“ ИҚтисодий таълимотлар тарихи

Смит
томонидан 1776 йили чоп этилган 
«
Халқлар бойлиги
» асарида асосан тўла 
таҳлил этиб берилган. Баъзи иқтисодий ғоялар эса қадимдан маълум. Уларни ўрганиш ва 
энг муҳими ҳаѐтга тадбиқ этиш яхши самара беради, кўп ҳолларда 
Американи янгидан 
кашф этиш
га хожат қолмайди. 
Ҳозирги пайтда дунѐдаги илғор ғояларни ўрганиш давомида хур фикрлиликка 
(плюрализмга) кенг ўрин бериш, ҳар қандай фикрни атрофлича тахлил этиш кераклиги 
аниқ бўлиб қолди. 
Бу фанни чуқурроқ ўрганиш туфайли бир қанча ечимини кўтаѐтган назарий 
масалаларга ойдинлик киритиш имкони туғилади. Масалан, бозор муносабатларининг 
ибтидоси ханўзгача аниқ ечимга эга эмас. Айрим олимлар бу жараѐнни хусусий мулк, 
синфий жамият юзага келиши билан боғласалар, айримлари (Р.Хейлбронер, Л.Туроу) уни 
капитализм билан, аниқроғи, «ишлаб чиқариш омиллари» пайдо бўлиши билан 
изоҳлайдилар (меҳнат, ер ва капитал товарга айлангач, бозор тизими юзага келган экан). 
Кейинги фикр буйича бозорнинг ибтидоси XVIII асрда Англияда бошланди. 

---

5 
Ўз даврида илғор Шарқнинг ортда қолиш, Fарбнинг илгарилаб кетиш сабаблари, 
келажак тўғрисидаги прогнозлар ҳам муаммо бўлиб турибди. 
Фанни ўрганиш манбалари 
«Иқтисодий таълимотлар тарихи» фанини ўрганиш манбалари турли туман бўлиб, 
қадимги археологик топилмалар, моддий неъматлар, қоя ва бино деворларидаги расмлар, 
чизмалар ва халқ оғзаки ижоди намуналари муҳим аҳамиятга эга. Аммо бу фаннинг энг 
муҳим манбалари бўлиб, қўлѐзмалар, давлат арбоблари, олим, донишманд, 
мутафаккирларнинг ѐзиб қолдирган китоблари халқ қилувчи ўринни эгаллайди. Жаҳон 
иқтисодий тафаккурида қадимги қўлѐзмалар ўта аҳамиятлидир. Масалан, Ўзбекистон 
фанлар академияси шарқшунослик институтида араб, форс, қадимги турк тилларида 
ѐзилган йигирма беш мингдан ортиқ қўлѐзма мавжуд. Лекин бу қўлѐзмаларни ўрганишда 
маълум объектив ва субъектив камчиликлар мавжуд. Худди сутнинг қаймоғини олиш 
осон бўлганидек, бу қўлѐзмалардаги энциклопедик ғоялардан муҳимларигина ўрганилган, 
иқтисодиѐт тафаккури билан боғлиқ бўлган материаллар ҳали ўз тадқиқотчиларини кутиб 
ѐтибди. 1997 йили ва 2002 йили нашр этилган китобларимизда ва 2004 йили чиққан 
монографияда Ўрта Осиѐ мутафаккирларининг иқтисодий ғоялари маълум даражада ўз 
аксини топган. Асосий иқтисодий ғоялар, айниқса ҳозирги замон иқтисодий 
таълимотлари маълум шахслар томонидан ѐзилган асарлари орқали бизгача етиб келган, 
уларни ўрганиш, тахлил қилиш, хулоса чиқариш орқали иқтисодий таълимотлар 
мажмуаси юзага келган. 
Етакчи ғарб олимлари кўп ҳолларда бир нечта буюк шахснинг ғояларига алоҳида 
урғу беришади: бу 
Смит, Маркс, А.Маршалл 
ва
 Кейнс
дир. 
Бу олимларнинг иқтисодий ғояларида мавжуд таълимотларнинг кўпчилиги ўз