Ҳ и с о б о т талаба (Ф. И. Ш.) Исмойлжонова мафтуна

Ўзбекистон Республикаси Приздентининг қурилиш сохаси бўйича фармонлари

 Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон «Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича
Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги Фармони, 2017 йил 9 августдаги ПҚ-3190-сон «Ўзбекистон Республикаси ҳудуди ҳамда аҳолининг сейсмик
ҳавфсизлиги, қурилиш зилзилабардошлиги ва сейсмология соҳасида имий
тадқиқотлар ўтказишни такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги,
2016 йил 28 сентябрдаги ПҚ-2615-сон «2016-2020 йилларда қурилиш
индустриясини янада ривожлантириш чора-тадбирлари дастури
тўғрисида»ги Қарорлари ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу
диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг республика фан ва технологиялари ривожланиши-нинг устувор йўналишларига мослиги. Мазкур тадқиқот республика фан
ва технологиялар ривожланишининг II. «Энергетика, энерго ва ресурс тежамкорлик» устувор йўналиши доирасида бажарилган.
Диссертация мавзуси бўйича хорижий илмий тадқиқотлар шарҳи

Ўзбекистон Республикаси Президентининг

Фармони
Қурилиш соҳасини давлат томонидан тартибга солишни такомиллаштириш қўшимча чора-тадбирлари тўғрисида
Мамлакатимизда тадбиркорлик субъектларини қўллаб-қувватлашнинг замонавий бозор механизмларини жорий этиш, хусусий бизнесга катта эркинлик бериш, уларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатлари кафолатларини кучайтириш, хорижий инвестицияларни ва замонавий технологияларни жалб қилиш юзасидан чора-тадбирлар кўрилмоқда.
Шу билан бирга, қурилиш соҳасидаги ишлар ҳолатини ўрганиш ушбу соҳасида ислоҳотларни жадал амалга оширишга ва соғлом рақобат муҳитини ривожлантиришга тўсқинлик қилаётган муаммолар борлигини кўрсатди.
Шаҳарсозликни техник тартибга солишнинг бозор воситаларини жорий этишга етарлича эътибор берилмаяпти, қурилиш соҳасида катта миқдорда давлат маъмурий-бошқарув ва назорат функциялари сақланиб қолмоқда.
Объектларни лойиҳалаштириш ва қуришдаги нормалашнинг мавжуд кўрсатма берувчи усули инновацион лойиҳавий ечимлар ва янги илмий-техник ишланмаларни қўллашга тўсқинлик қилмоқда, ички ва хорижий инвестицияларни қурилиш соҳасига жалб қилишни секинлаштирмоқда.
Халқаро савдонинг ҳозирги глобаллашув шартларига жавоб берадиган қурилиш нормалари ва қоидаларини ишлаб чиқиш, қўллаб-қувватлаш ва жорий этиш соҳасида кадрларни профессионал тайёрлаш, қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш тизими мавжуд эмас.
Қурилиш соҳасини давлат томонидан тартибга солишни такомиллаштириш, инвестицияларни жалб қилиш учун қулай шарт-шароитлар яратиш, қурилиш тармоғи кадрларини профессионал тайёрлаш, қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш тизимининг самарадорлигини ошириш мақсадида:
1. Шундай тартиб ўрнатилсинки, унга кўра:
а) 2018 йил 1 декабрдан бошлаб:
барча қурилиш объектлари учун лойиҳаларнинг смета қисмини экспертизадан ўтказиш мажбурийдир, қурилиши тўғридан-тўғри инвестициялар, шу жумладан, хорижий инвестициялар ҳисобига амалга ошириладиган объектлар бундан мустасно;
қурилиши тугалланган объектларни фойдаланишга қабул қилиш қурилиш соҳасидаги назорат инспекцияси, кадастр органлари, буюртмачи, пудратчи (бош пудратчи) вакиллари иштирокида амалга оширилади, давлат харидлари субъектлари маблағлари ҳисобига молиялаштириладиган объектларни қуриш бундан мустасно;
пудрат ташкилотлари ва лойиҳа ташкилотлари ўртасида консорциум ташкил этиш ҳамда консорциум иштирокчилари зиммасига лойиҳани сифатли ва ўз вақтида амалга ошириш учун солидар жавобгарликни юклаш орқали «fast-track» усули (бир вақтнинг ўзида лойиҳалаштириш, харид қилиш ва қурилиш ишлари) билан «тайёр ҳолда топшириш» шартлари (Engineering Procurement Construction) асосида лойиҳаларни амалга оширишга йўл қўйилади;
б) 2019 йил 1 январдан бошлаб:
лойиҳалаш ва қурилиш фаолиятини амалга ошириш учун Иқтисодий ҳамкорлик ва ривожланиш ташкилотига аъзо давлатларнинг ваколатли органлари, ташкилотлари, жамиятлари ва бирлашмалари томонидан берилган сертификатлар ва бошқа рухсат берувчи ҳужжатлар (лицензиялар) тан олинади;
қурилиш учун ер участкаларининг ўз вақтида ва тўғри ажратилиши ҳамда қурилиш-монтаж ишлари тасдиқланган бош режага ёки ер участкаларини жойлаштириш схемаларига (бош режа мавжуд бўлмаганда) боғламасдан амалга оширилиши учун тегишли ҳокимларнинг шахсий жавобгарлиги белгиланади;


Хулоса
Юртимизда уй-жой қурилишлар сони йилдан-йилга ўсиб бормоқда. Қурилиш маҳсулотларига бўлган талаб ҳам ортиб бормоқда. Шу сабабли сизларнинг диққатингизга бино қурилишларида катта талабга эга бўлган, темир-бетон плиталарини ишлаб чиқариш линиясини тақдим этамиз. Бу замонавий ишлаб чиқариш линияси юқори самадорликга эга “Кўп компонентли юқори сифатли бетон таркибини оптимал
лойиҳалаш ва физик-кимёвий хоссаларини бошқаришни методологик
асослаш” докторлик диссертацияси бўйича ўтказилган эксперементал-назорат тадқиқотлар натижалари асосида қуйидаги хулосалар
шакллантирилган:
1. Келиб чиқиши табиий ва техноген бўлган минерал майда тўлдиргич
юзаларининг сирти фаол хоссаларини цемент тоши билан ўзаро бирикишига
ва ундан фойдаланилганда композитни мустаҳкамлигига таъсири назарий
башорати экперементал жиҳатдан ўз тасдиғини топганлиги олинди.
2. Ўзбекистон Республикасидаги минерал майда тўлдиргичлар
захирасини саноатда фойдаланиш учун етарлилиги таҳлил қилинди ва майда
тўлдиргич олишга яроқли самарали хом-ашёларнинг таснифи ишлаб
чиқилди.
3. Биринчи марта майда тўлдиргич аниқ хилини реакцияга киришиш
қобилияти ва аниқ гидратация муҳити учун самарадорлигини ўрганишни
амалга оширишни ишончли баҳолаш имконини берувчи гидротацион
фаолликни (P
pga
) келтириш курсаткичи бўйича минерал майда тўлдиргич
юзасининг реакцион фаоллигини баҳолаш мезони таклиф этилди.
4. Цемент бетонда минерал майда тулдиргични қўллаш мумкин
эканлигини баҳолаш учун цементли тизимга (P
pga
) мезони буйича минерал
майда тўлдиргичларнинг янги таснифи ишлаб чикилди. Ишлаб чиқилган
таснифланишнинг афзаллик жиҳати майда тулдиргични (P
pga
) мезонига
боғлик равишда самарали қўллаш доирасини аниқлаш ҳисобланади.
Бетонни микро структура даражада бажарилган тадкикотларнинг
натижалари бўйича минерал майда тўлдиргич юзасининг нордон-асосли
хоссаларини баҳолаш ва уларни керакли йўналишда ўзгартириш аввалдан
берилган хоссали юкори сифатли кўп компонентли бетон олиниши
кафолатини бериш имконияти исботланди.
5. Макро структура даражада олинган тадқиқот натижалари асосида
(P
pga
) кўрсаткичини ортиши билан модификатцияланган бетон
мустаҳкамлиги ошиши ҳақида хулоса чикарилди. Бу минерал майда
тўлдиргич реакцион фаоллиги ошишига боғлиқ ва цемент боғловчини янада
чуқур гидратацияланиши учун қулай шароитларни таъминлашга боғлик.
Бунинг натижасида мустаҳкамлик захирасини ҳосил бўлиши учун замин
яратилади, цемент боғловчи бир кисмини минерал майда тўлдиргичга
алмаштириш имконини очиб беради.
6. Экспериментни такомиллашган математик режалаш усулида
фойдаланиб юқори сифатли кўп компонентли бетон таркибини
оптималлаштириш учун ишлаб чиқилди.
7. Модификацияланган кулли майда тўлдиргични (МКМТ) 30 %
миқдорда кўп компонентли юқори сифатли бетоннинг оптималлаштирилган
таркиби нафақат мустаҳкамлик кўрсаткичларни 8-10 фоизга ошиши, балки
30
бир маркага эксплуатацион хоссаларини: сув ўтказмаслиги ва совуққа
бардошлигини яхшиланиши аниқланди
8. МКМТ қўшимчали ва қўшимчасиз майда донадорли бетоннинг 9та
физик-механик тавсифларни аниқлаш бўйича солиштириш тадқиқотлари
олиб борилди. Ўтказилган эксперимент натижалари шуни кўрсатдики, майда
донадорли бетоннинг оптималлашган таркибида сиқилишдаги синашдаги
чўзилишга ва эгилишдаги чўзилишга бўлган мустаҳкамлик кўрсаткичлари
6,4-10 фоизга кўтарилди. Шу билан бирга бетон таркибига МКМТ қўшилиши
материалнинг эластиклик модули катталиги ҳеч қандай таъсир этмайди,
лекин бетон ёриқларини ўсишига қаршилигини кўпайишига олиб келиб
энергетик ва узилиш механикасининг куч параметрларини кўпайишига (37
фоизгача) сезиларли тарзда таъсир кўрсатади
9. Биринчи марта лазерли ва голографик интерферометр уссулларида
майда донадорли бетоннинг МКМТ ли оптималлашган таркибининг
деформацияланиш жараёнлари ўрганилди. Цементли боғловчи МКМТ билан
қисман 30 % алмаштирилиши цемент кулли минерал тизимнинг физик-кимёвий қотиш жараёнларининг ўзига хослигидан келиб чиққан ҳолда ички
зўриқишларни камайишига олиб келади ва у материални юқори физик-механик кўрсаткичларини таъминланиши билан изоҳланади.
10. Мавжуд усул бўйича ҳисоб-китобларни бажаришдаги натижалари
кўп компонентли юқори сифатли бетонни ишлаб чиқарилган оптимал
таркибни йиғма темирбетон конструкциялар ишлаб чиқаришда жорий
этилганда иқтисодий самадорлиги: “Бинокор” МЧЖ ҚК учун-69.1млн. сўм,
“RWС OPTIMUM”-819.6 млн. сўмни ташкил этиш аниқланди.
Асосий юк кўтарувчи конструкциялари темир-бетон рамалардан иборат
бўлган бино ва иншоотлар темир-бетон каркасли бино ва иншоотлар дейилади.
Рамалар ўз тузилишига кўра ўзаро боғланган вертикал ва горизонтал элементлардан
ташкил топади. Демак, темир-бетон рамалар ўзаро боғланган вертикал устунлар ва
горизонтал тўсинлар (ригеллар) мажмуасидан иборат экан.
Бундай бино ва иншоотларда барча асосий юкларни каркаслар қабул қилади. Шу
сабабли каркасли биноларда бино деворлари ўз-ўзини кўтарувчи конструкция
элементлари ҳисобланади.
Сув хўжалиги қурилишида акведуклар, консолли сув ташлагичлар, ўтиш
кўприклари, насос станцияси бинолари ва бошқа шунга ўхшаш иншоотлар каркасли
схема асосида қурилади. Бундан ташқари кўпинча сув сақлайдиган темир-бетон
сиғимлар ва босимли сув миноралари хам каркасли қилиб қурилади.
Ҳар қандай каркасли бино ва иншоотлар етарли даражада фазовий бикрликка эга
бўлиши керак. Яъни, улар турли хилдаги юклар таъсирида горизонтал йўналиш
бўйича конструкциянинг деформацияланишига қаршилик кўрсата олиши керак.
Иншоотлар ўзига таъсир этадиган горизонтал юкларни қандай тарзда қабул қилишига
қараб каркасли бино ва иншоотлар рамали ёки рама-боғламли тизимда бўлиши
мумкин.
Рамали тизимдаги иншоотларда горизонтал юкларни асосан рамалар ва
уларни бирлаштирувчи қовурғали конструкциялар қабул қилади. Одатда улар темир-бетон плиталар ва тўсинлардан ташкил топади.
Рамали тизим асосан акведукларда, консолли сув ташлагичларда, кўприкларда, ўтиш
йўлакларида ва сув сақлаш сиғимларида кенг қўлланилади.
Рама-боғламли тизим эса кўпинча кўприкли кранлар ўрнатилган насос
станцияларининг ва ГЭСларнинг каркасли биноларини қуришда кенг қўлланилади.
Бунда кўприкли кранларнинг иш жараѐнида ҳосил бўладиган горизонтал юкларни
асосан ѐпмалар ва вертикал боғламларни ўзаро бирикишидан ҳосил этилган ягона
фазовий тизим рамалари қабул қилади.
Каркасли бино ва иншоотларга таъсир этувчи вертикал ва горизонтал
юкларни асосан рамалар қабул қилади. Аксарият ҳолларда ташқи юклар темир-бетон
плиталар ва тўсинлардан ташкил топган қовурғали конструкциялар орқали рамаларга
узатилади.
Бинолар ва сув сақлаш сиғимларида – ѐпмалар,
акведук ва консолли сув ташлагичларда – новлар,
кўприклар ўтиш йўлакларида эса – оралиқ қурилмалари юк узатувчи
элементлар ҳисобланади.
Бино ва иншоотларнинг темир-бетон каркаслари кўпинча статик ноаниқ тизим деб
ҳисобланади. Шунинг учун ҳам ҳароратнинг ўзгаришидан, бетоннинг киришишидан
ва пойдеворларнинг нотекис чўкишидан уларда қўшимча зўриқишлар юзага келади.
Одатда ушбу зўриқишларни камайтириш учун темир-бетон иншоотлар
узунлиги ва кенглиги бўйича ҳарорат – киришиш ва чўкиш чоклари билан алоҳида
қисмларга, яъни алоҳида деформацияланиш блокларига ажратиб қўйилади. Бунда
ҳарорат – киришиш чоклари орасидаги масофалар очиқ йиғма ва бир бутун қуйма
(монолит) иншоотларда манфий ҳарорат -40
0
С дан юқори бўлган ҳолларда мос
равишда 40 ва 30 м дан катта бўлмаслиги керак.
Йиғма ва бир бутун қуйма тарзда қуриладиган бир қаватли иситиладиган
темир-бетон каркасли насос станцияси бинолари учун ҳарорат – киришиш чоклари
орасидаги масофалар мос равишда 72 ва 60 м гача қабул қилинади. Ҳарорат –
киришиш чоклари одатда бино ва иншоотларнинг ер устки қисмларини пойдеворигача
бир-биридан ажратиб туради.
Қурилишнинг индустриялаштиришни асосий йўналишларидан бири
конструктив элементларни туркумлаштириш ва конструкцияларнинг асосий
ўлчамларини ҳамда бино ва иншоотларнинг конструктив схемаларини
унификациялашдан иборатдир.
Туркумлаштириш деганда, ялпи қурилишда кенг қўлланиладиган қурилиш
амалиѐтида текширилган ва энг самарали деб топилган конструкция турларини
танлашга айтилади.
Унификациялаш деганда эса бино ва иншоотларнинг ҳажмий-режалаш
кўрсаткичларини ҳамда конструкция ўлчамларини ва сонини маълум даражада
чеклашга, яъни уларни умумлаштиришга айтилади.
Ҳажмий – режалашнинг асосий кўрсаткичлари қуйидагилардан иборат:
L – оралиқ масофа,
B – колонналар қадами
H – баландлик.
Конструкция элементларининг ўлчамлари ягона модул системаси (ЕМС) бўйича
белгиланади. Бунда бино ва иншоотларнинг ҳажмий – режалаштириш ва конструктив
элементларининг ўлчамларини асосий модул М=100 мм асосида координациялаш
қоидалари тушунилади.
Адабиётлар

1. 
   ПФ-5577 “Қурилиш соҳасини давлат томонидан тартибга солишни такомиллаштириш қўшимча чора-тадбирлари тўғрисида” (14.11.2018 й.).
   
2. 
   ПФ-4335 “Қурилиш материаллари саноатини жадал ривожлантиришга оид қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”. (23.05.2019 й.).
   
3. 
   ПФ-5729 “Ўзбекистон Республикасида коррупцияга қарши курашиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”. (27.05.2019 й.).
   

4. Р.Д.Тешабаев «Фуқоро биноларининг меъморчилик конструкциялари ва қисмлари» Тошкент – Ўқитувчи 1982 й
5. С.Дятков, А.Михин Архитектура промышленных зданий. М. Ассициоциястроителғных вузов 1998 й.
6. Р.Д. Тешабоев, Н.И. Гончарова, М.Н. Набиев «Фуқоро бинолари меъморчилиги» Фарғона – Техника 2003 й
7. К.К. Шевцов. Охрана окружающий природной среды в строителғстве М. Высшая школа, 1994 й
8. Б.А. Асқаров, Ш.Р. Низамов, Б.А. Хабилов “Темирбетон ва ғишт – тош конструкциялар” Т. Ўзбекистон 1997 й
9. Мирзааҳмедов А.Т., Низомов Ш.Р., Бахромов М.М. “Темирбетон конструкциялари ҳисоблашга доир масала ва мисоллар” Ўқув қўлланма Фарғона 2010 й
10. Рўзиев К.И., Хаджаев А.А., Турсунов С.Т., Мирзаахмедов А.Т., Давлятов М.А., Махкамов Й. М., Ашуров М. “Қурилиш конструкциялари ” Тошкент 2006 й
10. КМК 2.01.04 – 97. Строителная теплофизика. Ташкент, 1997.
11. КМК 2.01.03 – 96. Сейсмик ҳудудлардақурилиш. Тошкент, 1996.
12. КМК 2.01.05 – 98. Бетон ва темирбетон. Тошкент, 1997.
13. КМК 3.01.02 – 00. Қурилишда техника ҳавфсизлиги. Тошкент, 2000.