“ byudjet hisobi va g’aznachilik” fakulteti “elektron tijorat va raqamli iqtisod” kafedrasi

14-MAVZU. ELEKTRON TIJORAT TIZIMIDA 
ELEKTRON HUJJAT AYLANISHI 
1. Elektron hujjat haqida tushuncha 
2. Mobil platformalariga asoslangan elektron hujjat aylanish tizimlari. 
3. Elektron hujjat aylanishida elektron raqamli imzo 
 
Tayanch  so’zlar:  Elektron  hujjat(E-hujjat),  Elektron  hujjat  aylanish  (Elektron  Data 
Interchange),  Davlat  (Government),  Korxona  (Business),  Mijoz  (Consumer),  Hamkor  (Partner), 
Korxona xodimi (Employee) 
Hujjat tushunchasi. Hujjat -matn, tovush yoki tasvir shaklida yozilgan axborot 
bo‘lib, zamon va makonda uzatish hamda saqlash va jamoat tomonidan foydalanish 
uchun mo‘ljallangan moddiy ob’ektdir. 
Hujjat turlari. Hujjat turlari – hujjatlarni o‘z shakliga ko‘ra quyidagi turlarga ajratish 
mumkin: 
-
 
Matnli  hujjatlar.  Qog‘ozga  yozuv  mashinasi,  qo‘l  yoki  axborot 
kommunikatsiya  vositalari  yordamida  tushirilgan  qandaydir  ma’no  beruvchi  so‘zlar 
ketma-ketligidir. 
-
 
Tovushli  hujjatlar.  Ovoz  yozish  vositalari  yordamida  yozib  olingan  tovushli 
axborot. 
-
 
Tasvirli hujjatlar. Fotosurat, rang tasvir mahsuli. 
Elektron  hujjat  O‘zbekiston  Respublikasining  “Elektron  hujjat  aylanishi 
to‘g‘risida”gi  2004  yil  29  apreldagi  611-II  son  Qaroriga  binoan  quyidagicha 
ta’riflanadi.Elektron shaklda  qayd  etilgan,  elektron  raqamli imzo bilan tasdiqlangan 
va  elektron  hujjatning  uni  identifikatsiya  qilish  (tanib  olish)  imkoniyatini  beradigan 
boshqa rekvizitlariga (ma’lumotlarga) ega bo‘lgan axborot elektron hujjatdir.Elektron 
hujjat  texnika  vositalaridan  va  axborot  tizimlari  xizmatlaridan  hamda  axborot 
texnologiyalaridan 
foydalanilgan 
holda 
yaratiladi, 
ishlov 
beriladi 
va 
saqlanadi.Elektron hujjat elektron hujjat aylanishi ishtirokchilarining mazkur hujjatni 
idrok etish imkoniyatini inobatga olgan holda yaratilishi kerak.An’anaviy va elektron 
hujjat  almashish.Odatda  hujjatlarni  an’anaviy  tarzda  almashish  jarayonida  pochta 
xizmati muhim rol o‘ynaydi. Chunki pochta xizmatining asosiy vazifasi jo‘natmalarni 

---

135 
 
o‘z  manzillariga  etkazib  berishdan  iboratdir.  Ushbu  holatda  hujjatlar  konvertga 
solinadi  va  aloqa  bo‘limiga  topshiriladi.  SHundan  so‘ng  pochta  xizmati  xodimlari 
tomonidan  hujjat  kerakli  manzilga  jo‘natiladi  va  yetkaziladi.Elektron  hujjatlarni 
almashish tizimi esa an’anaviy hujjat almashish tizimidan biroz farq qilinadi. Bunda 
hujjat  elektron  ko‘rinishda  kompyuter,  telekommunikatsiya  va  Internet  tarmog‘i 
orqali  uzatiladi.  Elektron  hujjatlarni  almashish  jarayonida  maxsus  ixtisoslashtirilgan 
tizimlardan (E-hujjat) yoki elektron pochta xizmatidan foydalaniladi. Elektron hujjat 
almashish  tizimlarida  hujjatlarni  uzatish  juda  tezkor  amalga  oshiradi.Imzo  va  uning 
ahamiyati. Imzo  –  hujjatning  haqiqiyligini  va  yuborgan  jismoniy  shaxsga  tegishli 
ekanligini  tasdiqlaydigan  insonning  fiziologik  xususiyati.  Imzo  orqali  insonning 
shaxsi  hamda  u  yozgan  hujjatning  haqiqiyligi  aniqlanadi.Muhr  va  uning 
ahamiyati. Muhr  –  hujjatning  haqiqiyligini  va  biror  bir  yuridik  shaxsga  tegishli 
ekanligini tasdiqlovchi isbotdir. Muhrlar o‘zining alohida shakliga ega bo‘lib, asosan 
hujjatlarning  va  undagi  imzolarning  aslligini  tasdiqlaydi.Elektron  raqamli 
imzo. Elektron  raqamli  imzo  O‘zbekiston  Respublikasining  “Elektron  raqamli  imzo 
to‘g‘risida”gi  2003  yil  11  dekabrdagi  562-II  son  Qaroriga  binoan  quyidagicha 
ta’riflanadi.Elektron  raqamli  imzo  -  elektron  hujjatdagi  mazkur  elektron  hujjat 
axborotini  elektron  raqamli  imzoning  yopiq  kalitidan  foydalangan  holda  maxsus 
o‘zgartirish  natijasida  hosil  qilingan  hamda  elektron  raqamli  imzoning  ochiq  kaliti 
yordamida  elektron  hujjatdagi  axborotda  xatolik  yo‘qligini  aniqlash  va  elektron 
raqamli  imzo  yopiq  kalitining  egasini  identifikatsiya  qilish  imkoniyatini  beradigan 
imzo;Elektron  raqamli  imzo  -  xabar  yoki  hujjat  yaxlitligini  va  muallifining 
xaqiqiyligini tekshirishda qo‘llaniladigan va shaxs imzosini to‘laligicha o‘rnini bosa 
oladigan  hujjatga  tegishli  isbotdir.  U  axborot  -  kommunikatsiya  tizimlari  orqali 
uzatilayotgan 
hujjatlarni 
va 
axborotlarni 
haqiqiyligini 
tekshirishda 
qo‘llaniladi.Elektron  raqamli  imzodan  muhr  o‘rnida  foydalanish. Elektron  raqamli 
imzodan muhr o‘rnida ham foydalanish ham mumkin, bunda faqat va faqat hujjatga 
tegishli elektron raqamli imzo hujjatdagi barcha o‘zgarishlarni  yoki o‘zgartirishlarni 
ko‘rsatib  beradi.  Buning  uchun  elektron  raqamli  imzo  yuridik  shaxs  nomiga,  ya’ni 
kompaniya  va  tashkilotlar  nomiga  ruyxatdan  o‘tkaziladi.Elektron  hujjatning 
rekvizitlari. Elektron  hujjatning  rekvizitlari  quyidagilardan  iborat:  elektron  raqamli 
imzo;  jo‘natuvchi  yuridik  shaxsning  nomi  yoki  jo‘natuvchi  jismoniy  shaxsning 
familiyasi, ismi va otasining ismi; jo‘natuvchining pochta va elektron manzili; hujjat 
yaratilgan  sana.  Qonun  hujjatlari  asosida  yoki  elektron  hujjat  aylanishi 
ishtirokchilarining kelishuvida boshqa  rekvizitlar  ham  belgilanishi  mumkin.Elektron 
kalitlar  va  sertifikatlar.Elektron  raqamli  imzoning  yopiq  kaliti  -  bu  faqat  hujjat 
muallifiga ma’lum bo‘lgan va elektron hujjatda elektron raqamli imzoni hosil qilish 
uchun  mo‘ljallangan  belgilar  ketma-ketligi.  Elektron  raqamli  imzoning  ochiq  kaliti 
bu  elektron  hujjatning  kim  tomonidan  yuborilganligini  aniqlash  va  uni  haqiqiyligini 

---

136 
 
tasdiklashda qo‘llanilishi mo‘ljallangan belgilar ketma-ketligi. Elektron sertifikatlar - 
bu  sertifikatsiya  tizimi  qoidalariga  binoan  belgilangan  talablarga  ko‘ra  elektron 
raqamli  imzo  vositalarining  muvofiqligini  tasdiqlash  uchun  hamda  elektron  raqamli 
imzo kalitining sertifikati elektron raqamli imzoning ochiq kalitining elektron raqamli 
imzoning  yopiq  kalitiga  mosligini  tasdiqlaydigan  va  elektron  raqamli  imzo  yopiq 
kalitining  egasiga  ruyxatga  olish  markazi  tomonidan  berilgan  hujjat.Elektron  hujjat 
almashish tizimlari. Elektron hujjat almashish tizimlari O‘zbekiston Respublikasining 
“Elektron  hujjat  aylanishi  to‘g‘risida”gi  2004  yil  29  apreldagi  611-II  son  Qaroriga 
binoan  quyidagicha  ta’riflanadi  va  faoliyat  yuritadi.Elektron  hujjat  almashish 
tizimlari  –  elektron  hujjatlarni  axborot-kommunikatsiya  tizimi  orqali  jo‘natish  va 
qabul  qilish  jarayonlari  yig‘indisi.  Elektron  hujjat  aylanishidan  bitimlar  (shu 
jumladan  shartnomalar)  tuzish,  hisob-kitoblarni,  rasmiy  va  norasmiy  yozishmalarni 
amalga  oshirish  hamda  boshqa  axborotlarni  almashishda  foydalanish  mumkin.  Turli 
kompaniyalarning avtomatlashtirilgan tizimlari orasida standartlashtirilgan shakldagi 
ish hujjatlarining (buyurtmalar, hisob raqamlari va sh.k.) ma’lum shakldagi elektron 
almashinuvi elektron hujjat almashinuvi tizimini belgilaydi. 
Zamonaviy  axborot  texnologiyalari  hukumat  darajasidagi  muammolarni 
yechishda hal qiluvchi o‘ringa ega bo‘lishi mumkin. Ular jamiyatdagi soliqlar to‘lash, 
ishlash,  tadbirkorlikni  olib  borish,  ta’lim  olish  va  berish  jarayonlari  to‘g‘risidagi 
ko‘nikmalarni  o‘zgartirmoqda.  Masalan,  turli  tizim  ma’lumotlar  bazasini  o‘zaro 
bog‘lab,  tezkor  axborot  almashinuviga  yordamlashishda  yangi  texnologiyalar 
hukumat  organlari  o‘rtasidagi  to‘siqlarni  olib  tashlash  imkonini  beradi.  Elektron 
biznes  tushunchasi  esa  bugungi  kunda  ishlab  chiqarish  korxonalari,  kompaniya  va 
firmalarning  faoliyatida  asosiy  o‘rin  tutmoqda.  Bu  elektron  ko‘rinishdagi  biznes 
bo‘lib,  uning  asosida  ma’lumotlarni  elektron  ko‘rinishda  qayta  ishlash  va  uzatish 
yotadi.  Elektron  biznes  ko‘plab  yo‘nalishdagi  faoliyatlarda  ishlamoqda.  Elektron 
biznesning  paydo  bo‘lishi  biznes  faoliyatini  yurituvchilarga  keng  miqyosdagi 
kommunikatsiya  texnologiyalari,  elektron  pochta,  ma’lumotlarning  elektron 
almashinishi, elektron to‘lov, internet, intranetdan foydalanish imkoniyatini yaratadi. 
Bulardan  foydalanishning  natijasida  esa,  buyurtmalar,  hisob  –  kitob  varaqalarini 
yozish  va  to‘lovlar  to‘liq  elektron  shaklga  o‘tib  bormoqda.  Bu  tizim  ko‘plab 
afzalliklarga  ega  bo‘lib,  bugungi  kunda  keng  rivojlanmoqda  va  oldingi  an’anaviy 
savdo jarayoni usullaridan ketma – ket voz kechish boshlandi.  
Elektron  biznes  tizimlarini  yaratishning  asosini  Web  –  texnologiyalari  tashkil 
etmoqda.  Global  tarmoqda  faoliyat  yuritmoqchi  bo‘lgan  korxona,  ishlab  chiqarish 
kompaniyalari, firmalar o‘z saytiga ega bo‘lishlari shartdir. Internet xizmatlari tizimi 
internet  tarmog‘i  xizmatlarini  o‘z  ichida qamrab  olib,  ikki qismda  ko‘rib  chiqilgan. 
Birinchi  qismida  internet  tarmog‘i  abonentlariga  amaliy  protokollar  tomonidan 
taqdim etiluvchi funksional imkoniyatlar majmui:  - veb xujjatlarni o‘qish; - elektron 

---

137 
 
pochta; - fayllarni uzatish va qabul qilish; - muloqotda bo‘lish; - tarmoqda xujjatlarni 
saqlash  va  ular  bilan  ishlash.  Ikkinchi  qismda  aynan  foydalanuvchilar  uchun 
xizmatlar  ko‘rib  chiqiladi.  Ularga  tarmoqdan  foydalanish,  internet  resurslarini 
yaratish,  tashkiliy  va  axborot  ta’minoti,  tarmoqda  reklamani  joylashtirish  kabi 
xizmatlar kiradi. O‘z o‘rnida elektron biznes axborot kommunikatsiya texnologiyalari 
vositasida  amalga  oshirilib,  internet  tarmog‘i  paydo  bo‘lgunga  qadar  ma’lumot 
uzatishni  elektron  tizimlariga  asoslangan.  Ushbu  ma’lumotlarni  almashish  tashkiliy 
usullaridan  hozirda  ham  foydalaniladi.  Internet  elektron  biznesning  butun  dunyoda 
tarqalishi  uchun  qulay  zamin  yaratgan  bo‘lsada,  elektron  biznes  rivojlanishining 
axborot texnologiyalari nuqtai nazaridan bu vosita optimallik o‘rnini egallab olmaydi. 
Biroq aynan internet elektron biznes rivojlanishiga katta turtki bo‘ldi va nafaqat katta 
korporatsiyalar, balki kichik va o‘rta tadbirkorlarga va aloxida shaxslarga xam ushbu 
biznesning  bevosita  ishtirokchisiga  aylanish  imkonini  berdi.  Bu  bilan  yetkazib 
beruvchilar  va  iste’molchilarning  tobora  kengroq  doirada  jalb  etilayotganini 
ta’minladi. Kundan kunga elektron biznes orqali tovar oldi sottisi, tovar va xizmatlar 
assortimentini  oshira  boshlashi  bilan  davlatlar,  davlat  muassasalari,  korxonalar  va 
shaxslarni  o‘zaro  hamkorligini  amalga  oshirish  imkonini  yaratib,  bir  hamjamiyatga 
birlashtirdi,  telekommunikatsion  texnologiyalar  to‘siqlarsiz  samarali  hamkorlik 
amalga  oshirish  uchun  zamin  yaratadi.  Hozirgi  elektron  biznes  yuritishning  turli  xil 
andozalari qariyib hamma mamlakatlarda, iqtisodiyotlarning turli sohalarida, turli xil 
hajmdagi korxonalarda, shuningdek davlat  muassasalari va turli darajadagi vakolatli 
qonun  chiqaruvchi  va  ijro  etuvchi  hokimiyat  organlarida  tarqalmoqda.  Bu 
andozalarning umumiy qabul qilingan tasnifi asosiga shartli 52 ravishda mol yetkazib 
beruvchi  va  xaridor  deb  nomlash  mumkin  bo‘lgan  elektron  biznesning  o‘zaro 
aloqador  tomonlari  turlari  qo‘yilgan.  Bu  tavsifning  mazmuni  shundan  iboratki, 
elektron  biznesni  yuritish  andozalari  mahsulot  yetkazib  beruvchi  va  xaridorlarning 
aniq  turlariga  qarab  farqlanadi. Mahsulot  yetkazib  beruvchi va  xaridorlar  turkumiga 
quyidagilar  kiradi:  Davlat  (Government),  Korxona  (Business),  Mijoz  (Consumer), 
Hamkor  (Partner),  Korxona  xodimi  (Employee).  Andoza  belgilanishi  tovar  yetkazib 
beruvchi  va  xaridor  nomlanishidan  tuziladi.  Hozirgi  vaqtda  iqtisodiy  rivojlangan 
mamlakatda turli xil darajada quyidagi andozalardan foydalaniladi: - B2B – Business 
to Business (korxona korxona uchun); - B2C – Business to Consumer (korxona mijoz 
uchun); - G2B – Government to Business (davlat korxona uchun); - B2E – Business 
to Employee (korxona xodim uchun); - C2B – Consumer to Business (mijoz korxona 
uchun); - C2C – Consumer to Consumer (mijoz mijoz uchun);  - B2G – Business to 
Government (korxona davlat uchu); - G2P – Government to Partner (Davlat hamkor 
uchun);  -  P2G  –  Partner  to  Government  (Hamkor  davlat  uchun)  va  boshqalar. 
Umuman  olganda,  elektron  biznes  virtual  savdo  maydonchasi  deganda  shunday  joy 
tushuniladiki, u yerda sotuvchi va xaridor o‘rtasida shartnoma tuziladi va moliyaviy 

---

138 
 
oldi  –  sotti  amallari  o‘tkaziladi.  Virtual  savdo  maydonchalari  uch  xil  ko‘rinishda 
bo‘ladi:  xaridor  tomonidan  tashkil  etiladigan;  sotuvchilar  tomonidan  tashkil 
etiladigan;  uchinchi  shaxs  tomonidan  tashkil  etiladigan.  U  yoki  bu  ko‘rinishdagi 
elektron  biznes  savdo  maydonchalarini  tashkil  etish  odatda  xaridor  va 
sotuvchilarning shu sohadagi faoliyatiga ta’sir etish darajasi bilan belgilanadi. 
Bugungi kunga kelib savdo shaxobchalari o‘rnini elektron do‘konlar egallashi 
ko`zda  tutilgan.  Mahsulot  saqlovchi  omborxonalar  barham  topadi.  Buyurtmachi 
talabi asosida mahsulot ishlab chiqarish keng yo‘lga qo‘yiladi. Nafaqat mamlakatimiz 
aholisidan,  balki  chet  el  fuqaro  va  tashkilotlaridan  ishlab  chiqarish  korxonalari 
mahsulotlariga 
uzluksiz 
buyurtmalar 
kelmoqda. 
Bu 
borada 
axborot 
– 
kommunikatsiya tizimining ahamiyati beqiyos katta. Bank tizimining global axborot 
tarmog‘iga  ulanishi  to‘lovlarni  naqd  pulsiz  elektron  usulda  amalga  oshirilishi  qo‘l 
keldi.  Bu,  o‘z  navbatida,  pul  almashinuvi  harakatini  jadallashtirdi,  jamiyatning 
iqtisodiy rivojlanishiga zamin yaratdi. Buning asosida elektron biznes yotadi. Hozirgi 
kunda  tayyor  mahsulotni  jahon  bozoriga  olib  chiqish,  uning  hususiyatlarini  Internet 
orqali  tashviqot  qilish,  xaridorni  jalb  etish  va  mamlakatimizga  valyuta  oqimini 
ta’minlash  har  bir  ishlab  chiqarish  korxonasi  faoliyatining  asosiy  tamoyiliga 
aylangan.  Ma’naviyati  yuksak  mamlakatimiz  aholisining  ekologik  toza  va  sifatli 
mahsulotga  bo‘lgan  talabini  qonun  doirasida  ta’minlash  ishlab  chiqarish 
korxonalarining  asosiy  vazifasi  hisoblanadi.  Har  qanday  ishlab  chiqarish  korxonasi 
ichki va tashqi bozorda o‘z mavqeini saqlab qolish maqsadida sifatli raqobotbardosh 
mahsulot  ishlab  chiqarishga  harakat  qiladi,  yetuk  mutaxassislar  bilimi,  tajribasi, 
zamonaviy  texnika  va  texnologiyalarga  tayanadi.  Bugungi  kunga  kelib,  tub  aholi 
mamlakatda  ishlab  chiqarilgan  mahsulotlarni  xarid  qilishga  o‘tgan,  chunki  xorijiy 
mamlakatlar  mahsulotlari  sifatining  qay  darajada  past  ekanligiga  ishonch  hosil  qilib 
bo‘lgan.  Aholining  o‘z  mamlakatida  ishlab  chiqarilgan  sifatli  mahsulotlarni  xarid 
qilishi  korxona  ishlab  chiqarish  hajmini  kengaytirishga,  mahsulot  tannarxini 
pasayishiga,  yangi  ish  joylarini  tashkil  etishga  olib  keladi.  Bunday  istiqbolli 
rivojlanish  asosida  axborot  texnologiyalari  va  kommunikatsiya  tizimining  samarali 
faoliyati yotadi. Axborot tizimining rivojlanishi nafaqat ishlab chiqarish korxonalari 
yuksalishini ta’minladi, balki xizmat ko‘rsatish borasida ham katta yutuqlarga sabab 
bo‘ldi. Masalan: turizm sohasida qator yutuqlarga erishildi.  
Mamlakatning  geografik  jihatdan  joylashuvi,  qadimiy  obidalarga  boyligi 
xorijiy  sayyohlarni  jalb  etishga  manba  bo‘lib  xizmat  qilmoqda.  Internet  orqali 
sayyohlarga  xizmat  ko‘rsatish,  diqqatga  sazovor  joylarni  tashviqot  qilish,  xizmatlar 
uchun  elektron  to‘lov  tizimining  ishlab  turishi  e’tiborga  loyiq  holatdir.  Sayyohlar 
sonining  yil  sayin  oshib  borishi  bu  borada  ham  raqobatni  yuzaga  keltirdi,  xizmat 
ko‘rsatish  sifatini  oshirishga  turtki  bo‘ldi.  Mamlakat  aholisining  yashash,  iqtisodiy-
ijtimoiy  rivojlanish  darajasi,  madaniy  va  ma’naviy  salohiyatini  belgilovchi 

---

139 
 
omillardan  biri  ularning  sifatli  mahsulotga  bo‘lgan  talabi  va  uni  xarid  qilish 
imkoniyati bilan belgilanadi. Internet tarmog‘ining rivojlanishi, banklar tizimi orqali 
elektron  to‘lovlarni  amalga  oshirish  ishlab  chiqarish  korxonalari  mahsulotlarining 
xaridorgirligini ta’minlamoqda. Mahsulot ishlab chiqarishining rivojlanishi tushumlar 
zahirasi oshishiga olib kelmoqda. Raqobat va sifat ko‘rsatkichlari bozorlarda xorijiy 
tovarlar  o‘rnini  bosadigan  sifatli  mahsulotlar  ishlab  chiqarishni  taqozo  etadi, 
shuningdek,  jahon  bozorida  o‘z  o‘rnini  egallashiga  zamin  yaratadi,  mamlakat 
iqtisodiy 
salohiyatini 
oshirishga 
xizmat 
qiladi. 
Respublikada 
jamiyatni 
demokratlashtirish  va  modernizatsiyalash  borasida  amalga  oshirilayotgan  ijtimoiy-
iqtisodiy  islohotlar  kichik  biznes  va  tadbirkorlik  samaradorligini  oshirish,  bu 
tizimidagi  qonuniyatlarni  tadqiq  etish,  kadrlarni  ish  joyi  bilan  ta’minlash  davlat 
dasturining amalga oshishini baholab borish muhim ahamiyat kasb etmoqda.