76
firmalariga eshiklar keng ochib berildi. Mamlakatlar teztez jarayonni qattiq fiskal
siyosat bilan boshlashdi. Inqiroz boshlangungacha bo‗lgan davrda, Meksikoda
byudjet defitsiti YAIMga nisbatan 0,7% ni tashkil qilib, bu darajadagi
makroiqtisodiy ko‗rsatkichni ko‗plab rivojlangan davlatlar orzu qilishi mumkin
edi. Xatto SHarqiy Osiyo davlatlarida moliyaviy inqiroz boshlangunga qadar
davlat byudjeti YAIMga nisbatan profitsit bilan bajarilayotgan edi. Ko‗p marotaba
ta‘kidlanishicha, rivojlanayotgan davlatlar moliyaviy tizimi qarz oluvchilarning
faoliyatini samarasiz kuzatish va monitoringiga ega bo‗lgan kuchsiz ―kredit
madaniyati‖ ga ega bo‗lishgan. Hukumat tomonidan bank nazoratini amalga
oshirishning takomillashmagan mexanizmi mavjud bo‗lgan. Rivojlanayotgan
davlatlarda moliyaviy liberallashuvni yuzaga keltirgankredit ekspansiyasi bevosita
yuqori riskli moliyalash amaliyotlari bilan bog‗liq edi. Natijada yirik kreditlar
uchun ―hosil yig‗ib olingan‖ da, bosib o‗tilayotgan yo‗l noto‗g‗ri ekanligi ko‗rinib
qoldi.Moliyaviy globallashuv jarayoni yonib turgan olovga ―yog‗ sepish‖ bo‗ldi.
CHunki moliyaviy globallashuv jarayoni tijorat banklariningxorijdan qarz olish
imkonini yaratdi. Tijorat banklari xorijiy kapitalni jalb etish maqsadida katta
foizlar to‗lashdi, o‗z navbatida, kreditlash hajmini yanada oshirishga erishdi.
Kapital oqimining mamlakatlarga kirishi hukumat siyosati tomonidan yanada
rag‗batlantirilishi natijasida milliy valyutalarning AQSH dollariga nisbatan
fiksirlanishi ta‘minlandi.Bu iqtisodiy holat xorijiy investorlarda qulaylik yaratdi.
Rivojlangan davlatlarda bo‗lgan kabi, xususan AQSH dagidek, kredit
ekspansiyasini keng ko‗lamda amalga oshirilishi kreditlash amaliyotini barbod
bo‗lishi bilan tugadi. Kreditlash amaliyotida yuzaga kelgan katta yo‗qotishlar
uzoq muddatli riskli moliyalash natijasida sodir bo‗lib, tijorat banklari balansi
ahvolini yomonlashtirdi va banklar tomonidan beriladigan kreditlar hajmini keskin
pasayishiga olib keldi.Rivojlanayotgan davlatlarda bank balansi holatining
yomonlashuvi rivojlangan mamlakatlarga nisbatan kreditlash va iqtisodiy
faoliyatga juda katta salbiy ta‘sir ko‗rsatdi.Rivojlangan davlatlarda
takomillashgan qimmatli qog‗ozlar bozori va yirik nobank moliyaviy sektorning
mavjudligi banklarning moliyaviy holati yomonlashganda yuzaga kelishi mumkin
bo‗lgan iqtisodiy tushkunlik holatini sog‗lomlashtirish imkoniyatiniyuzaga
keltiradi. Rivojlanayotgan davlatlardaagarda banklarining kreditlash faoliyatini
to‗xtatiladigan bo‗lsa, teskari tanlov va psixologik risk muammosini hal qila
oladigan boshqa institutlar mavjud emas.
Hozirgi kungacha aytib o‗tilgan hikoyada rivojlanayotgan davlatlarda kredit
ekspansiyasini yanada kengayishi va inqirozni sodir bo‗lishi bevosita moliyaviy
liberallashuv va globallashuvning natijasi xisoblansada, biroq bu muhim sabab
hisoblanmaydi.
Ushbu hodisalar samarali liberallashuv/globallashuv jarayonlaridan
cheklovchi kuchsizinstitutsional tuzilmada mavjud bo‗lganda yuzaga keladi.
Yanada aniqroq aytadigan bo‗lsak, agarda prudensial tartibga solish va nazorat
qilish haddan tashqari risklarni yuzaga kelishini cheklaganda edi, kredit
ekspansiyasining kuchayishi va inqiroz sodir bo‗lmas edi. Nima uchun tartibga
solish va nazorat tizimi kuchsiz edi? Buning javobi Siyosatchilar va prudensial
nazoratchilar saylovchi –soliq to‗lovchilar (prinsipal) uchun asosiy agentlar
hisoblanadi: siyosatchilar va prudensial nazoratchilarning maqsadi soliq
77
to‗lovchilarning manfaatlarini himoya qilish hisoblanadi. Agarda moliyaviy
yo‗qotishlar boshlanadigan bo‗lsa, bank tizimini sog‗lomlashtirish xarajatlari
soliq to‗lovchilarning mablag‗lari hisobidan qoplanadi.
Moliyaviy bozorlar liberallashtirilgan bo‗lsada, ammo, banklarning kuchli
tijoriy manfaatlari nazoratilarning o‗z ishlarini to‗g‗ri bajarishlariga xalaqit
berishi natijasida prudensial nazoratchilar jamiyatning manfaatini himoya
qilmasligi mumkin. Siyosatchilarning kompaniyasiga katta hissa qo‗shgan tijoriy
manfaatlar
teztez
siyosatchilarni
banklarning
yuqori
risk/yuqori
daromadstrategiyasini
cheklovchi
normativhuquqiy
xujjatlarni
ta‘sirini
kamaytirishga ishontiradi. Nihoyat agarda bank egalari tezda bank faoliyatini
o‗stirishsa va kreditlash faoliyatini kengaytirishga erishsa, katta boylikka ega
bo‗lishadi. Ammo banklar inqirozga yuz tutadigan bo‗lsa, xukumat ularni
sog‗lomlashtiradi va soliq to‗lovchi xarajatni qoplaydi.SHuningdek, qattiq
tartibga soluvchi qonunlar mavjud bo‗lganda ham tijoriy manfaatlar nazorat
agentliklarini bank institutlarini samarali monitoring qilish yoki ularning
faoliyatini to‗xtatish uchun etarli resurslarga ega emasliklariga ishontirishadi.
AQSHga o‗xshagan rivojlangan davlatlarda ham kuchli tijoriy manfaatlar
nazorat organlarining o‗z ishlarini to‗g‗ri bajarishlariga xalaqit beradi.
Rivojlanayotgan davlatlardagi kuchsiz institutsional muhit moliyaviy liberallashuv
jarayonlarini yanada kuchaytirib yuboradi. Rivojlanayotgan davlatlarda tijoriy
manfaatlar yuqori bilim salohiyatiga hamda jamiyat manfaati uchun xarakat
qilmaydigan siyosatchilar va byurokratlarni erkin monitoring (yoki jazolash) qilish
imkoniyatiga
ega
bo‗lgan
rivojlangan
davlatlarga
nisbatan
ancha
kuchliroqdir.SHubhasiz, shu erda muhokama qilingan rivojlanayotgan davlatlar
iqtisodiyotida prinsipalagent muammosi jamiyatga keltiradigan zarariancha
yuqoridir.
Do'stlaringiz bilan baham: 
