― pul va banklar ‖ fanidan 2017/2018 o‗quv yili uchun mo‗ljallangan

Moliyaviy  liberallashuv/globallashuv  jarayonlarining  salbiy  ta‟siri: 

CHebollar va Janubiy Koreya inqirozi (15.5-rasm ) 

 Moliyaviy  liberallashuvning  noto‗g‗ri  boshqarilishida  kuchli  tijorat 

manfaatlari muhim rol o‗ynaydi. 1990- yillarning oxiridagi moliyaviy inqirozdan 

oldin  Janubiy  Koreyaga  nisbatan  hech  qaerda  aniq  emas  ediki,  chebollar  deb 

nomlanuvchi yirik oilaviy konglomeratlar o‗zlarining savdosi orqali iqtisodiyotda 

katta ta‘sirga ega bo‗lishib, YAIM ning salkam 50% ini yaratishgan.(6-rasm) 

15.6-rasm 

 

 

Chebollar  siyosiy  jihatdan  juda  kuchli  bo‗lishgan  va  hukumat  tomonidan 

―inqirozga  yuz  tutishi  uchun  juda  ham  yirik‖  hisoblangan.    Bunday  tushunarsiz 

kafolat  bilan  chebollarning  moliyaviy  ahvoli  yomonlashadigan  bo‗lsa  bevosita 

xukumat  yordami  yoki  yo‗naltirilgan  kreditlar  olishini  bilgan.  Ammo 

chebollarning bitimlari so‗ndirilgan bo‗lsada, o‗zlarining barcha foydasini saqlab 

qolishgan.  Aniqki,  chebollar  katta  miqdorda  qarz  olishgan  va  yuqori  darajada 

leverajga ega bo‗lishgan. 

1990-yillarda chebollar hech qanday pul qilishmagan edi. 1993-yildan 1996-

yilgacha  top  o‗ttizta  chebollarning  aktivlari  daromadliligi  hech  qachon  3%dan 

yuqori  bo‗lmagan  (AQSH  korporatsiyalari  bilan  taqqoslaydigan  bo‗lsak,  ushbu 

ko‗rsatkich 1520% ni tashkil qilgan). 1996 -yilda moliyaviy inqiroz o‗zining salbiy 

ta‘siriniko‗rsatishdan oldin aktivlarning daromadliligi surati 0,2% gacha pasayib 

ketdi.  Bundan  tashqari  faqatgina  top  beshta  chebollarda  foyda  mavjud  bo‗lgan 

bo‗lsa,  oltinchidan  o‗ttizinchigacha  o‗rinda  bo‗lgan  chebollarda  1%dan 

yuqorifoyda  bo‗lmasligi  natijasida  ko‗p  yillar  davomida  zarar  ko‗rishdi.  Bu 

darajadagi  past  foydalilik  va  yuqori  darajadagi  leveraj  bois  hukumat  kafolati 

mavjud  bo‗lmasahar  qanday  bank  ushbu  konglomeratlargaajratilayotgan  kredit 

summasini  kamaytirishi    mumkin  edi.Agarda  chebollar  defoltga  uchraydigan 

bo‗lsa,  xukumat  tomonidan  ularning  kreditlari  qoplanishi  mumkinligini  banklar 

---

83 

 

bilganligi bois ular  faoliyatini  moliyalashtirishni  to‗xtatishmadi.  Tijorat  banklari 

tomonidan chebollarning yirik miqdorda moliyalashtirilishi hamularning qondirib 

bo‗lmaydigankreditga  bo‗lgan  talabinikamaytirmadi.Chebollar  mavjud  moliyaviy 

qiyinchiliklardan  chiqib  ketishning  yo‗li  o‗sishni  davom  ettirish  ekanligi 

to‗g‗risida  qaror  qabul  qilishdi.  Bu  maqsadni  amalga  oshirish  uchun  katta 

miqdorda  mablag‗  zarur  edi.  Xattoki  maqtalgan  Koreya  milliy  jamg‗arma 

depozitlari  foiz  stavkasi  30%dan  yuqoriligi  chebollarning  rejalashtirilgan 

kengayishini moliyalashtirish uchun etarli darajada mablag‗larni ta‘minlay olmas 

edi. Ular mablag‗larni qaerdan olishlari mumkin? Buning javobi xalqaro kapital 

bozorlarida edi.  

Chebollar  Koreya  xukumatini  liberallashuv  jarayonlarining  tarkibiy  qismi 

hisoblanganmoliya  bozorlarini  xorijiy  kapitalga  ochib  berishni  tezlashtirish 

bo‗yicha  qo‗llabquvvatladi.  1993-yilda  hukumat  mahalliy  banklarning  xorijiy 

valyutada  ifodalangan  qreditlash  berish  qobiliyatinikengaytirdi.  Bir  vaqtning 

o‗zida 

Koreya 

xukumati 

moliyaviy 

institutlar 

tomonidanajratiladigan 

cheklanmagan  qisqa  muddatli  tashqi  qarzlar  olishga  samarali  ravishda  ruxsat 

berdi.  Ammo  mamlakatga  kapital  oqimini  boshqarishning  vositasi  sifatida  uzoq 

muddatli  qarzlargamiqdoriy  cheklovlar  o‗rnatilgan  edi.  Uzoq  muddatlidan 

tashqari  faqatgina  qisqa  muddatlixorijiy  kapital  oqimini  ochilishi  hech  qanday 

iqtisodiy  samaradorlik  keltirmadi.  Qisqa  muddatli  kapital  oqimi  rivojlanayotgan 

davlatlarning  iqtisodiyotini  kuchsizlantirdi;  moliyaviy  inqirozning  qandaydir 

belgilari ko‗rinishni boshlasa,qisqa muddatli kapital tezkorlik bilan mamlakatdan 

chiqib ketishni boshlaydi.  

Asosan qisqa muddatli kapital oqimini kirib kelishiga yo‗l ochib berilganligi 

to‗laligicha  siyosiy  ta‘sirni  ko‗rsatdi:  chebollar  pulga  extiyoj  sezgan 

sharoitdaxalqaro  bozorda  uzoq  muddatli  kreditlash  xorijiy  kreditorlar  uchun 

yuqori riskka egaligi bois qisqa muddatli fondlarni past foiz stavkalarda qarz olish 

juda  oson  edi.Ushbu  o‗zgarishlarning  salbiy  ta‘siri  natijasida  Koreya  banklari 

o‗zlariga  xorijiy  fondlarga  yo‗l  ochuvchi  vosita  sifatida  chet  el    mamlakatlarida 

yigirma sakkizta filiallarini ochishdi. 

Hozirda  Koreya  moliya  institutlarixorijiy  kapitalni  jalb  qilishga  imkoniyat 

borligiga  qaramasdan  chebollarda  hali  ham  muammo  mavjud  edi.  Ulartijorat 

banklarini  o‗z  tarkibiga  olishga  ruxsat  berilmagan  edi.  SHu  sababdan  ham 

chebollar o‗zlari xohlagan miqdorda bank kreditlarini jalb qila olishmadi.Ammo, 

Janubiy  Koreyaga  xos  bo‗lgan  maxsus  moliyaviy  institutmavjud  bo‗lib, 

chebollarga  kerakli bo‗lgan  miqdorjaqarzlarni  jalb qilish  imkoniyatini berar  edi: 

savdogar  bank.  Savdogar  bank  korporatsiyalari  ulgurji  savdo  moliyaviy 

institutlari  hisoblanib,  qimmatli  qog‗ozlarninganderrayting  operatsiyalari,  lizing 

va  korporativ  sektorga  qisqa  muddatli  kreditlar  ajratish  shug‗ullangan.  Ular 

kreditlar  uchun  o‗z  fondlariniobligatsiyalar  hamda  tijorat  qog‗ozlarini  emissiya 

qilish  va  interbank  va  xorijiy  bozorlardan  qarz  olish  hisobiga  shakllantirishgan 

edi.  Koreya  inqirozi  davrida  savdogar  banklarga  xorijdan  kredit  olishga  ruxsat 

etilgan  edi  va  ularning  faoliyati  deyarli  tartibga  solinmagan  edi.  Chebollar 

o‗zlarining  imkoniyatlarini  yuqori  baholashdi  va  xukumat  vakillarini  ko‗plab 

moliyaviy 

kompaniyalarni 

(allaqachon 

chebollar 

tomonidan 

o‗zlashtirilgan)savdogar  banklarga  aylantirishga  ishontirdi.Savdogar  banklar 

---

84 

 

katta miqdordagi fondlarni chebol egalariga  yo‗naltirishdi. Lekin ushbu fondlar 

samarasiz hisoblangan po‗latchilik, avtomobil ishlab chiqarish va kimyo sanoatiga 

ishlatildi.  Ajratilgan  kreditlar  muammoli  ko‗rinishni  olganidan  so‗ng,  ushbu 

bosqich xalokatli moliyaviy inqirozni boshlab berdi.