Í joqarÍ hÁm orta arnawl

Tayansh túsinikler: AQSH hám Ózbekstan, tálim sistema, salıstırıw sholıwı, AQSH tálim-tárbiya processi, Ózbekstan tálim sisteması.
1 AQSH hám Ózbekstan tálim sistemasıń salıstırıw analizi.
Mámleket tálim sistemasınıń dúzilisi tómendegishe:
— balalar 3 jastan 5 jasqa shekem tárbiyalanatuǵın Mektepke shekem tárbiya mákemeleri;
— 1-8-klasqasha bolǵan baslanǵısh mektepler (bunday mekteplerde balalar 6 jastan 13 jasqa shekem oqıydı );
— 9 -12-klasslardan ibarat orta mektepler (bul mekteplerde 14-17 jasqa deyingi balalar tálim aladı). Ol tómen hám joqarı basqıshdan ibarat.
Amerika Qurama Shtatlarında náwbettegi tálim basqıshı joqarı tálim bolıp, ol 2 yamasa 4 jıl oqıtılatuǵın kolledjler hám de universitetta ámelge asırıladı.
Sońǵı basqısh, universitetler hám basqa joqarı oqıw orınları quramında islengen aspirantura yamasa doktoranturalar.
AQSHda májburiy tálim 16 jasqa shekem ámel etedi. Bul mámleketdegi oqıw orınlarında mámleket, jámáát, jeke ıqtıyarda hám diniy mákemeler ıqtıyarında bolıwı múmkin.
Sonısı dıqqatqa ılayıq, AQSH mektepleriniń (pitkeriwshi klass oqıwshılarınan tısqarı) barlıq oqıwshılar demalıs waqtında tiykarınan, jumıs penen bánt boladı. AQSH mekteplerinde oqıw jılı 180 kún. Bir saat sabaq 45 - 50 minut.
Amerika Konstitusiyasına muwapıq, tálim sisteması ıqtıyarındaǵı shtatlar basqarıw mákemeleri ıqtıyarında bolıp tabıladı. 1979 jılǵa shekem tálimdi aqsha menen táminlew, tálimde mámleket siyasatın ámelge asırıw, oqıw orınları iskerligin muwapıqlastırıp barıwdı Den sawlıqtı saqlaw, Social támiynat hám Bilimlendiriw Ministirligi alıp barar edi. 1979 jılda Bilimlendiriw Ministirligi ǵárezsiz bolıp ajralıp shıqtı.
Tálim sistemasına aqsha ajıratıw boyınsha AQSH dúnya mámleketleri arasında jetekshi orınlardan birin iyeleydi. AQSH tálim sistemasınıń rawajlanıw páti júdá joqarı bolıp, onıń baslanǵısh tálim basqıshında oqıwı kerek bolǵan balalardıń 99, 9 procenti, orta bwında 94, 5 procenti tálim aladı. Oqıwshılar ulıwma sanınıń 46 procenti orta mektepti tamamlap, kolledj hám unıversitetlerge oqıwǵa kiredi. Barlıq taypadaǵı tálim mákanlarında 58 million jas, sonday-aq, tálimniń joqarı basqıshında 12 million jigit - qız oqıydı. AQSHda hár 10 mıń xalıqqa 307 student tuwrı keledi. Bul dúnyada joqarı kórsetkishlerden biri bolıp tabıladı.
Bulardan tısqarı AQSHda hár jılı 33 million kisi úzliksiz tálim hám bilimlerdi jetilistiriw sistemalarında bilim aladı. Mámlekette 3 million oqıtıwshı miynet etedi. Hap jılı orta mektepti 3 million oqıwshı, bakalavr dárejesindegi joqarı tálim basqıshın 932 mıń kisi, magistr dárejesinde bolsa 300 mıń kisi tamamlaydı, jılına 30 mıń kisi doktorlıq ilimiy dárejesin aladı.
AQSH tálim-tárbiya processiniń ayriqsha ózgeshelikleri.
Amerika bay mámleket. Biraq bul mámlekette balalar úsh jasqa tolǵanǵa shekem analardıńǵa túrli materiallıq jeńillikler beriw názerde tutıladı.
Perzentlerge qaray úyde otırama yamasa bala baǵıwshı jallap jumısqa shıǵama, bul analardıń qálewi. Ózbekstandaǵı sıyaqlı keń hám qolaylı, eki qabatlı, atqaratuǵın, úyqılaytuǵın, awqatlanatuǵın bólek bólmeleri bolǵan baqsha hám yaslilar Amerikada ádet kórinisine kirgen emes. Bala baǵıwshı jallaw shańaraq ushın háptesine 200 dollardan kemine túspeydi. Bul mámlekette 30 - 40 balaǵa mólsherlengen jeke hám mámleket ıqtıyarındaǵı baqshalar bar. Olar bala baǵıwshı jallawdan bir az arzanraqqa túsedi. Biraq hár eki jaǵdayda, úyden alıp barǵan awqattı jegizedi, kishkene krovatlar, kórpe-tósek, kópshikshelerdi ata - analardıń ózleri aparadı. Amerikada bizlerdegidey taǵamnamalar, oqıw programmaları joq. Balalar jazda átirapdaǵı kóklemzarlarda oynap dem oladı.
Mektepke shekem tálim shólkeminde balalar jaslarına qaray túrli gruppalarda tárbiyalanadı, olarǵa tárbiyashı - qániyge qaraydı, olar awqattı tayarlab beredi, túrli qosıqlar, qosıqlar uyretedi, kewilli oyınlar shólkemlestiredi. Biraq hár kim óz usılına muwapıq isleydi, ulıwma qaǵıydalar, oqıw programmaları engizilmegen.
Biraq balalar ushın haqıyqıy tálim-tárbiya processi olar 5 jasqa tolǵanlarınan keyin baslanadı. Áne sol jasta olar "Kinder garten" dep atalıwshı tayarlaw baqshalarına qosıladı. Olar húkimet ıqtıyarında bolıp, baqshalar yamasa mektepler quramında shólkemlestiriledi. Balalardı arnawlı "mektep avtobusında" úyne alıp keledi hám mektepke alıp baradı. Bunday avtobuslar jol-transport hádiyselerinen tolıq qáwipsiz etilgen: sarı reńge boyalǵan, onıń signallarına barlıq transport quralları boysınıwǵa májbúr. Mektep avtobusların basqa transport quralları quwıp ótiwi múmkin emes, tártipti buzǵanlar qattı jazalanadı.
Kóshelerde, mektepke ketip baratırǵanda yamasa qaytıp baratırǵanda albırap júrgen, oynap, futbol oynap júrgen bos balanı ushıratıw qıyın. Balalardı mekteptede, úydede shaxsına tiylmeydi, urınılmaydı, ol erkin ósiwi kerek. Eger qandayda bir bala "meni urdı" dep ata - anasınan shaǵım qilsa, málim múddetke áne sol ata - analardıń ayırım jaǵdaylarda ata - analıq huqıqınan júdá etiledi. Mektepke balalar ózleri qálegen kiyimde baradı. 5 jaslı balalardı mektepke tayarlaw ata - analardıń, baqsha hám mekteptiń, ǵalaba xabar qurallarınıń jumısı.
AQSH televideniyasınıń bólek kanalında "Sezam kóshesi" dep atalıwshı kórsetiwler programması ámeldegi, ol oqıwshılarǵa anglichan tili, álippe, arifmetik ámellerdi orınlaw, sanaw, oqıw, álem, tábiyaat, geografiya, tariyx boyınsha bilimlerdi oǵada qızıqlı tárzde sıńırıwge háreket etedi.
Amerika kóp milletli mámleket. Biraq hár bir millet óz perzentine milliy úrp-ádetlerin, tilin úyretiwge zárúr áhmiyet beredi. Ko’binshe awa bul wazıypanı úlken áwlad ámelge asıradı.
Ózbekler de óz ana tilin, úrp - ádetlerin, dinin óz perzentlerine sıńırıwge jigerli túrde umtılıwadı. Ózbek balaları da Oraylıq Aziyada óz mámleketleri bar ekenin biledi, ǵaybana umtıladı, ol haqqında kóp zatlardı kóriw, esitiw, oqıwdı qáleydi. Ózbekstanǵa keliw hár bir amerikalıq ózbeklerdiń múqaddes ármanı bolıp tabıladı.
Bes jaslı balalar menen alıp barılatuǵın shınıǵıwlardıń tiykarın olardı mektepke tayarlaw quraydı. Altı jaslılar baqsha gruppalarında bolsalarda, biraq bul gruppalardaǵı tálim baslanǵısh klasstaǵı tálimge jaqın turıp, ámelde onıń ıdıraldı basqıshı esaplanadı. Mektepke shekem tárbiya mákemeleriniń tálim programması kóp tárepten ata - analardıń menen sheriklikte jumıs aparıwǵa mólsherlengen, ol sońı nátiyjede balalardı baslanǵısh mekteplerge puqta tayarlab beriwge xizmet etiwi kerek. Sonıń menen birge, Mektepke shekem tárbiya mákemeleri balalardıń intellektual hám fizikalıq rawajlanıwı, ulıwma insanıylıq pazıyletlerdi ózlestiriwi, balalar jámááti ishinde ózin tutıw, shın júrekten, miynetsúyushilik, paydalı háreketlerdiń ıdıraldı qáliplesiwine jetiwin, tazalıq, puxtalıq hám pákizelikke úyreniwin támiyinlep beriwi kerek. Joqarıda aytqanımızday, Mektepke shekem tárbiya mákemeleriniń ayırmashılıǵı da bar. Biraq ol Yaponiyadaǵı sıyaqlı rawajlanǵan emes. Amerikada jeke baqshalar mámleket programmasına kiritilgen.
Amerikada oqıwshılardıń óz pikirin sózde jetkizip, anıq ańlatıp bere alıwına, ózligin ańǵarıw, óziniń salawatın izzetlew, jeke qábiletin ámelge asırıw sezimlerin tárbiyalawǵa úlken itibar beriledi. Balalarda áne sol sezim - sezimlerin qáliplestire barıw ıdıraldı jastanoq baslanadı.