Í joqarÍ hÁm orta arnawl

2-jadval

	Boshlang 'ich maktab	Kichik maktab
Sinf	I II III IV V VI	VII VIII
70-yillar	25 26 28 31 33 33	34 34
80-yfllar	25 26 28 29 29 29	30 30

Bul principler 90 -uShag reformasida óz hákisin taptı hám májburiylik mazmunı qısqartirildi.
Sonıń menen birge, Kitay da tálim sistemasınıń májburiy standartların kemeytiw jolınan bardı, hám de 80-jıllar ortalarında barlıq ushın birden-bir oqıw jobası, programması hám sabaqlıqların islep shıǵıwda oraylastırıw húkimranlıq etdi.
Tálim processi qatnascMarning júklemelerin kemeytiw, olardıń qızıǵıwshılıqlarınan kelip shıǵıp, qosımsha sabaqlar 10% (kishi orta mekteplerde) joqarı mekteplerde 20 -30% ga qısqartirilgan.
XXR Mámleket tálim komiteti 60 -70 % oqıw programmasın (májburiy pánler) tastıyıqlasa, qalǵanların tiyisli pro vinsiy alar, jergilikli tiyisli organlar tastıyıqlaydılar.
Arqa hám Oraylıq Evropada tálimdi reformalaw, milliy standarttı jaratıwda Vengriyalıq pedagog Z. Batori mámlekette oqıw jobaları hám programmaları, sonıń menen birge, bólek sabaqlıqlardı jaratıw (80-yfllar aqırında ) oraylasqan xarakterge iye ekenligin aytıp otedi, "..tálim mazmunınıń ayırım tarawlarında bilim kereginen kóre kóbirek edi",-2 deydi.
1992 jıl Vengriya pedagoglar toparı milliy oqıw rejesiniń joybarın tayarladılar, bul joba 6 jastan 16 jasqa deyingi oqıwshılarǵa qaratb dúzilgen bolıp, tómendegi pánler boyınsha tuzildi: ana tili, shet tili, matematika, tábiy pánler, insan hám jámiyet, kórkem óner, texnika mádeniyatı hám átirap -ortalıq, turmıs, shańaraq, úy ekonomikası, dene tárbiyası hám sport. Usı pánlerge oqıw waqtıniń 80 % i ajıratılǵan edi. 1993 jılda " Tálim tuwrısında" gi nızamnıń joybarı islep shıǵılǵan. Nızam joybarı talqılawında hár túrlı jantasıwlar júzege kelgen: ayırım gruppalar tálimdi oraylastırıw, mámlekettiń úzliksiz basqarıwdı ornatıw tárepdarı bolǵan bolsalar, ayırımları bolsa mektepke tolıq erkinlik beriw oraylashtirmaslik tárepdarı edi.
Sonday etip, 80-jıllardıń ekinshi yarımı hám 90 -jıllardıń bası daǵı Tálim standartın jaratılıwma bolǵan hár túrlı qaraw hám hám urınıslar bir tárepden oqıw jobaları hám programmaların kemeytiw jolınan barǵan bolsa, basqaları kerisinshe, kóbeytiw tárepdarı edi.
Eger sawatlılıqtıń dástúriy bolıp kelgen túsinigi oqıw, xat hám esap úyreniwden ibarat bolǵan bolsa, 90 -jıllar basına kelip, bul túsinik júdá kengaydi. Tailandta ótkerilgen " Tálim barlıq ushın" teması daǵı (1990 y) Pútkildunyo Konferensiyasında sonday delingen: " Tálim baǵdarı túsiniginiń ózi keńeytirilishga mútáj... bilim hám jańalıqlardıń keń qamtılǵanlıǵı turmıs ushın zárúrdir".
Hár túrlı mámleketlerdiń pedagog hám bilimlendiriw tarawı ǵayratkerleri tálimdi reformalawda hár qıylı joldan barǵanlar.
Birinshiden, barlıq mámleketler oqıw rejesine zamanagóy predmetler hám kurslar kirgiziwdi, sonıń menen birge, oqıw predmetiniń jańa materiallar menen bayıtıwdı óz aldılarına maqset etip qoyıwǵan.
Ekinshiden, tálim mazmunın qayta qurıwdıń zárúrli baǵdarları retinde oqıw programmaların fundamentallashtirishni zárúr dep esaplawǵan.
Úshinshiden, bilimlerdiń integraciyasın, oqıw programmaların jetkizip jaratıwdı ilgeri surdılar.
Ol yamasa bul qarawlardı kórip shıǵıp, tálimniń mazmunın modernizaciyalaw xarakterinde ekenliginiń, bunda tiykarǵı oqıw pánleri kompleksi - tábiy-matematikalıq hám gumanitar pánlerge bólek itibar qaratılǵanlıǵına isenim boldıq.
80- jıllardıń aqırında tábiy ilimiy hám matematikalıq tálimdi reformalaw zárúr edi. Sebebi usı pánler salasında jańalanishlar bar edi.
Sol sebepli mámleketlerde birinshi orında itibar tábiy-matematikalıq tálimge qaratılǵan.
AQSHning orta mekteplerinde tábiy pánlerdi úyreniwdiń májburiyligi barlıq mekteplerge tiyisli emes edi. Kóplegen shtatlardıń húkimet komissiyasına usınısı menen orta mektep laming joqarı klasslarında matematika hám tábiy pánler úsh jıl dawamında, informatika esayarim jıl dawamında oqıtılatuǵın boldı.
Ullı Britaniyada bolsa " Tálimdi reformalaw tuwrısında" gi nızam (1988 y) ga muwapıq tábiy pánlerdi oqıtıw májburiy bolmaǵan baslanǵısh hám tolıqsız orta mekteplerde tábiy pánlerdi májburiy mekteplerdiń barlıq oqıwshıları ushın májburiy etip belgilengen.


Sonıń menen birge, 80 - jıllarda GDRning ayırım jerlerinde Tiykarǵı mekteptiń orta klasslarında matematika pánlerin úyreniw háptesine 4-5 saat oqıw saatına ko'paytirilgan.
Tábiy bilimlerdi asırıwǵa umtılıw tekǵana rawajlanǵan mámleketler ushın, bálki, rawajlanıp atırǵan mámleketler ushın da xarakterli bolıp tabıladı. Sol orında hind pedagogiOl. S. Choudharining tómendegi sózlerin keltirip ótiwjoiz:- " Dúnya tábiy pánler revolyuciyaınan qayǵıradi. Onıń orayı industrlashgan mámleketlikler bolsa, turmıstıń barlıq iskerlik tarawılarında onıń tásirin sınap ko'mvchi rawajlanıp atırǵan mámleketlerdir".
Arqa hám Oraylıq Evropa mámleketlerine tiyisli tálim mazmunı iyelegen tábiy ılımlardı asırıw dıqqat itibarǵa mútáj bolǵan bolǵan predmet, yamasa MDH mámleketlerinde kemeytirilgen. Afrika regionlıq konferensiyasında (1982 jıl ) sonday delingen: " Kontinent degi mámleketler tábiy bilimlerdi jańalaw ushın jańa programma hám sabaqlıqlar tayarlawmoqda".
Sonıń menen birge, tiykarǵı itibar (oqıtıwda ) oqıwshılar kúndelik turmıs menen baylanıslı bolǵan turmıslıq bilimlerdi asırıwlarında delingen.
Ullı Britaniyada matematikanı oqıtıw komissiyasınıń dokladida (1988 y) bul pán tarawları tómendegilerge ajıratıldı : " Mektepte úyreniw ushın zárúr bolǵan: esap, algebra, geometriya, statistika hám itimallar teoriyası, algoritm, elementar programmalastırıw sıyaqlılar". Avtorlar óz sóylewlerinde matematikanıń turmıs - miynet iskerligi ushın zárúr bolǵanlarına tiykarǵı e'tibomi qaratǵan.
80-90 - jıllar dúnya mámleketleri tálim mazmunı daǵı reformalarda tábiy pánlerdiń integraciyalashuvi payda bolǵan.
Integraciyalaw modeli oqıw materiallarınıń joqarı dárejede integraciyası, mısalı, «energiya» teması fizika páninde ótiletuǵın bolsa, biologiya hám ximiya pánlerinde basqa temalar arqalı bir-birisi menen baylanısqan.
Sonıń menen birge, usı ush pánler izbe-izlik tiykarında uyretilgen. Yaǵnıy biologiya, fizika, ximiya bólek uyretilgen, biraq bir waqıtta emes.
Tábiy bilimler stul daǵı bul sıyaqlı jantasıwdan Yaponiyanıń kishi orta mekteplerinde paydalanılǵan.
Amerika pedagogı R. Fogarti pánler integraciyasınıń on dana variantın ajratgan.
Olar predmet ishinde integraciya, predmetlararo, eki yamasa odan artıq predmetler jıyındısı.
Sonıń menen birge, tema boyınsha birlestirilgen materiallar, jańalıq yamasa túsinikler haqqındaǵı integraciyalasqan oqıw programmaları hám kursları sıyaqlılar.
Integraciyalashtirishning joqarı dárejesi retinde hár túrlı pánler salasındaǵı mekteplerdiń joqarı klassları, joqarı oqıw orınları yamasa aspiranturalar ushın tayarlanǵan oqıw joybarları, izertlewler degi, jańa informaciyalardan paydalanıw esaplanǵan.
Tolıqsız orta mektepler ushın " Tábiy bilimler" integraciyasınıń joqarı kórinisine Norvegiya mısal bo'1 a aladı.
Norvegiyada tábiy bilimlerdi úyretiwdiń tiykarǵı maqseti tómendegishe, yaǵnıy oqıwshılardıń baqlaw hám ámeliy jumıslarında tasawur hám ǵárezsizlik pazıyletlerin rawajlandırıw, balalardı tábiyaatqa húrmet ruwxında tárbiyalaw, tábiy resurslar hám texnologiyalardan paydalanıwda juwapkerlik sezim-sezimlerin qáliplestiriw, den sawlıqtı saqlaw hám sol tuwrısındaǵı bilimlerdi alıw, sonıń menen birge tábiy pánler hám texnologiyalar mádeniyatınıń bir bólegi retinde oqıwshılardı elementar izertlewler aparıwǵa úyretiwden ibarat bolǵan.
Tábiy bilimler stul 14 temada úyrenilgen: baqlaw hám tájiriybe, analiz ótkeriw, fizikalıq dúnya (quyash sisteması, mikrokosmos, yadro energiyasılıq, atom radiastiyasi hám taǵı basqalar ), ıqlım hám hawa rayı, turmıs, rawajlanıw hám dawam etiw waqti, ósimlik hám haywanot, gewde hám salamatlıq, biziń sezim, energiya hám tábiy resurslar, kúndelik turmıstı elektrlastırıw, informaciya hám kompyuter texnologiyası, kúndelik texnologiya hám taǵı basqalar.
Angliyada keń tarqalǵan tolıqsız orta mektepler ushın sabaqlıqlarda " Tábiy pánlerdi úyreniwda" analitik temalar : " Oylap shıǵarıwshı alım tuwrısında ocherk", " Yer", " Reń-barang turmıs", " Katek", " Molekula", " Atom", " Energiya", " Biosfera", " Xalıq", " Baylanıs", " Álem" sıyaqlı temalarda úyrenilgen.
Bul kurslar tábiy pánler haqqındaǵı tiykarǵı tushunalari, ámeliy xarakterleri menen Norvegiyalıqlardıń oqıw kurslarına jaqın bolıp tabıladı.
Sonday eken, kóplegen mámleketlerde mektep oqıwshıları tábiy pánlerdi integraciyalasqan kurslarda úyreniwedi. Sonıń menen birge, tap sol oqıwshılar usı pánlerdi qızıǵıwshılıqları hám qábiletlerine qaray bólek úyreniwleri múmkin bolǵan.
Onıń ushın tolıq orta mekteplerde tereńlestirilgen kurslar hám programmalar bar. Mısalı, Fransiya, burınǵı GDRda tábiy bilimler bólek kurslarında uyreniledi. Fransiyada bir waqtıniń ózinde (tolıqsız mektepte) " Fizika, ximiya" sıyaqlı predmetlerdiń integraciyası bar.
90 -jıllarda tábiy hám gumanitar pánlerden birlesken materiallardı jaratıw pikirleri birinshi orında jámiyet haqqındaǵı bilimlerdi rawajlandırıwǵa itibar qaratǵan. Bul pánlerdiń tábiy baǵdarların adamgershiliklilashtirishdm gúwalıq beredi. Birinshi orında bul baǵdardaǵı taTimning wazıypaları tábiyaat ushın juwapkerlik, tábiy resursların úyreniwde sotsial mashqalalardi úyreniw hám taǵı basqalardan kelip shıqqan (ilgeri oqıw hújjetlerinde bunday tártip qaǵıyda jol menendagina jaylastırilar edi).
Ekinshiden, jańa payda bolǵan kóplegen oqıw kursları óziniń jańa wazıypasına iye boldı.
IJchinchidan, jaratılǵan arnawlı kurslar tábiy hám social pánler integraciyasınan kelip shıqtı. Mısalı, AQSHning qatar ilimpazları " Pán- texnologiya -jámiyet" sıyaqlı koncepciyadan kelip shıǵıp, jámiyetke, pán-texnika rawajlanıwına járdem beretuǵın arnawlı bilimlerdi tıńlawshılarǵa usınıs etediler, yaǵnıy texnika hám jámiettiiń óz-ara baylanısları mashqala lari, ilimpazlar haqqındaǵı dáliller, tariyx tuwrısındaǵı pánlerdiń ashıqlıǵı hám taǵı basqa.
Joqarıdaǵı analizlerden ayırım dúnya ilmiy tájriybetlarida tálimdi standartlantırıw mashqalasınıń payda bolǵanlıǵı, bul processda hár bir mámleket ayriqsha, yaǵnıy bilimlendiriw tarawı daǵı mashqala hám mútajliklerden kelip shıǵıp ámelge asırılǵanlıǵınıń guwası boldıq.
XX asirde mámleketlikler eki jáhán urısın basınan keshirgennen, keyininen bul mashqalanı sheshiwge urındılar.
Aqırǵı júz jıllıqta diniy tálim beriw mashqala si payda bolǵan edi. Tartıslardıń tiykarǵı teması bul óspirim hám ul balalarǵa mektepte diniy tálim beriw múmkinbe yamasa joqpa degen tartıs kópshilikti qızıqtirib qoydı. Ótken júz jıllıqta bul másele batıs mámleketlerinde derlik aktual máselege aylanıwǵa az qaldı. Tarawdaǵı tiykarǵı islohatlar Afrikada 1910 - 1930 hám 1962-yfflarda, Angliyada 1944-1988 jıllarda, Belgiyada 1968 jıllarda, Germaniyada 1949 jılda, Turkiyada 1924, 1933, 1949 - 1982 jıllarda ámelge asırıldı.
Ekenin aytıw kerek, Angliya Evropanıń eń taraqqiy etken mámleketlerinen biri esaplanadi. Angliya mámleketi tálimdi reformalaw ushın nızam qabıl etken. Ol jaǵdayda tálim mákemelerinde xristian hám basqa dinlerdi úyreniw jolǵa qoyılǵan. Xristianlikni úyreniw islam, budda hám basqa dinlerdi úyreniw menen qosıp alıp barılǵan. Joqarıdaǵı dinlerdiń birgelikte úyrenilishida olardıń qaysı biri aqsha dinge sıyınıw, yamasa qaysı biri nadurıs degen mániste emes, bálki bul metod (yaǵnıy birgelikte úyreniw) hár túrlı dinga boysınıw etiwshi puqaralar arqalı jámiyet mútajliklerin qandırıwdı óz aldına maqset etip qoyǵan.
Ekinshi jáhán urısınan keyin kópshilik batıs marifatparvarlari tálimdi dinning tasiridan tolıq azat etiw tárepdarı bolıp shıǵıwǵan. Biraq Angliya rásmiy dóńgelekleri bul pikirdi qollap quwatlamadi. Kerisinshe, olar tálimdi xristian qádiriyatları menen baylanıstırdı. Búgingi kúnde Angliyada mámleket tárepinen qurılǵan shirkew ámeldegi bolıp, Xanzada shirkewdiń baslıǵı esaplanadı (yaǵnıy mámleketdegi ramziy mániste, birinshi siyasiy shaxs bolıwına qaramastan ).
Angliyada shirkew mektebiniń eki qıylı kórinisi ámeldegi:
Birinshi, mámleketten járdem alatuǵın shirkew mektep (Loluntary-aided shcool) bul mekteplerde tálimniń 3 ten 2 bólegi shirkewde alıp barıladı, 3 ten 1 bólegi bolsa, mámleket mekteplerinde oqıtıw arqalı ámelge asırıladı.
Ekinshi, mámleket qadaǵalawı astındaǵı shirkew mektepleri ((Loluntary-Controlled shcool): bul mekteplerde tálimniń 3 ten 1 bólegi shirkewde, 3 ten 2 bólegi mámleketke qarawlı mekteplerde alıp barıladı. Olar tolıq mámleket aqshası menen támiyinlenedi.
1988 jılda Dinge sıyınıw tuwrısında nızam qabıl etilip nátiyjesinde mektep programmaları úsh bólekke ajıratıldı :
1) Arnawlı predmetler (matematika, anglichan tili hám taǵı basqa );
2) Tiykarǵı predmetler (tariyx, geografiya, texnologiya, muzıka, kórkem óner, dene tárbiyası hám taǵı basqa );
3) Fundamental predmetler (bul gruppaǵa tek diniy tálim kirgizildi). Bilimlendiriw Ministirligi qalǵan barlıq predmetlerden (diniy tálimnen tısqarı ), imtixan formaları hám taǵı basqa larni jaratıw huqıqına iye bolǵan. Diniy sabaqlar basqa tiykarǵı predmetler qatarına kirmagan sonda da, olar birdey mártebege iye bolǵan. Diniy tálimniń programması, maqseti, forması mámleket tárepinen jaratılmaydı, biraq basqa sabaqlar menen birdey mártebege iye esaplanadı.
1988 jıldaǵı tálim islohati nátiyjesinde Angliya'ning orta hám baslanǵısh mekteplerinde islam dini de oqıtila baslandı. Ekenin aytıw kerek, diniy tálim bul dinge sıyınıw tuwrıma yamasa nadurısma degen sorawǵa juwap bermasligi kerek, sonıń menen birge, diniy tálimniń programması hám sabaqlıqları da adamlardıń qaysı dinga ıseniwi yamasa ishonmasligiga qaray strukturasligi kerek.
Germaniya Federatsiyasining Konstitutstiyasida (7-element ) rásmiy mekteplerde diniy tálim májburiy bolıp tabıladı. Joqarıdaǵı nızam statyasına muwapıq tálimdi basqarıwshı provensiyalar bul tálim ushın juwapkerlikti óz moynına aladı. Sol sebepli Federatsiya Konstitutstiyasining tálim tuwrısındaǵı statyası provinsiyalarning konstitutsiyalarini qadaǵalaw etedi. Konstitutsiya'ning 7 - statyasında sonday delingen:
a) barcha tálim hám oqıtıw mámleket qadaǵalawında bolıp tabıladı;
b) diniy sabaqǵa balanıń barıw yamasa barmasligi onıń tárbiyası menen shug'ulanuvchi (ata - ana ) larning qálewine baylanıslı.
Germaniya Konstitusiyası 7 - element, 1 - bandiga tiykarınan tálim hám bilim alıwdı baqlaw juwapkerligi mámlekettiń moynında bolıp tabıladı, dep belgilengen. Bul nızam statyası sonıń menen birge, bólek shaxs yamasa strukturalardıń arnawlı mektepler ashıw xuquqini qorǵaw etedi.
Belgiya bolsa Evropa Shártlesiwine aǵza mámleket bolıp, óziniń Konstitusiyasında dinga munasábetti shegaralaǵan yaǵnıy Insan huqıqları Umumjahon Deklaratsiyası, Insan huqıqları Evropa Shártlesiwi qaǵıydalarına ámel etken halda hújdan erkinshegi hám diniy ıqtıqat ideyalarına bólek itibar bergen.
Insan huqıqları Umumjahon Deklaratsiyasınıń 18, 26 elementları Insan huqıqları boyınsha Evropa Shártlesiwiniń 9 - statyasına hám oǵan qosımshaǵa muwapıq, diniy erkinlik hám diniy tálimdi támiyinleydi. Sonıń menen birge, usı shártlesiwge muwapıq mámlekette jasaytuǵınlıq sırt ellikler emigrantlarga diniy ıqtıqat erkinshegi, ózleriniń dinine tiyisli tálim alıw huqıqı berilgen.
Belgiya tálim sistemasında mektepler 4 gruppaǵa bólinedi:
a) munitsipal mektepler;
b) davlatga qarawlı mektepler;
v) arnawlı mektepler.
Diniy tálim bul ush tipdagi mekteptede májburiy bolıp, Belgiya mámleketi rásmiy tán alǵan (katolik, xristian, protestant, islam, iudizm) dinler oqıtıladı. Bunnan tısqarı, shirkew mektepleri katolik shirkewiniń shólkemi esaplanadı. Sonıń menen birge, shirkew mekteplerinde Islam dininen tálim beriwge ruxsat berilmaydi.
Barlıq mektep oqıwshıları (barlıq mektep tiplerinde) diniy tálimniń 5 tipidan birin tańlawı shárt esaplanadı. Diniy tálim balalarǵa 2, 5 jastan, balalar baqshasidan baslanadı. 1980 jıldıń aqırlarında xristian katolik dini 1-2 klasslarda háptesine 4 saat, 3-4 klasslarda 3 saat, 5-6 klasslarda hám liceylerde 2 saat etip belgilendi. Házirigi kunga shekem baslanǵısh hám orta klasslarda, sonıń menen birge, liceylerde diniy sabaqlar háptesine 2 saat, bir qansha diniy mekteplerde 3 saat etip belgilengen.
Mektep oqıwshıları sıyınıwdı mektep asxanasında, yamasa ulıwma zalda qattı dawısta yamasa ishinde oqıwları múmkin. Mektep administraciyası qanday da diniy ánjumanlardı ótkera almaydı. Biraq qanday da diniy gruppa mektep aymaǵın ljaraga olmoqchi bolsa (konfrenciya ótkeriw maqsetinde) mektep administraciyası málim bir shártler menen kireyge berip turıwı múmkin.
Mektep oqıwshıları diniy informaciyalardı alıwǵa (tarqatıwǵa ) haqılı, biraq mektep oqıwshına diniy bilim beriwge májbúr emes. Joqarı suddıń qabıl etken sheshimine tiykarınan tálim dinge sıyınıw tariyxın uyretmesten, dinning puqara lar dúnyaǵa kóz qarasına tásirin úyrenmesten tawısıwı múmkin emes. Diniy pánlerdi úyrenmesten kórkem óner, muzıka, ádebiyat hám basqa sociallıq pánlerdi úyreniw múmkin emes. Mektepte dinge sıyınıw tariyxı, diniy táliymatlardıń qarama - qarsılıgı tuwrısındaǵı bilimler beriledi. Sonıń menen birge, Ínjıl hám onıń mazmunı sıyaqlılar uyreniledi.
Orta mekteplerdiń diniy dógerekleri da sonday haqılı. Olar diniy jıyınlardı sabaqtan tısqarı biraq mekteptiń jumıs waqtında ótkeriwleri múmkin. oqıwshı bolmaǵan (usı mektepte) kisiler oqıwshılar menen birge jıyında qatnasıw eta almaydı. Mámleketke qarawlı mekteplerde oqıwshılar diniy bayram yamasa jıyınlar tuwrısındaǵı informaciyalardı tarqatıwları múmkin. Usı bayram ilajı diniy formada ótiwi múmkin. Ol jaǵdayda oqıwshılar ózleriniń diniy qarawlarına juwap beretuǵın tárzde kiyinish múmkinshiligine iye, mektep bolsa olardı ol yamasa bul kiyimdi kiyiwge májbúr ete almaydı.
Turkiyada diniy tálim meshit, medresede, sibyan (óspirim jigitler mektep) de uyretiledi. Turkiya respublika dep daǵaza etilgennen soń, Allanıń tánha ekenligine iseniwi-Tadrisat Nızamı (№ 430, 3 mart 1924 yil) menen tálim dúzilisi Bilimlendiriw Basqarmasına qarawlı boldı. Usı nızamıń 4-statyasında sonday delingen: bilimlendiriw basqarması Universitette joqarı maman diniy kadrlardı tayarlaw maqsetinde bir fakultet tashkil etsin. 1975-76 oqıw jılınan liceylerdiń aqırıǵı klasında hám orta mekteplerde oqıwshılardıń qálewine qaray diniy sabaqlar ótiletuǵın boldı. Házirgi kúnde de diniy sabaq baslanǵısh mekteptiń 4-5 klasında, orta mekteptiń 1, 2, 3, klasslarında háptesine eki saattan, sonıń menen birge, liceylerdiń 1, 2, 3 klasslarında bolsa háptesine bir saattan ótiledi. Titseyda bunday sabaqlar tek 2 sherekte ótkeriledi. Sonıń menen birge, barlıq demokratiyalıq mámleketlerde diniy tálim eki sebepke kóre zárúr dep esaplanadı. Birinshi, hújdan erkinshegi hám tálim.
Ekinshi, " nadanlıqǵa qarsıma'rifat" degen ideya'nikeltirib ótiw múmkin.
" Haqıyqattan da, dúnyanı nadanlıq iyelese tekǵana aqıl, bálki aqıl peshlaydigan bilim, ruwxıylıq, erkin pikirlik, insan ozodligi barlıq barlıǵı tawsıladı",- degen edi Prezidentimiz I. A. Karimov. 1
Yaponiya tálim sistemasında májburiy tálim toǵız jıllıq bolıp, orta maǵlıwmat alıwdıń joqarı basqıshı májburiy esaplanmasa da onı 95 % orta maǵlıwmat alıwshı pitkeriwshiler tamamlashadi. Mektepler jeke, mámleketke qarawlı hám milliy (universitet ushın yamasa oqıtıwshılar kolledjleri ushın baza bolǵan) mekteplerden ibarat. Mekteplerde (hár bir okrugda hár túrlı yaǵnıy ) ózlestiriw, ózlestirmasligiga qaray oqıwshılar qabıl etiledi.
Joqarı orta mektepte hár túrlı variantlardaǵı programmaların usınıs etedi: ulıwma, kásiplik hám taǵı basqa. Tálim mazmunı hám onıń sapasına mámleket qadaǵalawı ornatılǵan. Joqarı tálim sisteması Amerika joqarı tálim sistemasın yadǵa saladı, biraq bir az oraylasqan xarakterge egaligi menen ajralıp turadı. Yaponiyada 80 % joqarı oqıw orınları jeke bolıp tabıladı (bul tiykarınan eki jıllıq kolledjlerge tiyisli). Yaponiyada hámmesi bolıp 96 milliy universitetler (1949 jıldan keyin milliy tálim haqqındaǵı nızamǵa qaray tiykar salınǵan ) bar.
Universitet tarmaqları :- milliy universitetler;
aymaqlıq universitetler;
jeke universitetlerge bólinedi (eń ataqlıları Tokıo, Kioto, vaseda).
Universitetler hám onıversitet kolledjleri ulıwma tálim berediler, yaǵnıy shet tilinen tayarlaw, den sawlıqtı saqlaw, dene tárbiyası, sonıń menen birge, jóneltirilgen tayarlaw.
Universitet bolmaǵan tarmaqlarǵa : kishi (junior) kolledj, 2 yamasa 3 jıl tálim beretuǵın (tiykarınan hayallarǵa tiyisli, yaǵnıy ulıwma orta bilim beriw mektebiniń 9 - klasın tamamlawı menen turmısqa shıqqan ) oqıw orınları kiredi.
Texnika kolledjlerine ulıwma toǵız jıllıq mektepti tamamlaǵannan keyin qabıl etiledi hám 3 jıl dawamında tolıq orta maǵlıwmat beriledi, kásibi tayarlanadı, texnika umversitetlarining tiyisli bólimlerine tapsırıw múmkinshiligi beriledi. Sonıń menen birge, bir jıldan eki jılǵa tayarlawshı arnawlı kásip mektepleri bar.
Yapon táliminiń zárúrli táreplerinen biri, joqarı oqıw jurtına kirisiwde imtixan tapsırıw daǵı qattı talaplar bolıp tabıladı. Joqarı oqıw jurtına kiretuǵınlar ushın birinshi orında, yapon tilin biliw hám orta maǵlıwmat haqqında diplomdıń túp nushasi talap etiledi.
Bul diplomdı bolsa, tayarlaw kurslarında yamasa orta mekteptiń joqarı basqıshında (9 jıllıqtan keyingi) alıw múmkin.
Sonıń menen birge, joqarı oqıw jurtına tapsırıw ushın texnika kolledjin tamamlaǵanlıǵı haqqında diplom da bolıwı múmkin. Shet ellikler ushın xızmet kórsetiwshi oqıw jurtınan 12 jıllıq yapon orta maǵlıwmatın alǵanlıǵı haqqındaǵı gúwalıqtıń ekvivalenitini alıw múmkin (International Students Institute ın Tokıo ol Kansai, International Students Institute ın Osaka). Barlıq xonjlik
abiturientler arnawlı testten ótiwi kerek, yaǵnıy joqarı oqıw jurtında tálim alıw qábiletin tastıyıqlaytuǵın hám arnawlı til boyınsha test tapsırıladı.
Ulıwma imtixan Tokıodagi Xalıq aralıq Tálim Awqamı tárepinen ótkeriledi (hár jılı dekabrde). Test nátiyjesine kóre abiturientler ózlerine tiyisli hújjetler menen joqarı oqıw orınlarına jónetiledi.
Shet ellik abiturientler arnawlı programma tiykarında yamasa magistratura hám doktorantura boyınsha oqıwları múmkin. Bul programmalar bolsa yapon tilin biliwdi talap etpeydi (oqıw anglichan tilinde de alıp barıladı ). Biraq finanslıq (ózi tárepinen yamasa járdem programması daǵı grant tiykarında ) aqsha talap etedi. Finanslıq tárepten qollap -quwatlovchi shólkemler Yaponiyada hár túrlı mámleket, milliy, jeke fondlar esabınan alınıwı múmkin.
Universitet programmaları bakalavriat, magistratura hám doktorantura ushın dúzilgen.
70-jıllarda yapon joqarı tálim xalıq aralıq baylanıslarda to'xtovsiz joqarı shıǵıp bardı. Házirgi kúnde yapon joqarı oqıw orınları xalıq aralıq integraciyada hár túrlı sırtqı kórinisler:
a) chet elda bilim alıw ushın arnawlı programma, yaǵnıy yapon joqarı oqıw orınlarınıń ulıwma tálim orının óz ishine alǵan ;
b) xalqaro anglichan tili programmaları (student almaslaw maqsetindegi);
v) tálim menen tanıwıw programmaları (3 aylıq );
g) shet mámleketler joqarı oqıw orınları menen sheriklik baylanısları (shártlesiw, oqıtıwshı almaslaw );
d) kolledjlerde shet mámleketler bólimi (Yaponiya hám basqa mámleketlerde) hám birgeliktegi oqıw orınları programmaları.
Angliyada bolsa, tálim 5 jasta baslanadı hám 11 jasqa shekem baslanǵısh mektepte oqıtıladı. 11 jastan 16 jasqa shekem bolsa, oqıwshılar orta mektepte, ulıwma bilim beriw, tereńlestirilgen predmetlerdi úyretiw hám orta arnawlı tálim beriledi.
16 jastan keyin oqıwshılar Joqarı oqıw orınlarına tapsırıw ushın zárúr bolǵan bilimlerdi ózleriniń mektep hám kolledjlerinde alıwları múmkin.
Joqarı oqıw orınlarında oqıtıwshı lawazımı - assistent, bayanatshı, úlken bayanatshılardan ibarat.
Studentlerge bir semestr dawamında 4 pán ótiledi. Hár bir pánnen háptesine 2 lekciya ótiledi (45 minutlıq ), semestr bolsa 15 hápteden ibarat, semestr aqırında hár bir predmetten jazba túrde imtixan tapsırıladı.
Sonı aytıp ótiw kerek, Angliya joqarı oqıw orınları pitimvcMarining jumısqa jaylasıwında jumıs tájiriybesi, sabaqta ózlestiriwge salıstırǵanda zárúrli esaplanadı. Sol sebepli joqarı oqıw jurtın bitirgan studentler birinshi márte jumıs qıdırıwǵanda olardıń bir-eki jıllıq jumıs stajı bar ekenligine qaray tańlasadı. Eger sonday stajǵa ıyelewse, olarda abıraylı kompaniyalarda islew múmkinshiligi payda boladı.
Bilimlendiriw tarawı daǵı mámleket standart (húkimet tastıyıǵı daǵı ) Angliyada joq. Tálimniń mazmunı jumıs beretuǵındıń talabınan kelip shıǵadı. Joqarı oqıw orınları tálim mazmunı tuwrısında qarar qabıl etedi hám oǵan juwapker bolıp tabıladı. Bir pánniń mazmunı hár bir joqarı oqıw jurtında bir-birinen parıq etedi. Usınıń menen birge,
Ullı Britaniyada tiykarǵı pánlerdi oqıtıwdıń sapasına ulıwma sırtqı reyting bahalaw sisteması bar.
AQSH Tálim Departamenti bolsa (1998 jıl ) " Hár qanday orında hár qanday waqıtta Tálim" (Learning Anytime Anywhere parterships - LAAP) programmasın islep shıǵıwdı. Programma joqarı oqıw jurtınan keyinge tálim esaplanadı hám Internet arqalı aralıqtan oqıtıw alıwǵa jóneltirilgen joqarı oqıw orınları hám texnika kompaniyaları oǵan aqsha ajıratıwǵan.
Usı programmanı qabıllaw nátiyjesinde AQSH Kongressi " Joqarı tálim tuwrısında" gi (1965 jıl ) Nızamına ózgertiwler kirgizgen, maqset aralıqtan oqıtıw daǵı jańa texnologiyalardı xoshametlewden ibarat bolǵan. Daslep tańlaw eki basqıshda ótkerilgen, birinshisi 653 arza qabıl etken, sonıń menen birge 3-5 jıl múddetke finanslıq aqsha menen taminlanishga 29 joybar iye bolǵan (1999 yil).
Arqa Irlandiyada bolsa, tálim 4 jastan 11 jasqa shekem baslanǵısh mektepte oqılıwından baslanadı. Arqa Irlandiyada ǵárezsiz mektepler (voluntary grammar schools) mámleket tálim sistemasınıń bir bólegi esaplanadı. Jeke mekteplerde 7% ga jaqın Britaniyalıq balalar oqıwadı. oqıw ushın tólew mekteptiń túrine hám oqıwshınıń jasına baylanıslı. Mısalı, kúndizgi mektepte 1-oqıw jılı ushın oǵan 400 funt sterling tóliydi, mektep pansionatining joqarı klasında oqıw ushın bolsa 9000 funt sterlingacha tólew kerek boladı. Sonıń menen birge, jeke mektepler degi bólek kem támiyinlengen shańaraqlardıń balaları ushın bolsa mámleket aqsha ajratadı.
Házirgi kúnde Angliya, Uels hám Shotlandiyada 2500 ge jaqın jeke mektepler bar. Irlandiyada Public-Schools, yaǵnıy 200 dane eń jaqsı mektep- pansionlar (ul balalar ushın ) ámeldegi bolıp, olardıń kóbisi uzaq tariyxga iye esaplanadı.
Jeke mekteplerge oqıwǵa tapsırmoqchi bolǵan balalar tayarlaw mekteplerine (Preparatory schools) qatnasadı (ádetde 7 jastan 12 jasqa shekem). Bul tayarlaw mektepleri de (basqa mektepler sıyaqlı ) ul balalar hám qız balalar mekteplerine bólinedi.
Germaniyanıń tálim sistemasın salıstırıw analiz qilsak, mámlekette májburiy tálim 6 jastan (jergilikli puqaralar hám xonjliklar ushın ) etip belgilengen. Ayırım jaǵdaylarda 7 jastan oqıwǵa qabıl etiledi. Mámleketimizde bolsa balalar 7 jastan mektepke baradı.
Oqıw jılınıń baslanıwı Germaniya jerlerinde hár túrlı waqıtta baslanadı. Mısalı, Gamburgda jazǵı demalıs 19 iyuldan 29 avgustǵa shekem bolsa, Tyuringda 28 iyunnan 8 avgustǵa shekem bolıp tabıladı. Májburiy tálim ulıwma yamasa jeke mekteplerde ámelge asırıladı.
Tiykarǵı tálim esaplanǵan ulıwma tálim oqıwshılarǵa ulıwma taTimning tiykarların uyretedi. Atap aytqanda, nemis tili, matematika, tábiy pánler, jámiyetshunoslik, shet tili (tiykarınan anglichan tili). Mektepti tabıslı tamamlaǵan oqıwshılar kásip-óner táliminde oqıwdı dawam ettiriw múmkinshiligine iye boladılar.
Mektep táliminiń aqırǵı jıllarında bolsa, pitkeriwc hilar kásip-óner tayınlıǵın kárxanalarda otasadı. Usı mektepler tiykarǵı mektepler dep júritiledi. Odan tısqarı, tálim sistemasında gimnaziyalar hám Real mektepler tiykarǵı orın alǵan bolıp, bul jerde balalarǵa keńeytirilgen ulıwma tálim beriledi. Qaǵıyda jol menende bul jerde oqıw 5-klasstan 10 -klasqasha tálim processin óz ishine aladı, hám de usı oqıw mákanın tamamlaǵanı tuwrısında gúwalıq beriw menen juwmaqlanadı. Sonnan keyin pitkeriwshiler basqa oqıw mákemelerinde, atap aytqanda arnawlı kásip-óner bilim orınları, texnikumlarda oqıwdı dawam ettiriw huqıqına ıyelesedi. Gimnaziyalar tereńlestirilgen ulıwma tálim beredi, oqıw múddeti bolsa, qaǵıyda tarıisida on jıllıq bolıp tabıladı.
V odan tısqarı, ayırım aymaqlarda mekteptiń " úzliksiz" (Tyuringiyada), " orta" (Sekseniyada), " ekinshi basqısh mektep" (Sekseniya- Angelt), " regionlıq mektep" (Reyplend-Porald) sıyaqlı mektepler bar.
Mayıplar hám mámile uqıpı sheklengenler ushın arnawlı mektepler bar. Geyde mayıp balalar " úzliksiz mektepler" dıń arnawlı klasslarında tálim aladı.
Keshki gimnaziyalar hám mekteplerde tálim alıw tálim alıwshı úlken jastaǵılar ushın mólsherlengen, olardıń joqarı oqıw orınlarına kiriw imtixanları tapsırıwları hám qálegen joqarı oqıw jurtına kirip oqıw ushın múmkinshilik beredi, hám de 2-basqısh orta mektepti tamamlaǵanlıǵı tuwrısında gúwalıq yamasa attestat beriw arqalı juwmaqlanadı. Islep atirǵan úlken jastaǵılar ushın bolsa attestat alıw ushın imtixan tapsırıw hám tayarlanıwları ushın arnawlı kurslar islengen.
Germaniyanıń bilimlendiriw tarawı daǵı, bul usıldan mámleketimizde de tap sol sıyaqlı úlken jastaǵılar mekteplerin shólkemlestiriw kerek.
Germaniyada kásip-óner táliminde oqıw tiykarınan jumısshı orınlarındı esapqa alǵan halda hám jumısshı xızmetkerlerge bolǵan talapǵa tıykarlanıp shólkemlestiriledi. Bul tálim túri 2 jıldan 3, 5 jılǵa shekem bolǵan tálimdi óz ishine aladı. Oqıwshılar oqıw dawamında pul sıylıqları menen sıylıqlanıp barıladı.
Ásirese, finans tarawı boyınsha tálim ushın kárxanalar hám mámleket úlken muǵdarda aqsha sarplaydı.
Germaniya oqıtıwshıları haqqında sóz etkende sonı takidlash kerek, yaǵnıy Germaniyanıń hár bir tur mektep óziniń arnawlı bilimge iye bolǵan oqıtıwshılarına iye. Kelesi baslag'ich hám tiykarǵı mektep oqıtıwshıları qaǵıyda jol menende 7 semestr oqıwadı, geyde 9 ayǵasha uzaytırılǵan bolıwı da múmkin. Oqıw juwmaǵında kelesi oqıtıwshılar 1-mámleket imtixanın tapsırıwadı. Keyin bolsa, pedagogikalıq ámeliyattı otasadı (qaǵıyda jol menende 2 jıl ) hám keyin 2- mámleket imtixanın tapsırıwadı.
Rawajlanǵan shet el mámleketlerdiń joqarı táliminde ámeliyat, ámeliy tájiriybege ıyelew birinshi orında turadı. Bul oǵırı zárúrli bolıp házirgi kúnde respublikamızda da buǵan itibar berilip atır.
Germaniyada kásip-óner táliminiń bólek kórinisleri barki, onıń eki tárepin ajıratıp kórsetiw múmkin:
Birinshi, tálimniń kóbirek bólegi mektepte emes, bálki islep shıǵarıw kárxanaları yamasa xizmet kórsetiw kárxanalarında, mámleket xızmetinde hám taǵı basqalarda ótkeriledi. Tálim alıwshılar kásip-óner mektepke barıw ushın isten waqıt ajratıladı. Jaslar 3-4 kún kárxanada hám 1-2 kún kásip-óner mektepte bilim aladı.
Ekinshi, kásip-óner táliminde bilim menen eki Institut shuǵıllanadı : kárxana hám kásip-óner mektep. Kásip tálimin kárxanalarda úyretiw federatsiyaga qarawlı, kásip-óner mektepleri bolsa bólek jerlerge tiyisli bolıp tabıladı.
Usı tálim túri federatsiya menen jerler hám basqa sheriklerdiń ekonomikalıq talaplarınan kelip shıǵadı. Kásip túri menen baylanıslı oqıw múddeti 2 jıldan 3, 5 jılǵa shekem dawam etedi. Házirgi kúnde, derlik 1, 6 mln.jaslar, derlik 360 ta qániygelikti úyreniwip atır. Sonıń menen birge, házirgi kúnde derlik 42% jigitler hám 55% qızlar kásip úyreniw ushın kásip-óner tálim mákemelerine tapsırıwadı. Jigitler kóbinese avtomexanik, elektromontyor, gerbish teriwshi, aǵash ustasılıqtı tańlawsa, qızlar bolsa vrach járdemshisi, satıwshılıq kásiplerin tańlasadı.
Turkiya mámleketiniń tálim sistemasın úyrener ekenbiz bul mámlekette májburiy tálim 6 jastan baslanadı, 8 jıllıq májburiy baslanǵısh tálim dep atalǵan bul tálim, 14 jasqa shekem bolǵan balalardıń tálim alıwın óz ishine aladı.
Orta bilim beriw bolsa baslanǵısh tálimge tıykarlanıp, keminde 2 jıllıq bolǵan joqarı tálim beretuǵın oqıw mákemelerinde alıp barıladı. Joqarı tálim pullı bolıp tabıladı, sonıń menen birge, jaqsı ózlestiretuǵın biraq materiallıq múmkinshilikleri joq bolǵan studentlerdiń tálim processleri stipendiya hám kredit jolı menen oraladı.
Mámlekettiń test sisteması mukallashib barıp atır. Test Orayı abiturentlarga joqarı oqıw orınlarına kirisiw ushın test tapsırıwına 1 ay qalǵanda orayda iskerlik kórsetip atırǵan xızmetkerlerdiń sol oraydan shıǵarılmasligi, sonıń menen birge, test materiallarınıń baspadan shıǵarilmasligi bólek áhmiyetke iye.
Xalıq aralıq tájiriybelerdi úyrenip, mámleketimizde de barlıq tarawlarda kadrlarǵa bolǵan mútajlik (broker, kompyuter ustası, programmist, dizayner hám basqalar ) artıp barıp atır. Orınlarda kishi kadrlarǵa bólek itibar qaratılıp atır. Kolledj pitkeriwshilerine maqsetli kredit ajıratıw sisteması jolǵa qoyıldı. Bul tarawdaǵı islerdi hám de janlandırıw kerek. Sonıń menen birge, respublikamızda islengen Kesellikti anıqlaw orayları iskerligin kúsheytiw zárúr. Zero, ol oqıwshılarǵa hám ata - analardıń sanasına tásir qilsin hám olarǵa keleshegi ushın tuwrıyo'l kórsetsin.
Tálim - shaxstıń jasaw iskerligi hám sociallashtirishning túrli siyasiy gruppaları rawajlanıwı hám qáliplesiwinde zárúr bolǵan tiykarǵı omil bolıp tabıladı. Shaxstıń ljtimoiy statusini anıqlaw, jámiyet ljtimoiy dúzilisin islep shıǵıw hám rawajlanıwda social tártip hám turaqlılıqtı qollap -quwatlash, ljtimoiy qadaǵalawdı ámelge asırıwda zárúrli áhmiyetke iye boladı.
Orta hám joqarı mektep táliminiń joqarı dárejesi, shubhasız, hár qanday jámiyeti modernizaciyalaw hám rawajlandırıwdıń tiykarı bolıp tabıladı. Ǵárezsizlik sebepli jámiyet aldına bekkem mámleketchilikni qurıw hám de quramalı ekonomikalıq jaǵday sharayatlarında milliy elitani qáliplestiriw zárúrshiligipaydo boldı. Zaman talaplarına uyqas túrde tálim sistemasın jańalaw hám qayta shólkemlestiriw wazıypası oǵada aktual máselege aylandı. Ózbekstanda tálim sistemasın reformalaw processine ǵárezsizliktiń ıdıraldı jıllarındanoq kirisMgan bolıp, áyne sol dáwirde mámleketimizdegi tálim sistemasın jáhán standartlarına maslastırıwǵa umtılıw baslandı. Búgingi kúnde bilimlendiriw tarawında Respublikamız AKSELS, AYREKS, Amerika kollegiyalari konsorknumi, SARE, Tınıshlıq korpusı (AQSH), DAAD, Konrad Adenauer fondı (Germaniya ), Britaniya Keńesi, Sauz Al-bantin fondı (Egipet) sıyaqlı xalıq aralıq hám basqa húkimetlik emes shólkemleri menen sheriklik jolǵa qoyıldı. Mámleketimizdegi tálim sisteması social siyasattiń eń zárúrli baǵdarı bolıp tabıladı. Jámiyeti jańalaw mudami tálimdi qayta qurıw menen baylanıslı, sebebi jańa ideologiyalı, jańa dúńyaǵa kózqarasqa iye bolǵan kisilerdi bilimlendiriw tarawı tayarlaydı.
Ǵárezsizliktiń 23 jılı dawamında tálim sistemasın tártipke salıw, reformalaw hám tálimge innovasiyalarni alıp kiriwge kiriwildi hám bul boyınsha qatar qarar hám programmalar qabıllandı. Bilimlendiriw tarawın tereń reformalaw wazıypaların esapqa alǵan ho Ida barlıq teksheler degi oqıw orınların tupten qayta qurıw hám rekonstrukciya qılıw jumısları ámelge asırıp kelinip atır. Jańa universitetler, kommerciya, politexnika kolledjleri hám basqa oqıw orınları ashıldı. Zamanagóy jónelisler - jáhán rawajlanıwı hám diplomatiyasi, xalıq aralıq jurnalistikasi, xalıq aralıq huqıq hám ekonomika, bazar munasábetleri hám basqa tarawlar boyınsha qániygeler tayarlaw tashkil etildi.
Respublikamızda zamanagóy tálim-tárbiya sistemasın reformalaw, zamanagóy talaplarǵa uyqas kadrlar tayarlaw jumısın jolǵa qoyıw maqsetinde tómendegiler tiykarǵı jónelis retinde qabıllandı :
pútkil tálim sistemasın tupten reformalaw, iskerlik kórsetip atırǵan oqıw orınların jańa jóneliske ótkeriw hám de jańasha sharayat hám zamanagóy texnologiyalarda isley alatuǵın qániygeler tayarlaw ushın oqıw orınları, bárinen burın, texnikalıq kolledjler, biznes mektepleri hám arnawlı oqıw orınları shólkemlestiriw menen struktura jańalıqların ámelge asırıw ;
oqıw -tárbiya processin jáhán standartları dárejesine kóteriw, tálim, zamanagóy pedagogikalıq hám informaciya texnologiyalarınıń pútkilley jańa usıllardı engiziw;
oqıw orınları strukturaların jetilistiriw, atap aytqanda, ulıwma orta bilim beriw sarayların pitkeriwshileri ushın isbilermenlik iskerligi tiykarları, ekonomikalıq hám huqıqıy bilim sabaqları kiritilgen arnawlı tálim mákemeleri qurıw hám olardıń tarmaǵın keńeytiw;
jaslarǵa milliy oyanıw hám ulıwma insanıylıq qádiriyatlar tiykarında, watanǵa miyir-muhabbat, ǵárezsizlik ideyalarına sadıqlıq ruwxında tálim-tárbiya ;
Ózbekstannıń ekonomikalıq, ruwxıy mútajligine sáykes keletuǵın joqarı maman shet el qániygeler menen báseki ete alatuǵın kadrlar potencialın júzege shıǵarıw hám onı rawajlandırıw ;
pedagog kásipine húrmetti asırıw, pedagog hám tárbiyashılar miynetine qızıǵıwshılıqtı kúsheytiw ushın zárúr bolǵan ljtimoiy-ekonomikalıq shárt-shárayatlar jaratıw... Kórip turǵanimizdek, Ózbekstanda tálim sistemasın reformalaw salasında kórilgen ilájlar, sonıń menen birge, joybarlaw hám islep shıǵıw basqıshında turǵan joybarlar házirdiń ózindeyoq Respublikamızda tálim reformasınıń sezilerli tabıslarınan sóz júrgiziwge múmkinshilik berip atır. Tálim sistemasın reformalaw hám rawajlandırıw ǵárezsiz Ózbekstanımızdıń jarqıraǵan keleshegi hám turaqlılıǵın ushın kirgizetuǵın isenimli investitsiya bolıp tabıladı.


Paydalanılǵan ádebiyatlar :
1. Xasanboeva O. Ol. hám boshq. Mektepke shekem tálim pedagogikası 2006
2. Sadıqova Sh. A. Mektepke shekem pedagogika 2013
3. Mutalipova M. J. Salıstırıw pedagogika - T.: Alisher Navaiy atındaǵı Ózbekstan milliy kitapxanası baspası, 2016 y.
4. Vulfson B. F. Sravnitelnaya pedagogika M.: «Prosveshenie», 2003 g.
5. G. N. Najmiddinova O'. Ol. Qurbonova Salıstırıw pedagogika Buxara -2014
6. Qurbonova O'lmas Usmonovna Salıstırıw pedagogika (oqıw qo'llqnma) Buxara 2013
7. SHodmonova SH. S Ergasheva P. S Salıstırıw pedagogika Tashkent 2005
8. T. Saparbaeva, M. Djolimbetova Salistiriu pedagogikası (metodikalıq kollanba) Nokis-2017


Qosımsha ádebiyatlar :
1. Mutalipova M. J Xalıq pedagogikası -T.:Alisher Navaiy atındaǵı Ózbekstan milliy kitapxanası baspası, 2011 y.
2. Hoshimov K., Nıshanova S. Pedagogika tariyxı -T.: A. Navaiy atındaǵı Ózbekstan milliy kitapxanası baspası, 2005 y. 287-297 b.
2. vulfson B. F. Sravnitel'naya pedagogika M.: «Prosveshenie», 2003 g.
3. G. N. Najmiddinova O'. Ol. Qurbonova Mektepke shekem salıstırıw pedagogika Buxara -2014
4. Qurbonova O'lmas Usmonovna Mektepke shekem salıstırıw pedagogika (oqıw qo'llqnma) Buxara 2013
5. SHodmonova SH. S Ergasheva P. S Kiyosiy pedagogika Tashkent 2005
6. T. Saparbaeva, M. Djolimbetova Salistiriu pedagogikası (metodikalıq
kollanba) Nokis-2017
7. K. X. Hoshimov hám Safo Ashıl. «Ózbek pedagogikası antalogiyasi». T., Oqıtıwshı 1995 y.
8. M. Inomova «Shańaraqta balalardı ruwxıy -etikalıq tárbiyalawda milliy qádiriyatlar». T., Pán 1995 y.
9. Munawarov «Shańaraq pedagogikası». T., Oqıtıwshı 1994 y.
10. Jáhán mámleketleri tariyxı. The word book encyclopedia. 1994 1-11-bet.
11. B. F. vulfson Sravnitelnaya pedagogika - M., 2003.
1992 13. v. AKapranova Sravnitelnaya pedagogika - M., 2004.
12. SH. SHodmonova., ErgashevP. Mektepke shekem salıstırıw pedagogika.- T.: TDPU, 2005.
13. A. A. Holiqov " Frantsiyada pedagogikalıq pikir rawajlanıwi" - T.: 1998.


Elektron tálim resursları
1. www. bilgir uz
2. www. de. uz
3. www.plekhanov. ru
4. www. tgeu. uz
5. www. tatu. uz
6. www.pomorsu. ru.
7. www. MTU-NET. ru.
8. www. bankreferatov. ru.
9. www. elsu. ru.
10. www. mgopu. ru.
Soraw hám tapsırmalar.
1. Xalıq aralıq tájiriybelerdi úyreniwdiń áhmiyeti.
2. Integraciyalasqan kurslardıń áhmiyetin aytıń.
3. Jáhán mámleketleri tálim sistemasın salıstırıw analiz etiń.
«Mektepke shekemgi tálim salıstırıw pedagogikası» páninen