|
Халқаро Валюта Фонди “Бреттон Wоодс” шартномасига кора
давлатлар тўлов балансидаги муамоларни ечишга ёрдам бериш ва қатий
ўрнатилган давлатлар ўртасидаги фоиз сиёсатини белгилашга ёрдам бериш
мақсадида тузилган. 1971 йилда Бреттон Wоодс нинг қатий ўрнатилган
алмашинув курси тугатилгандан кейин ХВФ янги қонунларни қабул қилди.
ХВФ га азо мамлакатлар бир бирлари учун малумот йиғувчи ҳамда
техник ёрдам берувчи мамлакатлар бўлган. Шунга қарамай ХВФ ўзининг
қатий белгиланган алмашинув курсини оширишга узоқ вақт мобайнида
ҳаракат қилмади, унинг халқаро қарз берувчи сифатидаги ўрни кўпроқ
муҳим бўлиб бораверди. Айниқса учинчи Жаҳон қарз инқирози даврида яни
1980 йилларда ХВФ нинг қарз берувчи сифатидаги роли биринчи бўлиб пайдо
бўлган ва ХВФ ривожланаётган мамлакатларнинг қарзларини қайтаришга
кўмаклашган. Мехиcодаги 1994-1995 ва шарқий Осиёдаги 1997-1998
йиллардаги молиявий инқироз бу давлатларни молиявий инқироздан чиқиш
мақсадида ХВФ дан катта миқдорда қарз олишга сабаб бўлди. Бунинг
натижасида улар инқирозни бошқа мамлакатларга юйилшини олдини олиб
қолдилар. Шундан кейин 2010 йилда бошланган инқироз Греция, Ирландия ва
Португалия мамлакатлари учун ўз давлат қарзларидан қутилиш мақсадида
катта миқдорда ХВФ дидқан қарз олишни тақазао қилди. Ва ниҳоят
ХВФнинг Халқаро қарз берувчи сифатидаги охирги ва муҳим роли бу
мамлакатларни инқироздан сақлаб қолиш.
Ривожланаётган бозор иқтисодиётидаги мамлакатларнинг марказий
банклари шунинг учун ҳам охирги қарз берувчи вазифасини мувофақиятли
бажариши учун ҳар доим кам имконияти бўлади. Бироқбуни таминлашнинг
ягона ёъли сифатида ликвидлиликни келтириш мумкин, ва миллитй
валютани барқарорлигига ёрдам берувчи омиллар ва тўлов балансини
мустаҳкамлашни киритишимиз мумкин, қолаверса Халқаро қарз берувчи
сифатидаги яна бир вазифа бу бозор иқтисодиётига ўтаётган мамлакатлар
миллий валютасини кенг мамлакат бўйлаб ёйилишига ва уни барқарорлигини
таминлашга ё0рдам беради чунки буни мамлакат ичида якка тартибда
молиявий қўллаб қувватлашларсиз ҳакл этиб бўлмайди, Чунки Мексикадаги
1994 йилги инқирозда ХВФ ва бошқа молия институтлари охирги қарз
берувчи вазифасини бажариб мамлакат иқтисодиётини ёъқотишлардан
сақлаб қолиб барқарорлигини таминлаган.
Халқаро ташкилотлар учун вужудга келаётган муаммолардан бири
ХМТ охирги кредитор вазифасини бажармоқда . Агар у кредит олаётган
давлатга ёрдам бера олмаса бу мамлакатда рискнинг кучайиши ва сиёсий
ниобарқарорликка ҳам олиб келиши мумкин. Инқироз бўлаётган давлатдаги
сиёсат бу муаммоларни амалга ошириши мумкин. Шунингдек бунда халқаро
кредит берувчилар охирги бошқичдаги ҳисобланади. Улар ХМТнинг сақлаб
қолишига умид қиладилар. Бундай ҳолатлар 1995-йилги Мексикада бўлган
инқироз даврида ва Осиё инқирози даврида Индонезияда кузатилган.
ХВФ шунингдек шарқий осиё мамлакатларига нисбатан қаттиқ сиёсат
қўллаб, иқтисодий инқироз даврида молиявий секторда муаммоларни
келтириб чиқариши мумкин бўлган микроиқтисодий сиёсат ўрнида
макроиқтисодий сиёсат юритганликда ҳам танқид қилинган. Ушбу
дастурлар асосан ривожланаётган мамлакатларнинг ХВФ талабларига мос
келиши учун ишлаб чиқилганди. ХВФ дастурлари микро иқтисодий сиёсатда
молиявий секторда ХВФнинг самарали тизимни яратишда ёрдам қўлини
чўзиш эҳтимолини кучайтиради.
Тарихан маълумки, сўнги чора сифатида бериладиган кредитлар
қанчалик эрта берилса, уларнинг суммаси шунчалик кам бўлади. Ушбу
фикрга 1987-йил 19-октябрда капитал бозоридаги инқироз яққол мисол бўла
олади. Кун охирига келиб, қимматли қоғозларни сотиш билан
шуғулланадиган фирма ва мижозларнинг ҳисобрақамларига хизмат
кўрсатиш учун бир неча миллиард доллар керак бўлди. Ушбу мисли
кўрилмаган ҳолатда банклар уларга кредит беришга унчалик шошилмади.
Сўнги инстанция сифатида чиқувчи ХВФ кредитга таъминот сифатида
Федерал резерв қимматли қоғозлар операциялари билан шуғулланувчи фирма
қарз, банклар ликвидлигини таъминлашини билдирди. Ушбу ҳолатдан шу
хулоса қилинадики, Федерал резерв тизимининг ўз вақтида аралашуви
капитал бозоридаги ҳалокатнинг иқтисодиётга сезилмас таъсир
кўрсатишига эришилди, Федерал резерв тизими бўйнига олган ликвидлик эса
унчалик ҳам катта миқдорда эмас эди.
Федерал резерв тизими ўша куни ўзи сўнги инстанциядаги кредитор
бўлиши мумкин эди. ХВФга ривожланаётган мамлакатларда инқироз
шароитида таъминотни аниқлашга кўп вақт талаб этилиши мумкин.
ХВФни ташкил этилаётганда, у фақат мамлакат тўлов балансида инқироз
содир бўлгандагина кредит берилиши кўриб чиқилган. Бундан ташқари
кредитлаш шартлари ҳукумат билан музокараларда аниқлаштирилади.
Кўриниб турибдики ХВФ томонидан кредит ажратилиши учун бир неча ой
муддат ўтиб кетади. Ушбу муддатга келиб, инқироз анчагина чуқурлашади
ва уни бартараф этиш учун танада кўп маблағ талаб этади, бунда
жамғарма ресурсларидан ошиб кетиш ҳолатлари бўлган. Марказий
банкларнинг ХВФдан кўра тезроқ кредит беришига яна бир сабаб, уларда
олдиндан келишилган ҳолатлар мавжуд бўлади. Қарздор бундай банклар
тегишли назорат сифатида шароитлар, жавоб ёки паст бюджет
камомадини ушлаб, агар тез мавжуд маблағларни: аванс маблағларини
бошқариш қобилиятини сақлаб қолиш учун ликвидлик тез таъминлаш учун
эҳтиёж охирги чора ҳаракат қарз берувчи учун бир хил талабларини
кўрсатади.
ХВФнинг
кредтилаш
амалиётидаги
юқорида
санаб
ўтилган
камчиликлар,
ривожланаётган
мамлакатларнинг
ХВФ
билан
муносабатлардан узоқлашувига олиб келди. Мамлакатлар қаттиқ
иқтисодиётнинг дастурлари талабларини бажаришни исташмади,
шунингдек улар ХВФнинг инқироз давридаги маблағларни тақсимлашдаги
ушланиб қолишлардан норози эди. Мамлакатлар ХВФга альтернатив
сифатида, ўзлари савдо балансидаги муаммоларни бартараф этиш учун
турли халқаро резервлар ярата бошлади.
Do'stlaringiz bilan baham: |
