суғурта ва савдо фаолияти билан 
шуғулланиш ман этилган институти. 
Тижорат банкларининг жалб қилинган маблағлар доирасида кредит 
ресурсларини ташкил қилиш ва ишлаш тамойили банк фаолиятининг 
пойдевори ҳисобланиб, унинг депозит ва омонатлар жалб қилишга бўлган 
қизиқишларини оширади, пассивларни жалб қилиш бўйича рақобат 
муҳитининг юзага келишига асос бўлади. Ундан ташқари четдан жалб 
қилинган ва қўйилган маблағлар мутаносиблиги банкларда депозитларни 
жалб этишга қизиқишни кучайтиради ва бу маблағлардан унумли 
фойдаланишга асос яратади. Тижорат банкнинг иккинчи ва асосий 
тамойилларидан бири бу