Í joqarÍ hÁm orta arnawl

2. Jáhán mámleketlerinde oqıtıwshılar mamanlıǵın asırıw
Evropa modeli: Evropa mámleketlerinde bunı shólkemlestiriwdiń anıq kórinisin súwretlew bir neshe sebeplerge kóre qıyın keshedi:
— ta'lim dárejesindegi ayırmashılıqlar ;
— muqarrar hám qo' shimcha ta' lim;
—mashg'ulot túri;
— davomiylik hám predmetler boyınsha.
Bilimlerdi jetilistiriw tiykarınan rawajlanıwdıń eki basqıshında keshedi (Avstriya, Belgiya, Finlyandiya, Niderlandiya, Portugaliya, Shotlandiya, Ispaniya, Shvetsiya ). Dástewal ol rásmiy bolmaǵan hám valantyor túrde, sonnan keyin ekinshi basqıshda anıq sistemalı, anıq túrde boladı. Ádetde tálim barlıq dárejedegi mekteplerde bir waqıtta alıp barıladı (Avstriya, Germaniya, Norvegiya, Portugaliya, Shotlandiya ). Buǵan deyin ıdıraldı sol sıyaqlı ámeliyat baslanǵısh mekteplerge júkletilgen edi (Fransiya hám Lyuksemburgda ), Irlandiyada bolsa, esaptan tısqarı jol menende rásmiy bolmaǵan shınıǵıw dástewal orta mekteplerge kiritilgen.
Oqıtıwshılar tayarlanishi agentligi Angliya hám Uelsda bilimlerdi jetilistiriwdiń turaqlı standartların islep shıqtı. Standartlardıń tiykarǵı maqsetleri tómendegilerden ibarat :
— o'qituvchilarga kásiplik iskerliginiń hár túrlı ko' rinishlarida járdem beriw: rawajlanıwlashuvning nátiyjeli rejesin dúziw hám tekserip barıw, óz-ózin jetilistiriwge tayarlıq, iskerlik vabuyo' Ida anıq maqsetti qo'ya alıw ;
— o'z-ózin jetilistiriwde oqıwshılardıń málim jetiskenliklerge jetiwi ushın maqsetti jóneltira biliwdi turaqlı táminlew hám tálim sapası ;
— o'qituvchimehnatining tiykarınprofessionaljihatdan ańǵarıwdı táminlew;
— uzluksiz kásiplik kámalǵa jetkendi joybarlaw hám oqıtıwcMarning bos waqıtların nátiyjeli ótkeriw hám de olardıń oqıwshılarına eń joqarı payda keltiretuǵın joqarı qaniygelik shınıǵıwlardı usınıwǵa kómeklesiw.
Shotlandiyada oqıtıwshılar bilimlerdi jetilistiriwge bolǵan óz mútajlikleri menen bahalanadilar. Sonnan keyin olar bul mútajliklerdi tájiriybeli xızmetkerler menen talqılaw etediler.
Orta mektepte úlken oqıtıwshınıń wazıypasına kadrlar tayarlaw máseleleri menen islew kiredi. Talqılaw milliy tálimdi basqarıwda, mektepte hám individual rawajlanıwda eń zárúrli mútajlikler sheńberinde ótedi. Xızmetker mútajligi, qále, oqıtıwshılıq, qále, odan tısqarı ishda bo'Iyis ın, mektepti rawajlandırıw rejesiniń eń zárúrli hám ajıralmaytuǵın bólegi bolıp qaladı, Bul mútajliklerdiń bir qanshası jergilikli dárejede, basqası tálimdi basqarıw dárejesinde, oqıtıwshılar mamanlıǵın asırıw institutı yamasa ekspertler járdeminde qandirilishi múmkin.
Gretsiyada oqıtıwshılar orınlarda hár 5-6 jılda úsh aylıq oqıtıwshılar mamanlıǵın asırıw kursların otawları kerek. Bunnan maqset oqıtıwshılardı túrli tártip degi bilimlendiriw tarawınıń eń sońǵı jańalıq hám jetiskenlikleri, oqıw programmaları, oqıtıw usılları menen tanıstırıp barıw bolıp tabıladı.
Izertlewler mektep iskerliginiń natiyjeliligi, tálim shólkeminiń basshılıq qábiletine shubhasız baylanıslı ekenligin kórsetedi. Sońǵı jıllarda Shotlandiyada " Direktorlardı menejment boyınsha tayarlaw" kursları xızmet kórsetip atır. Olar orınlarda shınıǵıwlar arqalı hám túrli máseleler maydanınan materiallar járiyalaw jardeminde tálimniń joqarı standartların jayıwǵa múmkinshilik beredi.
Shotlandiya ofisi Shotlandiya direktorları standartın tayarladı. Ol bul lawazım iyesine tán bóliwshi tereń bilimliliktiń tiykarǵı ólshemlerin belgilep beredi.
Oqıtıwc hilar menen dawamlı sheriklik hám óz-ara mas lahatlashuvlar processinde islep shıǵılǵan standart Shotlandiya basshıları ilmiy tájriybesi (SHRM) dıń hasası esaplanadı. SHRMni iyelewge baratuǵın oqıtıwc hilar mamanlıǵın asırıwdıń bul jańa kórinisin hám de tolıq jetilistiriw ústinde ilimpazlar jumıs aparıwıp atır.
Jumıs jaylarında tayarlıq ótkeriw sheshimi
Fransiyada ministr hár jılı kelesi oqıw jılında oqıtıwc hilar quramın tayarlaw shınıǵıwlarında esapqa alınatuǵın principler, basshılıq hám eń áhmiyetli tárepler protokolın islep shıǵadı. Mektep direktorı shınıǵıwlardıń milliy programmasın tayarlaydı. Tómendegiler eń zárúr dep esaplanadı :
— bilimlarning zamanagóyligi;
— o'qitish usılların jetilistiriw;
— boshqaruv mamanlıǵın rawajlandırıw.
Gretsiya bilimlendiriw Ministirligi milliy dárejedegi bilimlerdi jetilistiriwge juwap beredi. Ol eń zárúr zatlardı anıqlaydı, máseleler qóyadı hám shınıǵıwlar forması hám de mazmunı maydanınan qarar qabıl etedi. Sonıń menen birge, soǵan uyqas nızamshılıq tiykarların islep shıǵadı.
Italiyada bilimlerdi jetilistiriw tórt qıylı háreket kórinisindegi tayarlıq boyınsha milliy programmaǵa tiykarlanadı :
— milliy sistema ;
— mintaqaviy sistema ;
— viloyat sisteması ;
— mahalliy oqıtıwc hilar keńesleri.
Irlandiya Respublikası tálim departamenti bilimlerdi jetilistiriwdi quraydı, belgileydi hám oǵan qáwenderlik etedi. Bir qansha agentler departamentke mútajliklerine juwap beretuǵın óz usınısların kirgizedıler. Usınıslar inspektorlar tárepinen kórip shıǵıladı. Shotlandiyada Mámleket xatkeri 75 procent muǵdar fondni bólek grantlar sistemasınıń eń tiykarǵı tarawları kurslarına ajratadı. Qáwenderlik iskerlik tarawı departament tárepinen tálim basqarıwı awaldan xabarlı inspektorat qatnasıwında kórip shıǵıladı.
Kurslarǵa anıq hám erkin qatnasıw
Evropanıń bir qansha mámleketlerinde dawam etiw waqti bir neshe kún bolǵan májburiy bilimlerdi jetilistiriw haqqında qarar qabıl etilgen (Finlyandiya, Irlandiya, Norvegiya, Portugaliya, Shotlandiya, Ispaniya ). Basqa mámleketlerde bir kúnlik konferensiyalarǵa qatnasıw májburiy esaplanadı (Belgiya hám Fransiya ).
Belgiyada hár jılı jergilikli inspektorlar tárepinen jumıs jaylarında uyushtiriladigan eki - úsh kúnlik kurslarǵa qatnasıw májburiy bolıp tabıladı. Inspektorlar tárepinen qosımsha kurslar da tashkil etiliwi múmkin, biraq olarǵa qatnasıw májburiy emes. Shotlandiyada oqıtıwshılarǵa tayarlıq ushın hár jılı 5 kún ajratıladı hám onıń beriliwine tálim bólimi juwap beredi. 50 saat minimum jumıstı joybarlaw waqıtı (IRv) hár jılı oqıtıwshılardıń mekteptiń keń kólemdegi mútajlikleri ushın ajratıladı. Tálim rejesin qayta islew, oqıtıwshılar mamanlıǵın asırıw, mekteptiń ishki baylanısları, kásiplik kámalǵa jetken, pedagogikalıq keńes hám tálim bólimi jıynalıslarında kásiplesler menen ushırasıwdı mısal qılıw múmkin. Oqıtıwshı 50 IRvning 20 saatın direktor járdeminde individual jumıs ushın ajıratıw huqıqına iye.
Pútkil professional iskerligi dawamında óz mútajliklerin qandırıw ushın Fransiyada oqıtıwshılarǵa tayarlıq kurslarında qatnasıw ushın (36 hápte) kredit ajratıladı. Olarǵa kurslarǵa óz ixtiyori menen qatnasıwı huqıqı beriledi. Olardıń qatnasuvi tálim boyınsha rayon inspektorati tárepinen xoshametlantiriladi. Niderlandiyada oqıtıwshılar mamanlıǵın asırıwdıń qızıq ayriqshalıǵı bar — olarda hátte ıssız oqıtıwshılar da shınıǵıwlarda qatnasıw huqıqına iye.
Evropa Birlespesiniń hár bir mámleketinde orınlarda tayarlıq ótkeriw ushın neden pul sarıplanıwın anıq búydew qıyın. Biraq sonı búydew kerekki, shınıǵıwlarǵa ajıratılǵan aqsha tálim ushın ajıratılǵan ulıwma aqshanıń 1 procentke jaqinın quraydı.
Bir qansha mámleketlerde (Angliya, Niderlandiya, Shotlandiya ) oqıtıwshılar tayınlıǵına ajıratılǵan aqsha mekteplerge beriledi. Mektepler óz mútajliklerin ózleri anıqlaydı yamasa olardı ámeldegi qurallar, geyde sırtqı agentler járdeminde belgileydi. Bul mútajlikti qandırıw sistemasın jaqsılaw hám de jumıs sapasın asırıwǵa alıp keledi. Húkimet moynında shınıǵıwlardı milliy ǵayrat kóleminde aqsha menen táminlew wazıypası jatadı.
Angliya hám Uelsda oqıtıwshılar mamanlıǵın asırıwdı aqsha menen táminlew úsh derek tiykarında qáliplesedi:
— Húkimet kóleminde. Bunda fond jergilikli tálim shólkemleri jardeminde bólistiriledi.
— Jergilikli tálim bólimleriniń óz qarjları. Bir bólegi mekteplerge berilip, bir bólegi oqıtıwshılardı orınlarda tayarlawǵa ajratıladı.
— Bilimlerdi jetilistiriw shınıǵıwların aqsha menen táminlew fondı. Oqıtıwshılardı tayarlaw agentligi mektep oqıtıwshıları ushın ashılǵan kurslarǵa qáwenderlik etedi.
Angliya hám Uelsda 23000 baslanǵısh hám orta mektep laming 400000 oqıtıwshın qayta tayarlaw ushın hár jılı 800 millionǵa jaqın dollar jumsaladı.
Norvegiya húkimeti bilimlerdi jetilistiriw kurslarına oqıtıwshılardıń qatnasuvini aqsha menen qollap -quwatlashni óz moynına aladı. Oqıtıwshına reformalar menen baylanıslı predmet boyınsha bilimlerdi bekkemlew hám basqa mektep máseleleri boyınsha jeke juwapkerlik juklenedi. Daniyanıń hár bir mektep basqarıw keńesi jıllıq byudjetten oqıtıwshılar mamanlıǵın asırıw ushın kerekli aqshanı ajıratıwdı moynına aladı. Hár bir mektep direktorı mekteptiń oqıtıwshılardı qayta tayarlaw siyasatın anıqlaydı, hár bir shınıǵıw túrine fond ajıratıw, oqıtıwshılardı kurslarǵa bólistiriw máselelerin atqaradı.
Gretsiya bilimlendiriw Ministirligi oqıtıwshılardı tayarlawdıń barlıq túrleri boyınsha aqshalardı joybarlaw hám basqarıwǵa juwapker esaplanadı. Waqıtında regionlıq basqamv shólkemleri atqarıw etiwshi rolin oynaydı.
5 aylıq tayarlıq kursların jol - koridoray otawshı turaqlı oqıtıwcMar ele jumısqa kirmagan, tayarlıq basqıshın o'tagan oqıtıwshılar menen almasadılar. Belgiyada oqıwshılar demalısqa shıqqanında oqıtıwshılar ushın 2-3 kúnlik tayarlıq kursları uyushtiriladi.
Ózbekstanda oqıtıwshılar mamanlıǵın asırıwdı ótkeriwdiń tiykarǵı mazmunı :
-oqıtıwshılardıń kásiplik uqıpların óz predmeti boyınsha asırıw ;
— o'qitishning jańa usılların úyreniw;
— tajriba almaslaw vatajribali pedagoglardıń tálimi;
— kompyuter sawatlı adamlıǵı hám shet tilin úyreniw hám jetilistiriw.
Tiykarǵı hálsiz tárepler:
— o'qitishning jaman usılları ;
— zarur hám zamanagóy ádebiyatlardıń jetiwmasligi;
—ba'zi bilimlerdi jetilistiriw institutları daǵı jaman sharayat ;
— keraksiz predmetlerdiń kópligi;
— kompyuter texnologiyasın iyeleslining tómen dárejesi;
— yuksak maman pedagoglardıń jetiwmasligi.
Ózbekstanda oqıtıwshılar mamanlıǵın asırıw sistemasın jetilistiriw usılları :
— chet mámleketlerde stajirovka hám sırt el tájiriybesin úyreniw;
— malaka asırıw institutlarına tájiriybeli bayanatshılardı tartıw ;
— zamonaviy metodikalıq ádebiyatlardıń qollanılıwı ;
— kompyuter ilmiy tájriybelerin ózlestiriw;
— o'qitishning zamanagóy usılları ;
— amaliy shınıǵıwlar ústinligi;
— o'quvchilar pikirine itibar beriw;
— o'quvchilar mútajliklerine úlken itibar beriw.
Oqıtıwshılar turaqlı kásiplik rawajlanıwda óz mútajliklerin anıq belgiley aladı. Olar oqıtıw usılların basqa tájiriybeli oqıtıwshılar menen talqılaw etip, anıq bahalay aladı hám kompyuter ilmiy tájriybelerin rawajlanıwlashtiradilar. Usınıń menen bir waqıtta oqıtıwshılardıń kópshiligi, lekciyalardı zerikarli, oqıtıw usılları jaman, geyparaları hátte bilimlerdi jetilistiriw kurslarına qatnasıw waqtın hám pulni bosǵa jumsaw dep esaplaydı.
jaǵdaynı ózgertiwdiń birinshi usılı — sırt el tájiriybesin qóllaw, aralıqtan oqıtıwdı jolǵa qoyıw esaplanadı.
Evropada oqıtıwshılar quramın jetilistiriw talapların analiz qılıw dástúrı qáliplesken. Rawajlanıw jobası ámeldegi institutlarda rawajlanıwlasıw zárúrshiligi xızmetkerler boyınsha jıynaladı hám jámiyetshilik itibarına silteme etiledi.