― pul va banklar ‖ fanidan 2017/2018 o‗quv yili uchun mo‗ljallangan

Savdo maishiy 

xizmat tashkiloti 

Hunarmand  

dehqon 

Aholi 

Korxona tashkilot 

Bank 

---

2. 

Moliyaviy majburiyatlar bo‗yicha pul aylanishi. 

Birinchi  guruhga  tovarlarni  sotish,  xizmatlar  ko‗rsatish  va  kapital  qurilish 

jarayonidagi hisob-kitoblarni aks ettiruvchi pul aylanishi kiradi.  

Ikkinchi,  moliyaviy  majburiyatlar,  guruhiga  esa  byudjetga  to‗lovlar,  ya‘ni 

foydadan  to‗lanadigan  soliq,  qo‗shilgan  qiymat  solig‗i  va  boshqa  majburiy 

to‗lovlar  hamda  byudjetdan  tashqari  fondlar,  bank  ssudalarini  qaytarilishi,  kredit 

uchun foizlarning to‗lanishi, sug‗urta kompaniyalari bilan hisob-kitoblar kiradi.  

Naqdsiz pul aylanmasi quyidagi printsiplar asosida tashkil etiladi:  

1. Naqdsiz  pul  aylanmasining  me‘yoriy  huquqiy  asoslarining  mavjudligi. 

O‘zbekistonda  naqdsiz  pul  aylanmasining  qonunchilik  asoslari  bo‘lib  quyidagilar 

hisoblanadi: 

-O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi 

-O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki to‘g‘risidagi qonuni  

-O‘zbekiston Respublikasining banklar va bank faoliyati to‘g‘risidagi qonuni  

2.  Naqd  pulsiz  hisob  kitoblarni  asosan  banklarda  ochilgan  hisob  raqamlar 

orqali o‘tkazilishi. 

 

Mijozlar  hisob  raqam  ochishda  banklarni  erkin  tanlash  huquqiga  ega. 

Barcha  naqdsiz  to‘lovlar  to‘lovchining  joriy  hisob  raqamidagi  pul  mablag‘lari 

hisobidan amalga oshiriladi. 

Amaliyotda  bir  tijorat  bankining  mijozi  ikkinchi  bir  tijorat  bankining  mijozi 

foydasiga naqd pulsiz to‘lovni amalga oshiradi. Bir bankdan 2-bankka o‘tayotgan 

to‘lovlar banklarning Nostro vakillik raqamlari orqali o‘tadi. Banklarning 2 turdagi 

nostro vakillik hisob raqamlari mavjud:  

1. Vertikal vakillik hisob raqami 

2. Gorizontal vakillik hisob raqami 

Odatda  har  bir  tijorat  banki  milliy  valyutada  bitta  vertikal  bitta  gorizontal 

vakillik hisob raqamiga ega bo‘ladi.  

Vertikal vakillik hisob raqami Markaziy bankning balansida ochiladi. 

Gorizontal  vakillik  hisob  raqami  mamlakatning  boshqa  tijorat  bankida 

ochiladi.  

O‘zbekiston Respublikasida tijorat banklari milliy valyutada faqat bitta nostro 

vakillik  hisob  raqamga  ega.  Bu  hiso  raqam  O‘zbekiston  Respublikasi  Markaziy 

bankining balansida ochilgan. Aniqrog‘i Markaziy bankning Toshkent shahar bosh 

boshqarmasidaochilgan.  

3. To‘lovchining va to‘lovchining bankini likvidli bo‘lishi. To‘lovchining va 

to‘lovchining  bankini  likvidli  bo‘lishi  deganda  ularni  o‘z  majburiyatlarini  pul 

mablag‘lari  bilan  o‘z  vaqtida  va  to‘liq  to‘lay  olish  qobiliyatiga  aytiladi.  Xalqaro 

ta‘mirlash  va  taraqqiyot  banki  ekspertlari  korxonalarning  likvidligini  baholash 

uchun quyidagi ko‘rsatkichlarni taklif qilishgan: 

Joriy likvidlik koeffitsienti – (Jlk) 

JA-joriy aktivlar  

JP-joriy passivlar 

 Jlk=JA/JP 

Jahon  banki  ekspertlari  tomonidan    bu  koeffitsientining  eng  past  normativ 

darajasini 1.25 qilib belgilangan.  

---

4.  Mijozlar  hisob  raqam  ochishda  banklarni  erkin  tanlash  huquqiga  ega. 

Barcha  naqdsiz  to‘lovlar  to‘lovchining  joriy  hisob  raqamidagi  pul  mablag‘lari 

hisobidan amalga oshiriladi. 

5.  To‘lovni  amalga  oshirish  uchun  to‘lovchining  roziligi  bo‘lishi  kerak. 

Ammo  qonunchilikda  ayrim  hollarda  to‘lovchidan  so‘ramay  uning  pulidan  olib 

qo‘yishga    ruxsat  etilgan.  Misol  uchun  soliq  inspeksiyasi  tomonidan  qo‘yilgan 

Inkasso topshiriqnomalar, sudlarning qarori bilan qo‘yilgan ijro varaqalari to‘lovni 

to‘lovchining roziligisiz amalga oshiriladi. 

6. To‘lovlarning muddatliligi. 

7.  Naqdsiz  hisob  kitoblarni  to‘g‘ri  amalga  oshirilganligi  ustidan 

o‘tkaziladigan nazoratning mavjudligi.  

8.  Naqd  pulsiz  hisob  kitoblarda  ishtirok  etuvchi  tomonlarning  mulkiy 

javobgarligining mavjudligi. 

9. To‗lovchi va mablag‗larni oluvchi o‗rtasidagi naqd pulsiz hisob-kitoblar va 

pul-hisob-kitob  hujjatlarining  aniq  shakli  mustaqil  ravishda  shartnoma  (bitim)ga 

muvofiq belgilanadi. 

Bank  hisobvarag‗i  shartnomasida  boshqa  muddatlar  belgilab  qo‗yilgan 

bo‗lmasa,    bank  pul  mablag‗larini,  tegishli  to‗lov  hujjati  bankka  kelib  tushgan 

kunda,  agar  u  bankning  operatsiya  kuni  mobaynida  tushgan  bo‗lsa,  mijozning 

hisobvarag‗iga kiritib qo‗yishi yoki uning hisobvarag‗idan o‗tkazib berishi shart. 

To‗lov  hujjati  operatsiya  kuni  tugaganidan  keyin  tushgan  taqdirda,  bank 

to‗lovni keyingi ish kunidan kechiktirmay amalga oshirishi shart. 

Hisob-kitoblar  bo‗yicha  to‗lovchi  va  mablag‗larni  oluvchi  o‗rtasidagi  o‗zaro 

da‘volar qonunda belgilangan tartibda ko‗rib chiqiladi. 

O‗zbekiston  Respublikasi  hududida  banklararo  hisob-kitoblar  tijorat 

banklarining  Markaziy  bank  Hisob-kitoblar  markazida  ochilgan  vakillik 

hisobvaraqlari  orqali  elektron  to‗lovlar  tizimi  bo‗yicha  milliy  valyutada  amalga 

oshiriladi. Banklarda hisob-kitoblar bo‗yicha elektron hujjat aylanmasi ―Markaziy 

bankning banklararo to‗lov tizimi orqali elektron to‗lovlarni amalga oshirish tartibi 

to‗g‗risida»gi Nizom ga muvofiq, tashkil qilinadi.  

 

Naqd pulsiz hisob-kitoblar bankdagi hisob raqamlar orqali bank ichida, bosh 

bankda ochilgan filiallarning tranzit hisob-raqamlari hamda banklararo o‗rnatilgan 

vakillik munosabatlari asosida amal qiladi.  

Banklararo to‗lov tizimi orqali naqd pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshirishda 

quyidagi talablarga rioya etiladi: 

  a)  O‗zbekiston  Respublikasi  banklari  o‗rtasida  naqd  pulsiz  hisob-kitoblar 

bo‗yicha mablag‗larni tezkorlik bilan o‗tkazishni ta‘minlash; 

b) uzatilayotgan elektron to‗lov hujjatlarini ruxsatsiz kirishdan himoya qilish; 

v) elektron to‗lovlarni tartibga soluvchi qonunlar va qoidalarga rioya qilish. 

Hozirgi kunda O‗zbekiston Respublikasi hududida naqd pulsiz hisob-kitoblar 

«O‗zbekiston  Respublikasida  naqd  pulsiz  hisob-kitoblarni  amalga  oshirish 

to‗g‗risida»  2002  yil  12  yanvar  O‗zbekiston  Respublikasi  Markaziy  banki 

tomonidan  tasdiqlangan  Nizom  asosida  olib  boriladi.  Ushbu  Nizom  ―Fuqarolik 

kodeksi‖, «Markaziy bank to‗g‗risida»gi, «Banklar va bank faoliyati to‗g‗risida»gi, 

---

«O‗zbekiston  Respublikasi  korxonalari  to‗g‗risida»gi  Qonunlari  va  Markaziy 

bankning  O‗zbekiston  hududida  naqd  pulsiz  hisob-kitoblarni  tartibga  soluvchi 

boshqa me‘yoriy hujjatlarga muvofiq ishlab chiqilgan. 

 ―O‗zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblar to‗g‗risida»gi nizom 

O‗zbekiston  Respublikasining  Fuqarolik  kodeksi,  ―O‗zbekiston  Respublikasining 

Markaziy banki to‗g‗risida‖gi, ―Banklar va bank faoliyati to‗g‗risida‖gi, "Xo‗jalik 

yurituvchi  sub‘ektlar  faoliyatining  shartnomaviy-huquqiy  bazasi  to‗g‗risida"gi, 

"Sud hujjatlari va boshqa organlar hujjatlarini ijro etish to‗g‗risida"gi Qonunlariga, 

O‗zbekiston  Respublikasining  boshqa  qonunchilik  xujjatlariga  muvofiq  ishlab 

chiqilgan bo‗lib,  O‗zbekiston  Respublikasi hududida naqd  pulsiz hisob-kitoblarni 

o‗tkazish  tartibini  belgilaydi.  Ushbu  tartib  naqd  pulsiz  hisob-kitoblarni  amalga 

oshiruvchi  yuridik  va  jismoniy  shaxslarga  -  O‗zbekiston  Respublikasining 

rezidentlari va norezidentlariga tadbiq qilinadi. 

Pul aylanmasi tarkibida naqd pulsiz hisob – kitoblar hajmini oshirishga qator 

omillar ta‘sir qiladi. Xususan: 

1.Yuridik  va  jismoniy  shaxslarning  banklarga  bo‗lgan  ishonchining 

yuqoriligi.  Agar  yuridik  va  jismoniy  shaxslar  banklarga  nisbatan  ishonchi  yuqori 

darajada  bo‗lmasa,  banklarga  naqd  pullarni  topshirishga  bo‗lgan  moyilligi 

pasayadi, hisob – kitoblarni naqd pullarda amalga oshirishga intiladi. 

2.Iqtisodiyotda  monetizatsiya  koeffitsienti  darajasining  tegishli  me‘yori 

ta‘minlangan  bo‗lishi  lozim.  Iqtisodiyotning  etarli  darajada  pul  bilan 

ta‘minlanganlik  darajasi  monetizatsiya  koeffitsienti  asosida  aniqlanadi. 

Monetizatsiya  koeffitsienti  mamlakat  yalpi  ichki  mahsulotiga  nisbatan  aniqlanib, 

xalqaro  moliyaviy  tashkilotlar  va  ekspertlarning  fikrlariga  ko‗ra  uning  miqdori, 

o‗tish iqtisodiyoti sharoitidagi mamlakatlarda 45-60 foizdan iborat bo‗lishi lozim. 

Agar  mamlakatda  monetizatsiya  koeffitsienti  ushbu  miqdordan  past  bo‗lsa 

iqtisodiyotda  pul  taqchilligi,  tijorat  banklarida  likvid  mablag‗lar  va  resurslarning 

etishmasligi,  kreditlar  va  omonatlar  bo‗yicha  foiz  stavkalarining  yuqoriligi 

kuzatiladi.  Bularning  barchasi  naqd  pulsiz  hisob  –  kitoblar  hajmiga  salbiy  ta‘sir 

ko‗rsatadi; 

3.Tijorat  banklarining  resurslarga  bo‗lgan  ehtiyojining  etarli  ravishda 

qondirilmasligi.  Ma‘lumki,  tijorat  banklari  tomonidan  muomalaga  chiqarilgan 

pullar  o‗zining  boshlang‗ich  nuqtasiga  qaytib    kelmasligi  banklarning  resurs 

bazasiga salbiy ta‘sir ko‗rsatadi. Buning oqibatida tijorat banklarining real sektorni 

kreditlash  uchun  yo‗naltirayotgan  resurslarning  taqchilligi,  omonatlarga 

to‗lanadigan to‗lovlar miqdorining oshib ketishi, bu esa o‗z navbatida naqd pulsiz 

hisob – kitoblar hajmini pasayishiga olib keladi.